Жергілікті аржы, оны рамы жне сипаты

Жергілікі аржы – ашалай нысандаы оамды німні бір блігін жергілікті басару органдары здеріне артылан функциялара сйкес жасау, блу, пайдалану дерісіндегі аржылы атынастарды жйесі. Жергілікті аржы мемлекетті аржы жйесіні маызды рамды блігі болып табылады. Ол жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс орларды жне басаруды жергілікті органдарыны арамаындаы шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысын кіріктіреді*. Жергілікті аржыларды рылымы мен баыты билікті жергіліукті органдары басаруды – мслихаттарды (депутаттар жиналыстарыны), жергілікті кімшілікті жне жергілікті зін-зі басаруды функцияларымен айындалады. Жергілікті буында аржылы атынастар «Жергілікті мемлекеттік басару туралы» замен, азастан Республикасыны Бюджеттік кодексімен, республикалы бюджет туралы жыл сайыны замен жне шаруашылы жне аржылы ызмет туралы баса задармен реттелінеді. Жалпы жергілікті аржыны жай-кйі рашанда, біріншіден, елді жалпы экономикалы жадайына, екіншіден, тиіс ті ауматарды экономикалы луетіне, шіншіден, билік пен басаруды жергілікті органдарыны ыы мен міндеттерін белгілі бір дрежеде реттеп отыратын мемлекеттік задарды дегейіне, тртіншіден, билікті жергілікті органдары зырыны дрежесіне байланысты болады.ркениетті батыс елдерінде жергілікті аржы мемлекетті аржылы ресурстарын алыптастыру мен пайдалану дерісінде едуір рл атарады. Оны стіне жергілікті бюджеттерді айтарлытай дербестігі болады жне батыс елдерінде олар мемлекеттік бюджетті жалпы жйесіне кірмейді. Жергілікті аржыда лтты табысты ауматы трыда айта блуге ммкіндік жасайтын жне билік пен басаруды жергілікті органдарыны аржы базасын жасауды амтамасыз ететін экономикалы атынастарды жиынтыы ретіндегі жергілікті бюджеттерге маызды рл беріледі.

Жергілікі аржы - акииалай нысандаы оамды німні бір блігін жергілікті басару орандары здеріне артылан функциялара сйкес жасау, блу, пайдалану дерісіндегі аржылы атынастарды жйесі. Жергілікті аржы мемлекетті аржы жйесіні маызды рамды блігі болып табылады. Ол жергілікті бюджеттерді, арнаулы бюджеттен тыс орларды жне басаруды жергілікті орандарыны сірамаындаы шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысын кіріктіреді. Жергілікті аржыларды рылымы мен баыты билікті жергілікті орандары басаруды - мслихаттарды (депутаттар жиналыстарыны), жергілікті кімшілікті жне жергілікті зін-зі басаруды функцияларымен айындалады.
Жергілікті аржы отанды экономика шін біршама жаа ым. Бкіл жергілікті бюджеттер елді мемлекеттік бюджетті бірыай жйесіне енгізілген 1938 жылдан бастап жергілікті аржы дербес категория ретінде зіні емір сруін токтатан болатын. Бгінде, рынокты атынастар жне елімізде басталан кілетті дйекті орталысыздандыру жадайларында жергілікті орандар ызметіні сферасы кеейе тсуде, олар леуметтік, экономикалы, экологиялы, демографиялы сипаттаы проблемаларды шешуде едуір дербестікке ие бола бастады. азіргі кезде орталытан ірлерге екі жарым мыга жуы функциялар мен зырлар берілді,бл жергілікті атарушы жне кілетті орандарды кшейтіп, жергілікті зін-зі басару орандары ретіндегі мслихаттарды рлін арттырды.
Жергілікті аржыны леуметтік-экономикалы мні жалпы мемлекеттік аржыа ксас. Басаруды жергілікті орандарына мемлекетті леуметтік бадарламаларын жзеге асыру бойынша маызды міндеттер жктелінген. Халыка ызмет крсету бойынша шараларды аржыландыру негізінен жергілікті аржылы ресурстар есебінен жзеге асырылады. леуметтік трмысты инфрарылым салалары халыка ызметтерді басым блігінде бюджеттік аражаттар есебінен алыптастырылатын орлар есебінен береді. Жергілікті буында аржылы атынастар «Жергілікті мемлекеттік басару туралы» замен, азастан Республикасыны Бюджеттік кодексімен, республикалы бюджет туралы замен жне шаруашылы пен аржылы ызмет туралы баса задармен реттелінеді.
