Инвестициялы жобаларды туекелі мен табыстылыы

Инвестиция лы жоба туекелдерін талдауда санды талдау дісі сапалы талдауды барысында алынан апарата негізде-леді жне блек туекелді жне жоба (шешім) туекеліні санды аныталуын білдіреді. Осы кезеде туекелді жадайларды жне оларды салдарыны пайда болу ммкіндігіні санды мн дері аныталады, туекел дрежесіні санды баасы жзеге асы рылады. Туекел мселесіне арналан зерттеулерде туекелді санды баалауды р трлі дістері кездеседі. Жобаны туекелдерін санды талдауды аса жиі кездесетін дістері келесілер:• баалауды статистикалы дістері;• сарапшылар бааларыны дісі;• аналогтар дісі;• талдаушылы дістер тобы. Туекелдерді баалауды статистикалы дістеріні негізгі міндеті брын болан наты туекелді объектіні (йымны) ызметі туралы бар мліметтерді статистикалы зерттеу негізінде жаымсыз жадайды туындау ммкіндігін анытау болып табылады. Аса арапайым жадайда ызметті санды жеке туекелдері дисперсия, орташа квадратты ауыту, вариация коэффициенті крсеткіштерін пайдаланумен бааланады, ал оларды сер ету нтижелері зерттелетін крсеткіштерді орташа ктілетін мндеріні негізінде бааланады. Наты дісте жеке туекелді сер ету салдарыны болуы блу заын зерттеу жне осы заны негізінде модельді барабарлыын баалауды есепке аланда оны ыпал етуі математикалы сипаттау болып табылады. Талдауды тередігіне туелді блек жаымсыз оиаларды зерттеу жне баалау ммкін болады, біра натыра айтса, жеке туекелдерді негізінде аныталан интегралды шама ретінде жаымсыз жадай туралы крініс беру болып табылады. Туекелді санды баалауды статистикалы дістеріе кп тараан дістерді бірі болып табылады.

Жоба туекелдерін сапалы баалау.Туекелдерді баалауды ызметтері: 1) туекел кздерін жне себептерін, туекелді пайда болатын кезедері мен жмыстарын айындау;2) арастырылатын жобаа тн барлы туекелдерді идентификациясы;3) блек туекелдерді дегейін жне жобаны экономикалы масата лайытылыын анытайтын жобаны жалпы аландаы туекелін баалау; 4) туекелді жіберілетін дегейін анытау;5) туекелді тмендету бойынша шараларды жасау.Берілген алгоритмге сйкес туекелді баалау бірін-бірі толытыратын баыттара сапалы талдау дісі жне санды талдау дісі болып блінеді.Жобаны туекелдерін сапалы баалау дістемесі те арапайым сипатта болды. Ал, мні бойынша ол талдаушы-зерттеушіні санды нтижеге – айындалан туекелдерді нды баасы, оларды жаымсыз салдары жне «тратандырушы»шаралара алып келуі керек. Сапалы талдау дісіні басты міндеті – жобаа тн туекелдерді ммкін болатын трлерін айындау жне идентификациялау. Одан баса, айындалан туекелдерді гипотетикалы жзеге асыруды ммкін болатын барлы салдарын сипаттау жне нды баасын беру мен осы салдарды минимизациялау немесе компенсациялау бойынша шараларды сыну, сондай-а осы шараларды нды баасын есептеу керек.Сапалы талдауды нтижелері санды талдауды жзеге асыру шін маызды бастапы апарат болып табылады. Туекелдерді баалау дерісіні негізінде туекелді кздерін жне себептерін анытау, арастырылып отыран жобаа тн барлы ммкін болатын туекелдерді идентификациялау жатады. Талдауды берілген блігі наты жадайды есепке аланда жне жоарыда крсетілген туекелдерді жалпы жіктелуін олданумен жне талдаумен жзеге асырылуы ммкін. Сйтіп, туекелдерді сапалы талдауды негізгі нтижелері жобаны наты туекелдерін жне оларды тудыратын себептер-ді айындау, крсетілген туекелдерді ытимал жзеге асыруды гипотетикалы салдарыны нды эквиваленті мен талдауы, залалды минимизациялау бойынша шараларды сыну жне оларды нды баасы болып табылады. Сапалы талдауды осымша,біра аса маызды нтижелеріне туекелге тексерілетін жоба факторларыны болуы ммкін згерісіні шекаралы мндерін анытауды жатызуа болады.

Кез-келген жобаны масата лайытылыын сипаттай отырып, тиімділікті екі трі болады: экономикалы жне леуметтік.

