Арыз аражатын тартуды негізгі аясы ретіндегі несие нарыы жне оны даму проблемалары

Несие нарыы. Депозиттер трінде банкке тсетін ара­жатты бір блігі одан ары несиелер ретінде блінеді. Коммер­циялы банктер уаытша бос аша аражаттарды шоырлан­дыру арылы р трлі масаттары шін зады жне жеке тл­алара несие береді. Осылайша, ашалар нарыта несиелер ретінде айналыста болады. арыз алушылар бл несие­лерді пайдалананы шін банкке тиісті пайыздар тлейді.

Несиені нарыты экономикадаы рлі аса маызы. Аша капиталыны жинаталу ауымыны лаюы — несие нарыыны дамуына себепкер болады. Ссудалы капитал озалысыны мні тмендегідей: аша аражаттары трінде жинаталан капитал тікелей ссудалы капитала айналады. Несие нарыы экономикалык категория ретінде, оны мнін алыптасты­ратын н озалысымен байланысты леуметтік-экономикалы атынасты білдіреді.

Несие нарыы – механизм. Оны кмегімен аржылы аражата мтаж шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыты зара арым-атынасы жне шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыа белгілі бір шарттармен аражатты сынуды (арыза беруді) жзеге асыратын арым-атынас белгіленеді. Несие нарыы арылы аша капиталы босатыл­анда дайы ндіріс процесіндегі экономика салалары арасында арыз капиталыны жинаталуы, блінуі жне айта блінуі жзеге асырылады. Ол оан нары арылы ссудалы капитал трінде баытталады, содан со несие берушіге (банктерге жне баса да аржы-несие институттарына) айтып оралады. Несие нарыыны мні онда андай аша капиталыны, яни зіндік капиталды немесе баса біреуді капиталыны пайдалана­нына байланысты болмайды. Длірек айтанда, банкир з ісін зіндік капиталды кмегімен жргізе ме немесе з банктегі депозитке салынан капиталды кмегімен жргізеді ме – мны еш маызы жо.

Несие нарыы арылы ндіріс пен тауар айналымыны суі, ел ішіндегі капитал озалысы, капитал салымындаы жинаты трансформациялануы, ылыми-техникалы рево­люцияны жзеге асуы, негізгі капиталды жаыртылуы жзеге асырылады.

Оны аржы нарыыны растырушысы ретіндегі маызды рлі са рі бытыраы аша аражатын біріктіріп, ндіріс пен капиталды на­рыа шоырландырып, орталытанды­рылуына ммкіндік береді. Аша капиталы негізінен ашалай ссудалы капитал трінде жинаталады. Осыан байланысты алатын болса, жинатауды ошау процесс ретінде ешандай маызы жо. Жинатау е алдымен ндірісті барысына ыпалын тигізгенде ана маызды болады. Аша капиталын макро­экономикалы трыдан жинатау — наты жинатаумен зара тыыз байланысты. Аша капиталы негізінен, халы жинаыны есебінен алыптасатыны белгілі. Ал, оларды млшері елді жалпы лтты німдерінде капитал салымыны лесін алыптастыруда лкен рл ойнайды.

Несие нарыыны мні мен рлі оны функциясын аны­тайды. Несие теориясында оны функциясыны мазмны мен млшеріне атысты бірыай кзарас жо. Алайда, зі­ні барлы формасында несие мні айта блу функция­сында, айналымны несие ралын жасаушы функциясында траты трде пайда болып отырады. Кейбір алымдарды теориялы тжырымдарына сйенсек, азастанны несие нарыына тн трт функцияны бліп крсетуге болады:

- несие арылы тауар айналымына ызмет ету;

- шаруашылы жргізуші субъектілерді, халыты, мем­лекетті, сондай-а, шетелдік клиенттерді жинатарын тарту;

- аша орларын тікелей ссудалы капиталда шоырлан­дыру жне оны ндіріс процесіне ызмет крсететін капитал салымы трінде пайдалану;

- мемлекеттік жне ттыну шыындарын тейтін капиталды кздері ретінде мемлекет пен халыа ызмет крсетуді амтамасыз ету, сондай-а, аса уатты аржы-нерксіп топтарыны алыптасуына ыпал ету.

