Арыз аражатын тартуды негізгі аясы ретіндегі несие нарыы жне оны даму проблемалары
Несие нарыы. Депозиттер трінде банкке тсетін аражатты бір блігі одан ары несиелер ретінде блінеді. Коммерциялы банктер уаытша бос аша аражаттарды шоырландыру арылы р трлі масаттары шін зады жне жеке тлалара несие береді. Осылайша, ашалар нарыта несиелер ретінде айналыста болады. арыз алушылар бл несиелерді пайдалананы шін банкке тиісті пайыздар тлейді.
Несиені нарыты экономикадаы рлі аса маызы. Аша капиталыны жинаталу ауымыны лаюы — несие нарыыны дамуына себепкер болады. Ссудалы капитал озалысыны мні тмендегідей: аша аражаттары трінде жинаталан капитал тікелей ссудалы капитала айналады. Несие нарыы экономикалык категория ретінде, оны мнін алыптастыратын н озалысымен байланысты леуметтік-экономикалы атынасты білдіреді.
Несие нарыы – механизм. Оны кмегімен аржылы аражата мтаж шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыты зара арым-атынасы жне шаруашылы жргізуші субъектілер мен халыа белгілі бір шарттармен аражатты сынуды (арыза беруді) жзеге асыратын арым-атынас белгіленеді. Несие нарыы арылы аша капиталы босатыланда дайы ндіріс процесіндегі экономика салалары арасында арыз капиталыны жинаталуы, блінуі жне айта блінуі жзеге асырылады. Ол оан нары арылы ссудалы капитал трінде баытталады, содан со несие берушіге (банктерге жне баса да аржы-несие институттарына) айтып оралады. Несие нарыыны мні онда андай аша капиталыны, яни зіндік капиталды немесе баса біреуді капиталыны пайдалананына байланысты болмайды. Длірек айтанда, банкир з ісін зіндік капиталды кмегімен жргізе ме немесе з банктегі депозитке салынан капиталды кмегімен жргізеді ме – мны еш маызы жо.
Несие нарыы арылы ндіріс пен тауар айналымыны суі, ел ішіндегі капитал озалысы, капитал салымындаы жинаты трансформациялануы, ылыми-техникалы революцияны жзеге асуы, негізгі капиталды жаыртылуы жзеге асырылады.
Оны аржы нарыыны растырушысы ретіндегі маызды рлі са рі бытыраы аша аражатын біріктіріп, ндіріс пен капиталды нарыа шоырландырып, орталытандырылуына ммкіндік береді. Аша капиталы негізінен ашалай ссудалы капитал трінде жинаталады. Осыан байланысты алатын болса, жинатауды ошау процесс ретінде ешандай маызы жо. Жинатау е алдымен ндірісті барысына ыпалын тигізгенде ана маызды болады. Аша капиталын макроэкономикалы трыдан жинатау — наты жинатаумен зара тыыз байланысты. Аша капиталы негізінен, халы жинаыны есебінен алыптасатыны белгілі. Ал, оларды млшері елді жалпы лтты німдерінде капитал салымыны лесін алыптастыруда лкен рл ойнайды.
Несие нарыыны мні мен рлі оны функциясын анытайды. Несие теориясында оны функциясыны мазмны мен млшеріне атысты бірыай кзарас жо. Алайда, зіні барлы формасында несие мні айта блу функциясында, айналымны несие ралын жасаушы функциясында траты трде пайда болып отырады. Кейбір алымдарды теориялы тжырымдарына сйенсек, азастанны несие нарыына тн трт функцияны бліп крсетуге болады:
- несие арылы тауар айналымына ызмет ету;
- шаруашылы жргізуші субъектілерді, халыты, мемлекетті, сондай-а, шетелдік клиенттерді жинатарын тарту;
- аша орларын тікелей ссудалы капиталда шоырландыру жне оны ндіріс процесіне ызмет крсететін капитал салымы трінде пайдалану;
- мемлекеттік жне ттыну шыындарын тейтін капиталды кздері ретінде мемлекет пен халыа ызмет крсетуді амтамасыз ету, сондай-а, аса уатты аржы-нерксіп топтарыны алыптасуына ыпал ету.
Несие нарыы — р трлі орларды несие ресурстары мен баалы ааздар трінде алыптасан жне пайдаланылан н озалысыны ашалай формасынмен органикалы байланыста болатыны белгілі. Оны дегейімен оамды дайы ндірісті дамытуа, оны ттастай леуметтік-экономикалы атынаса ыпал етуіне кететін ашалай орды озалысы, млшері жне баыты лшеніп, аныталады.
Несие озалысыны задылыы несие нарыында пайда болатын несие беруші мен арыз алушыны арасындаы атынасты толыыра ынуымыза ммкіндік береді.
Несие нарыыны негізгі атысушылары – несие беруші жне арыз алушы. Несие беруші (кредитор) несие ммілесіні ссуда беретін жаы (тарап). Тауарлы ндірісті брыны сатысында несие берушілерді рлін сіморлар орындаан. Оны дамуына арай ашалай несиені берушілерді орнын банк мекемелері басты. Ал, тауарларды ссудаа беруде несие беруші ретінде тауар ндірушілер ала шыты. Несие беруші ссуда беру шін белгілі бір аражата ие болуы керек. Бл аражатты кздеріне оны (несие берушіні) з аражаты, ресурстары, з кезегінде дайы ндіріс процесіні баса субъектілерінен айтару негізінде арыза алынатын аражат жатуы ммкін. Осы заманы нарыты атынастар жадайында несие беруші банк ссуданы тек з ресурстарыны есебінен ана емес, сонымен бірге, з шотында сатаулы жатан тартылан ресурстарды есебінен, сондай-а, жмылдырылан баалы ааздарды орналастыру арылы беруі ммкін.
арыз алушы – несие атынасында несие алатын рі алан ссудасын белгіленген мерзімде айтаруа міндетті тарап. сіморлы кезеінде несиені са шаруалар, олнерші-шеберлер, сондай-а, аса ірі жер иеленушілер немесе бай адамдар пайдаланды. Кейін банктерді пайда болуына арай арыз алушыларды шоырлануы жзеге асты. Бл арада банк жымды несие беруші ретінде ала шыты. Ссудалы мміледе несие берушіге араанда арыз алушыны мынадай ерекшеліктері болды:
- ол ссудалы аражатты тпкілікті иесі болып табылмайды, тек оны уаытша иесі бола алады, рі зіне тиесілі емес бтен ресурспен жмыс істейді;
- арыз алушы ссудалы аражатты айналыс саласында да, ндіріс саласында да пайдалана алады. Несие беруші ссуданы ндіріске тікелей шыпай, ауысу фазасында (в фазе обмена) береді;
- арыз алушы ссудалы ресурсты з шаруашылыына пайдалананнан кейін айтарады. арыз алушы ссуданы айтаруы шін дайы ндірістік процесті несие берушімен есеп айырысуа жеткілікті аражатты босатып алатындай етіп йымдастыруы керек;
- арыз алушы уаытша пайдалануа алан нды ана айтарып оймайды, сонымен бірге, оны ссудалы пайызын да тлейді. Бл арада з шарттарын ала тартатын несие берушіге арыз алушыны туелді болатынын естен шыармауымыз керек.
Несие беруші мен арыз алушы несие атынасына тсу арылы здеріні масаттары мен мдделеріні бірттас екенін крсетеді. Олар несие атынасы шеберінде орындарын алмастыруы да ммкін. Егер орындарын алмастыратын болса, несие беруші арыз алушыа, ал арыз алушы несие берушіге айналады