Жалпы жергілікті аржыны жай-кйі ркашанда, біріншіден, елді жалпы экономикалы жадайына, екіншіден, тиісті ауматарды экономикалы луетіне, шіншіден, билік пен басаруды жергілікті орандарыны ыы мен міндеттерін белгілі бір дрежеде реттеп отыратын мемлекеттік задарды дегейіне, тртіншіден, билікті жергілікті орандары зырыны дрежесіне байланысты болды. ркениетті батыс елдерінде жергілікті аржы мемлекетті аржылы ресурстарын алыптастыру мен пайдалану дерісінде едуір рл атарады. Оны стіне жергілікті бюджеттерді айтарлытай дербестігі болады жне батыс елдерінде олар мемлекеттік бюджетті жалпы жйесіне кірмейді. Жергілікті аржыда лттытабысты ауматы трыда айта блуге ммкіндік жасайтын жне билік пен басаруды жергілікті орандарыны аржы базасын жасауды амтамасыз ететін экономикалы атынастарды жиынтыы ретіндегі жергілікті бюджеттерге маызды рл беріледі. Жергілікті бюджеттерді алыптастыру мен пайдалану ндіріс пен айырбаса атысушылар арасындаы, атап айтанда: ксіпорындар мен мемлекет арасындаы, меншікті барлы мысандарындаы макроэкономиканы ндірістік жне ызметтер крсету салаларыны ксіпорындары, йымдары мен мекемелері арасындаы, бюджет жйесіні буындары арасындаы, мемлекет пен халы арасындаы оамды нім ныны озалысын білдіреді. Жергілікті бюджеттерді экономикалы; мні оларды мынандай арналымында крінеді: билік пен басаруды жергілікті орандарыны ашалай орларын алыптастыру; бл орларды жергілікті дегейдегі инфрарылым салалары мен халыты арасында айта блу.
Жергілікті бюджеттер билік пен басарудын жергілікті орандарыны сан ырлы ызметіні негізгі аржы базасы бола отырып, оларды экономикалы дербестігін ныайтады, шаруашылы ызметін жандандырады, ведомствоа арасты аумактарда оларга инфрарылымды дамытуа, аумакты экономикалылуетін кеейтуге, аржылы ресурстарды резервтерін ашып, пайдалануа ммкіндік жасайды. Сйтіп, жергілікті бюджеттер жергілікті дегейдегі экономикалы жне леуметтік міндетгерді жзеге асыруда елеулі рл атарады. Бл ттынуды коамды орларын блген кезде керінеді. Жергілікті бюджет арылы мемлекеттік бюджет аражаттарыны басым блігі леуметтік инфрарылымга жмсалады.
лемдік жне отанды тарих жергілікті шаруашылыты дамытудаы, кімшілік-аумакты бліністерді абаттандыру мен оларды санитарлы жадайын жасартудаы, сондай-ак леуметтік сфера мекемелерін стаудаы жергілікті (муниципалды) аржыны маызын длелдеп отыр. Осылай лдекашан болан жне бл рдістер жиырмасыншы гасырды 80-90 жылдары кшейді. Дамыан рынокты экономикасы бар елдерде билікті жергілікті орандарыны бюджеттері мемлекетті бкіл аржылы ресурстарыны 30%-дан 60%-ын айта бледі (Англия, АШ, Жапония, Германия жне т.б.) жне ірді ндіргіш кштерін, бкіл леуметтік сферасын дамытуда, рынокты инфрарылым рып, кеейтуде маызды рл атарды:
олар арылы ндірістік ортаны аржыландыруа жмсалатын шыындарды лкен блігі теді (жергілікті нерксіпті, ауыл шаруашылыын, су шаруашылыын, клікті жне басаларын аржыландыруа жмсалады); жергілікті бюджет арылы ндірістік емес ортаны дамуы аржыландырылады, сйтіп, коамды ндіріске жанама ыпал жасалады; ттынуды оамды (леуметтік) орларын бле отырып, жергілікті бюджеттер жмыс кшін дайы молайтып отыруа ммкіндік тызады. азастан Республикасы жергілікті бюджетіні рамы облысты бюджеттерді, алаларды (ауданды маызы бар алаларды оспаанда) жне аудандарды (апалардаы аудандарды оспаанда) бюджеттерін кіріктіреді. азіргі кезде азастандаы жергілікті бюджеттер мемлекетті бюджеттік аражаттары клемдеріні кірістері бойынша 45,4% аралыын, ал шыыстары бойын- ша 50,3%-ын райды. Барлы ауданды жне калалы бюджеттерді 80%-ы (193 осындай бюджеттерді) дотациялы болып табылады.