Несие нарыы — р трлі орларды несие ресурстары мен баалы ааз­дар трінде алыптасан жне пайдаланылан н озалысыны ашалай фор­масынмен органикалы байланыста болатыны белгілі. Оны дегейімен оамды дайы ндірісті дамытуа, оны ттастай леуметтік-экономика­лы атынаса ыпал етуіне кететін ашалай орды озалысы­, млшері жне баыты лшеніп, аныталады.

Несие озалысыны задылыы несие нарыында пайда болатын несие беруші мен арыз алушыны арасындаы атынасты толыыра ынуымыза ммкіндік береді.

Несие нарыыны негізгі атысушылары – несие беруші жне арыз алушы. Несие беруші (кредитор) несие ммілесіні ссуда беретін жаы (тарап). Тауарлы ндірісті брыны саты­сында несие берушілерді рлін сіморлар орындаан. Оны дамуына арай ашалай несиені берушілерді орнын банк меке­мелері басты. Ал, тауарларды ссудаа беруде несие беруші ретінде тауар ндірушілер ала шыты. Несие беруші ссуда беру шін белгілі бір аражата ие болуы керек. Бл аражатты кздеріне оны (несие берушіні) з аражаты, ресурстары, з кезегінде дайы ндіріс процесіні баса субъектілерінен айтару негізінде арыза алынатын аражат жатуы ммкін. Осы заманы нарыты атынастар жадайында несие беруші банк ссуданы тек з ресурстарыны есебінен ана емес, соны­мен бірге, з шотында сатаулы жатан тартылан ресурстарды есебінен, сондай-а, жмылдырылан баалы ааздарды орна­ластыру арылы беруі ммкін.

арыз алушы – несие атынасында несие алатын рі алан ссудасын белгіленген мерзімде айтаруа міндетті тарап. сіморлы кезеінде несиені са шаруалар, олнерші-шебер­лер, сондай-а, аса ірі жер иеленушілер немесе бай адамдар пай­даланды. Кейін банктерді пайда болуына арай арыз алушы­ларды шоырлануы жзеге асты. Бл арада банк жымды несие беруші ретінде ала шыты. Ссудалы мміледе несие берушіге араанда арыз алушыны мынадай ерекшеліктері болды:

- ол ссудалы аражатты тпкілікті иесі болып табылмайды, тек оны уаытша иесі бола алады, рі зіне тиесілі емес бтен ресурспен жмыс істейді;

- арыз алушы ссудалы аражатты айналыс саласында да, ндіріс саласында да пайдалана алады. Несие беруші ссу­даны ндіріске тікелей шыпай, ауысу фазасында (в фазе обмена) береді;

- арыз алушы ссудалы ресурсты з шаруашылыына пайдалананнан кейін айтарады. арыз алушы ссуданы ай­таруы шін дайы ндірістік процесті несие берушімен есеп айырысуа жеткілікті аражатты босатып алатындай етіп йым­дастыруы керек;

- арыз алушы уаытша пайдалануа алан нды ана айтарып оймайды, сонымен бірге, оны ссудалы пайызын да тлейді. Бл арада з шарттарын ала тар­татын несие берушіге арыз алушыны туелді болатынын естен шыар­мауымыз керек.

Несие беруші мен арыз алушы несие атынасына тсу арылы здеріні масаттары мен мдделеріні бірттас екенін крсетеді. Олар несие атынасы шеберінде орындарын алмас­тыр­уы да ммкін. Егер орындарын алмастыратын болса, несие беру­ші арыз алушыа, ал арыз алушы несие берушіге айналады