Азастанны тлем балансы: азіргі жадайы

тлем балансы, тлем тегерімі – елді халыаралы алыс-берісіні валюталы тсімдері мен тлемдеріні араатынасы нысанындаы тегерімдік шоты. Тлем балансы екі блімнен трады, олар: аымдаы алыс-беріс сауда тегерімі – тауарларды экспорты мен импортыны С крсетілетін ызметтер мен бейкоммерц. тлемдерді амтиды);¯араатынасы; “кзге крінбейтін” алыс-беріс тегерімі капиталдар мен несиелер озалысыны тегерімі (мемлекеттік жне жеке меншіктегі капиталдарды кетілімі мен келінімін – халыаралы несие алу мен беруді крсетеді). Тлем балансында халыаралы ашалай алыс-беріс крсеткіштері жетекші орын алады, бл крсеткіштер “кзге крінбейтін” алыс-берістер бойынша, сіресе, сырты сауда бойынша тлемдер мен тсімдерден асып тседі. Халыаралы валюта орына (ХВ) мше елдер, соны ішінде азастан кіметі Тлем балансын жасау барысында жалпы тжырымдалан сыныстарды негізге алады, біра р ел здеріні сырты шаруашылы байланыстарын есептеуді лтты ерекшеліктерін ескере отырып, осымша нышандар енгізеді. Жарияланатын Тлем балансында іс жзінде тленген немесе дереу телуге тиіс тлемдер мен тсімдер ана емес, сонымен бірге халыар. талаптар мен міндеттемелер де, яни есептесу тегеріміні нышандары да амтылады.

Бухгалтерлік трыдан аланда Тлем балансы. тепе-тедікте болады, біра оны негізгі блімдері бойынша егер тсім баса елдерге тлемдерден асып тссе, актив сальдо болуы немесе тсім тлемнен аз болса, пассив сальдо болуы ммкін. Сальдо тегестіруші баптарды есебінен теледі. Тлем балансыны жадайы дайы ндірісте болатын дерістерге (экономикалы рлеу арынына, инфляцияа, валюталы баамны серпініне, ттенше оиалара, елді лемдік экономикадаы орнына, т.б.) байланысты. з кезегінде Тлем балансыны жадайы дайы ндіріске, валюталы баама, алтын-валюталы саты ора, сырты берешекке, елді валюталы-экон. жадайына, капиталды кші-онына, лемдік валюталы жйеге, дниежзілік шаруашылыа ыпалын тигізеді. Тлем балансы мемлекеттік реттеу нысаны болып табылады, негізгі баптарды алыптасуына ( тауарлар экспортын ктермелеуге, шетел капиталыны аынын тотатуа, капитал кетілімін реттеуге, т.б.) жне пайда болан пассив сальдоны шетелдік несие мен инвестицияларды тарту, ресми валюталы саты орларды, кейде алтынны босалы орларын да тарту есебінен теуге баытталады. Тлем балансыны актив сальдосын мемлекет елді сырты берешегін теу, баса елдерге несие беру, алтын-валюталы саты орларын молайту, шетелде “екінші” экономика жасау масатымен капитал кету шін пайдаланады.

Тлемдер мен аша ауда­рым­дарыны барынша жедел жне тиімді жргізілуі жекелеген шаруашылы субъектілеріні аржылы жадайына ана емес, тауарлар мен аржы нарыында жасалатын операцияларды дер кезінде аяталуына, бюджетке тленетін тлемдерді з уаы­тында келіп тсуіне, тптеп кел­генде, жалпы экономиканы тратылыына тікелей сер етеді.