леуметтік тиімділік тсінігі екі жатан арастырылуы ммкін. Біріншіден, коммерциялы ызметке инвестициялау кезіндегі леуметтік тиімділік немесе пайданы сіміне кмектесетін жобаны тиімділігі. Екіншіден, пайданы генерациялануын арастырмайтын, фирманы ішінде жне одан тыс баытталан леуметтік масаттара баытталан жобаны тиімділігі. леуметтік тиімділік инвестициялы жобаны тиімділігіні бірінші кезектегі критерийі ретінде арастырылады. Осы кезде экономикалы тиімділік жобаны жзеге асыру барысында орындалатын рекеттерді отайлыын сипаттайтын критерий ретінде арастырылады. леуметтік нтижелер жобаны леуметтік ортаны жасартуа салымды крсетеді, нтижесінде – келесі баалармен сипатталатын адамдарды мір сапасын ктеру:

мір дегейі – халыты табыстары (орташа жалаы жне баса тлемдер); халыты ттынушылы масаттаы тауарлар мен ызметтермен амтамасыз етілуі; тауарлар мен ызметтерге баалар мен тарифтер; халыты таам німдерін, баса тауарларды жне ызметтерді ттынуы; трын ймен, шаруашылы-трмыс объектілерімен жне коммуналды ызметтермен амтамасыз ету;

мір сру салты – халыты жмысбастылыы (жаа жмыс орындарыны саны); кадрларды дайындау; халыты білім, мдениет жне нер, денсаулы сатау, спорт, кліктік ызмет крсету объектілерімен аматамсыз ету; леуметтік ауіпсіздік (ыбзушылыты тмендеуі);

денсаулы жне мір затыы – ебек жадайларыны жасаруы; денсаулы сатау саласыны дамуы; ызмет крсету дегейі.

Тиімділікті келесі трлері: жобаны жалпы тиімділігі жне жобаа атысуды тиімділігі болып блінеді. з кезегінде жобаны жалпы тиімділігі:

жобаны оамды (леуметтік-экономикалы) тиімділігі;

жобаны коммерциялы тиімділігі.

Жобаа атысуды тиімділігі:

ксіпорын-атысушылар шін инвестициялы жобаны тиімділігі;

акционерлер шін тиімділігі;

жоары дегейлерді жобаа атысуыны тиімділігі, соны ішінде айматы, халышаруашылы жне салалы тиімділігі;

инвестициялы жобаны бюджеттік тиімділігі.

Ксіпорын дегейіндегі экономикалы тиімділікті крсеткіштері ндірістік нтижелерді – німді ткізуден тскен тсімнен зіндік ажеттіліктерге, пайда (табыс) немесе ндірісті аымды шыындарын (зіндік н) теуге кеткен блігін алып тастаандаы блігі, жне ксіпорын жмыскерлеріне жне оларды жаняларыны мшелеріне атысты леуметтік нтижелерді есептеуге ммкіндік береді.

Сондай-а, инвестициялы жобаларды коммерциялы тиімділік, бюджеттік тиімділік айматы тиімділік крсеткіштері бар.

Туекел крделі жне кп аспектілі категория. ылыми дебиетте туекелді кп трлері кездеседі, бл кезде жиі жіктеу белгісі туекелін сипаттауа жне талдауа тырысатын объект болып табылады. Жіктеуге ртрлі тсілдемелерді кптеген жадайда жіктеуді масаттары мен міндеттеріні трлілігімен тсіндіруге болады. Біра біратар жадайларда бірдей жіктеу белгілері кезінде туекелді белгілі бір топа жатызуды ртрлі, кейбір жадайда арама-айшы критерийлері сынылады.

Пайда болу кзі трысынан туекелдер жйелік (макроэкономикалы) жне жйелік емес (микроэкономикалы) болып блінеді.

Жйелік туекелдер сырты жадайлармен аныталады, субъектіге туелсіз жне онымен реттелмейді. Олара елдік туекел, форс-мажорлы жадайлар туекелі жатады.

Елдік туекел ксіпкерлік ызметті интернационализацясымен тікелей байланысты. Ол сырты экономикалы ызметті барлы атысушылары шін зекті жне елдерді саяси-экономикалы тратылыына туелді. Берілген туекел экономикалы жне саяси туекелге блінеді.

Экономикалы туекел елді экономика саласындаы жаымсыз згерістерді ммкіндігінен туындауы ммкін.

Саяси туекел елдегі саяси жадайды згеру салдарымен байланысты. Саяси туекелге жатызылады:

Крініп трандай, берілген туекелдер тыыз атысты болып табылады жне зара байланыста арастырылуы керек.

Форс-мажорлы жадайлар туекелі табии апаттарды жобаны жзеге асыру барысына сер ету ауіптілігін анытайды.

Жйелік емес туекелдер наты субъектіге тн, оны жадайына туелді жне оны наты спецификасымен аныталады. Осы туекелдерді басаруа болады жне басару ажет. Оларды ішіндегі маыздыларына тоталайы.

Іскерлік туекел – жобаны жзеге асыратын компанияны немесе жобаны салалы спецификасымен аныталатын туекел.

аржыландыру туекелі – жобаны жзеге асыру стіндегі ажетті аша аражаттарыны жо болу туекелі, сонымен бірге несиелеу немесе тікелей инвестициялау шарттарыны згеру туекелі.

Техникалы туекел – жобалаудаы ателермен, тадалан технологияны кемшіліктерімен, мамандандырылан жмыс кшіні жеткіліксіздігінен, жргізілетін жмыстарды мерзімдерін бзудан, шикізата, энергияа жне раушылара бааны ктерілуінен жне т.б. туындайтын туекел.

Маркетингтік туекел – нарыты зерттеуді тмен дегей туекелі.

Компанияны «лсіз» басару туекелі.

тімділік туекелі – баадаы маызды жоалтуларсыз активтерді тез сату ммкіндігіні туекелі (инвестициялау объектісін сату ажеттілігі кезінде туындайды).

Билет