Облысты бюджет, республикапы маызы бар кала, астана, аудан (облысты маызы бар кала) бюджеттері Бюджеттік кодекспен айындалан салыты жне баса тсімдер есебінен алыптастырьшатын жне облысты дегейді, республикалы маызы бар каланын, ауданны, астананы (облысты манызы бар аланы), жергілікті мемлекеттік орандардын оларга ведомстволы баынышты мемлекеттік мекемелерді міндеттері мен функцияларын аржылы амтамасыз етуге жне тиісті кімшілік-аумакты бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруа арналан ашалай аражаттарды ортапытандырылан оры болып табылады.
Жергілікті бюджеттер мемлекеттік бюджетті рамды блігі болып есептелмейді, республикалы бюджетпен бірге оамны мемлекеттік бюджетіні жиынтыын райды. азастан Республикасында жергілікті бюджеттер коммуналды заи тлгалара бекітілген; млікпен жне кімшілік-аумакты бліністі менші-гіндегі зге де млікпен бірге кімшілік- аумакты, экономикалы жне аржылы негізін райды; тсімдер мен бюджет тапшылыын (профицитін пайдалану) аржыландыру есебінен алыптасатын, Конституциямен, задармен жнеазастан Республикасы Президентіні жне кіметіні актілерімен жктелген міндеттерді жзеге асыру шін жергілікті атарушы орандар белгілейтін жергілікті бюджеттік бадарламаларды аржыландыруа арналан тиісті мслихатты шешімімен бекітілген кімшілік-аумакты бліністерді ашалай орлары болып табылады.
Рынокты атынастар, басарудыжергілікті орандарын реформалау жергілікті бюджеттерді кіріс кздеріні алыптасуына сер етіп отыр. азастан Республикасыны экономикасы дамуыны казіргі кезеінде реформа ауыртпалыыны салмаы шаруашылы жргізуді ірлік дегейіне ауысып отыр, осыан орай басаруды жергілікті орандарына лкен кілеттік беріліп, оларды жауапкершілігі арта тсуде. Білім беру мен денсаулы сатау саласындаы бадарламаларга, камсыздандыру жніндегі іс- шараларды жне атаулы леуметтік кмекке жмсалынатын шыындарды е кбі оларды аржыландыруды жаа тртібіне сйкес жергілікті бюджеттерге жктеліп отыр. Сонымен бірге бюджеттерде соы кездерде бюджеттік блініс жне леуметтік жеілдіктерді орнына аржылай жрдемаы сияты жаа ымдар зіні крінісін тапкан. «Бюджеттік блініс» салытар мен алымдарды р трлі денгейдегі бюджеттерге тсуін наты шектеумен ерекшеленеді. Атап айтканда орпорациялы табыс салыы тгелдей республикалы бюджетке, ал акциздерді бір блігі, жеке тлгалардан алынатын табыс салыы мен леуметтік салы жергілікті бюджетке алдырылды. Бл кімдердіжергілікті казынаны толтыруа, леуметтік мселелерді шешуге деген ынтасын арттыруа септігінтигізері сзсіз. Сонымен атар оршаан ортаны ластананы шін тлем, табигатты орау туралы задарды бзаны шін алынатын айыпплдар республикалы жне жергілікті бюджеттер арасында тепе-те блінетін болды.