Соы он жылда азастан зіні тлем жйелерін жалпы лемдік рдістер мен талаптара сай, е озы тжірибелерді не­гізге ала отырып дамытуда лкен табыстара ол жеткізді. аза­стан Республикасы лтты банкі­ні елімізді тлем жйе­лерін реформалау баытында жргізген жмыстары халыара­лы аржы йымдары (Халыа­ралы валюта оры, лемдік банк) тарапынан бірнеше рет жоары бааа ие болды. Бгінгі кні азастан зіні лтты тлем жйелерін алыптастыру мен дамытуда ТМД елдері ішін­де згелерден лдеайда ілгері кетіп, алдыы жетекші орында келеді. Кршілеріміз Ресей, ырызстан жне баса да ел­дерде тлем жйелерін рефор­малауды азіргі жадайы мен барысы азастанда 90-шы жылдарды орта шенінде ата­рылып кеткен шараларды дегейінде алып отыр.

Ел экономикасыны ар­ын­ды дамуы жадайында жылдан-жыла тлем жйелері арылы жасалатын олма-ол ашасыз тлемдерді траты суі байалады. Тек ана, стіміздегі жылды 9 айы ішінде тлем жйелері арылы сомасы 66 трлн. теге райтын жалпы саны 18,2 млн. тлем операциялары жасалды. ткен жылды осы кезеімен салыстыранда тлемдер саны 10%-а (1,7 млн. транзакцияа), ал сомасы 78,9%-а (29,1 трлн. тг.) артан. Бл, шартты трде аланда, рбір ай сайын елімізді тлем жйелерінде жалпы сомасы 2005 жылы елімізді лтты жалпы ішкі німіні (7,6 трлн. тг.) клеміне бара-бар келетін аша аударымдары жзеге асырылып отырыландыын байатса керек.

азіргі уаытта еліміз аумаында тлемдер жасау мен аша аударымдарын жзеге асыруды 2 жйесі жмыс істейді.

– Олар андай жйелер жне ерекше­ліктері неде?

– Олар атап айтанда:

1) Банкаралы аша аударымдары жйесі (БААЖ);

2) Банкаралы клиринг (клирингтік жйе).

Бл екі жйе бір-бірінен жмыс істеу аидалары бойынша да, тлемдер мен аша аударымдарын жзеге асыруды механизмдері бойынша да ерекшеленеді.

Банкаралы аша аударымдары жйесі еліміз тлем жйесіні басты кретамыры болып саналады. Бл жйе арылы елімізді аржы секторында жасалатын барлы операция­лар (нды ааздар, валюта нарыы, банкаралы депозиттер мен аударымдар) бойынша ірі жне жоары артышылыты тлемдер жзеге асырылады. Жйені негізгі ерекшелігі, мнда тлемдерді райсысы дербес негізде натылы уаыт режімінде орындалады.

Бл жйе арылы тетін тлемдер лесі елімізді тлем айналымыны негізгі блігін райды: жасалан тлемдер сомасы бойынша - 97,9%, ал тлемдер саны бойынша - 33,6%. Орташа есеппен кндігіне БААЖ арылы сомасы 345 млрд. теге райтын 33 мы тлем операциясы жасалады.

Клирингтік жйе – бл са тлемдерге арналан елімізді блшек тлемдер жйесі. БААЖ-дан кли­ринг­тік жйені ерек­ше­лігі, мнда барлы тлем­дер жеке дербес негізде емес, операциялы кн ішінде жйе атысушы­ларынан келіп тскен тлемдер бойынша оларды зара талаптары мен міндеттемелері бойынша таза позициялары аныталып, тек сол аныталан рбір жйе атысушысыны таза позициялары клемінде аша аударымдарын жзеге асырудан трады. Бл жйеде елімізді тлем жйесінде жасалан тлемдерді жалпы сомасыны шамамен 2%-ы жасаланымен, тлемдер саныны басым блігі осы жйе арылы туде. Кндігіне орташа есеппен клирингтік жйе арылы сомасы 7,3 млрд. тг. райтын 65 мы тлем операциялары жасалуда.

Осы аталып ткен тлем жйелеріні жмысын амтамасыз ететін операторы – “азастан Республикасы лтты Банкіні азастан банкаралы есеп айырысу Орталыы” республикалы мемлекеттік мекемесі (БЕО) болып табылады.