Рыноктыэкономикаату жнетиісті экономикалыреформаларды жргізу кезінде жергілікті кімшілік орандары здеріні зыры мен дербестігін арттыруа объективті трде мтылады. Бл эволюция е алдымен республикалы билік кілеттігіні бір блігі жергілікті мемлекеттік дегейге туі тиістілігінде крінеді. ірлер азастан Республикасыны ауматы субъектілері болып табылатындытан билікті жергілікті орандары з іріні халыны толып жатан экономикалы, леуметтік жне мдени мтаждары мен тілектеріне жауапты здерінше іздестіруі тиіс. Жалпы жеке аумактар мен ірлер бюджеттеріне аражаттардытсу клемі мен рылымына елдегі экономикалы жадаят: аржылы-бюджеттік саясат, ндіріс дамуыны ірлік дегейі, оны рылымы, инфляция арыны, бааны суі жне т.с.с. сан алуан факторлар сер етеді.
аржылы атынастарды йымдастыруды бюджеттік трінде екі рдіс атар мір среді:

дадарыстан шыу жне тратандыру масатымен экономиканы басаруда орталытандырылан негіздерді дамытуды анарлым ортак дерісіні бейнелеп крсетілуі ретінде аржылы ресурстар козалысын басаруды нысандары мен дістеріні жйесін орталытандыру:

аржылы орларды алыптастыру мен пайдалануда билік пен басаруды жергілікті орандарынын функцияларын кшейте отырып аржыны орталысьпдандыру.

Екінші рдіс жергілікті орандарды жергілікті жадайларга жуытыымен длелденеді. аржылы атынастарды кімшілігін жргізуді аидаты аржыны баылау функциясын жзеге асыру ммкіндігі болып табылады: нерлым аз дрежеде белгілі бір аржылы атынас немрайды баылауга берілсе, согрлым оны ортапысыздандырылан реттеуге жатызан дрыс. лемдік аржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер бюджет жйесіні дербес блігі ретінде жмыс істейтіндігін айындайды. Бюджетті дербестігі деп ірлік басару органы бекітіп берген кіріс базасыны негізінде бюджетті клемін, баптар бойынша кірістер мен шыыстарды натылы рылымы мен млшерін зі анытайтын каида ынылады. Оны атарылуы басаруды ірлік орандарыны бл саласындаы ыты анытайтын азастан Республикасы занамасыны негізінде жзеге асырылады.
Баса жаынан ірлер белгілі бір матасушылыта болатын бірыай шаруашылы кешенні бір блігі болып саналады жне одан тыс мір сре алмайды. ірлік дайы ндірісті мазмны мен сипаты бкіл оамды дайы ндіріс дамуыны негізгі зацылытарымен аныталады. Со«дытан басарудаы центрапизмні ажеттігін орынды, ндірісті натылы жай-кйімен шартгасылан шектерде ажет етеді. ірлерді экономикалы дербестігі абсолюттік бола алмайды.
Ол эрдайым салыстырмалы жне ір нерлым кіші болса, бл дербестікті кріну шегі де аз болады, ягни шешімдер абылдауда орталыка туелсіз еркін болады. Оны стіне ірлерді леуметтік- экономикалы дамуыны казіргі дегейі, бюджеттік зара атынастарды алыптаскан сипаты, рынокты экономикаа кшу кезеіні крделілігі азастанны жергілікті бюджеттері кпшілігіні натылы дербестігі туралы айтуа ммкіндік бермейді. Сондытан леуметтік инфрарылымды халыты леуметтік игіліктерді кепілдікті е аз млшерімен амтамасыз ететін млшерлерде аржыландыру шін аражаттарды жеткіліктілігі аидаты жзеге асырылуы тиіс. рбір кімшілік- шаруашылы бірлігі дербестігіні бір отайлы дегейі болуы тиіс, бл дегейді критерийі осы ірді экономикалы мдделерін е жоары ммкіндікте іске асыруда болып келеді. ірлерді экономикалы дербестігіні маызды шарттарыны бірі оларда ірлік ресурстарды жаырту табиатты орау жніндегі шараларды аржыландыруа ажет аражаттарды кепілдікті кздерін жасау болып табылады