– Тлем жйелерін дамытуда алда андай жмыстар атарылма?

– Тлем жйесі еліміз аржы жйесіні мірше маызды рамдас блігі боландытан, бірінші кезекте лтты банк тарапынан немі жоары назар аударуды талап етеді. Соы жылдары тлем жйелеріні тиімділігін одан рі арттыру мен туындайтын аржы туекелдеріні дегейін шектеу, оларды басаруды тымды ралдарын алыптастыру мселелеріне айрыша мн беріліп отыр.

Тлем жйесіні тотаусыз жне здіксіз жмыс істеуін амтамасыз ету жне ауіпсіздік дегейін арттыру масатында лтты банк тлем жйелеріні жаа резервтік орталыын руды жоспарлауда. Жаа резервтік орталы тек ана тлем жйелеріні жмысын ана емес, сондай-а лтты банкті елімізді алтын-валюта орын жне лтты орды басару секілді баса да стратегиялы міндеттерін жзеге асыруды здіксіздігі мен ауіпсіздігін амтамасыз ету масатында да пайдаланылма. Алматы аласыны сейсмикалы жадайын, баса да болуы ммкін техногенді апаттарды ескере отырып, жаа резервтік орталы Астана аласында салынатын болады.

Одан баса, лтты банк азастан тлем жйелерін Еуропалы Ода стандарттарына жаындату масатында еліміз банктеріні здері­ні клиенттеріне ашатын банктік есепшот­тарыны рылымын реформалау бойынша жмыстарды атарма.

– олма-ол ашасыз тлемдер клемін арттыруда тлем карточкалары нарыын дамытуды да маызы зор екендігі белгілі. Бл жаынан жетістіктеріміз андай?

– Атап айту керек, соы жылдар кезеінде тлем карточкалары нарыы жоары арынмен даму стінде. Бгінгі кні азастанды банктер шыаран айналымдаы карточкалар саны 3,98 млн. данаа жетті. Осы карточкаларды стаушыларды саны 3,81 млн. адамды немесе еліміз халыны экономикалы белсенді блігіні 46,5%-ын рады. Демек, азіргі уаытта республи­каны рбір 4-ші трыны тлем карточкасына ие болып отыр.

2006 жылды 9 айы ішінде азастанды банктерді шыаран тлем карточкаларын олдану арылы сомасы 860,7 млрд. теге болатын саны 47,3 млн. транзакция жасалды. Бл ретте, тлем кар­точкалары арылы жасалан барлы операциялар клеміні 11%-ын олма-ол ашасыз тлемдер раса, басым кпшілігін 89%-ын банкоматтар мен банк кассалары арылы тлем карточкаларын пайдалана отырып олма-ол аша алуа байланысты транзакциялар раан. Бл крсеткіштер, лі де болса халыты тлем карточка­ларын басым трде олма-ол аша алу ралы ретінде олданып отырандыын крсетсе керек.

Блшек сауда мен ызмет кр­сету саласында тлем карточка­ларын олдану арылы жасалатын олма-ол ашасыз тлемдерді клемін арттыру масатында лтты Банк пен кімет бірлесе отырып, біратар жаа адамдара баран болатын. абылданан шараларды атарында елімізде тлем карточка­ларымен тауарлар мен ызметтер шін есеп айрысу жасау шін абылдайтын сауда йым­дары­ны дамыан инфрарылымын алыптас­тыру масатында тлем карточкаларын абыл­дауа міндетті сауда жне ызмет крсету йым­дарыны санаттары бекітілген 2004 жылды 15 желтосанында абылданан кіметті №1328 аулысын блек атап кеткен жн. Бл шара олма-ол ашасыз тлемдерді артуы мен тлем карточкаларына ызмет крсететін инфра­рылымны дамуына айтарлытай сер еткені­мен, кткендегідей нтижелерге алып келген жо.

Билет