Баалы ааздар нарыы, оны экономикадаы рлі
Баалы ааздар нарыын оларды шыуы мен баалы ааздар нарыына атысушылар арасындаы экономикалы атынастарды жиынтыы ретінде анытауа болады. Бл трыдан аланда ол кез келген баса тауар нарыыны анытамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нары нысанын жеке салыстыранда ана айырмашылы пайда болады. Баалы ааздар нарыыны номенклатурасы андай да бір жеке тауар нарыына емес, ттас тауар нарыына сйкес келеді рі кез келген елді аржы нарыыны рамды блігі болып табылады. Баалы ааздар нарыыны негізін тауар нарыы, аша жне ашалай капитал райды.
Бл нары трлеріні жіктелімі баалы ааз трлеріні жіктеліміне сайды жне былайша ажыратылады:- халыаралы жне лтты баалы ааздар нарыы;- лтты жне айматы (ауматы) нарытар;- наты баалы ааз трлеріні нарытары (акция, облигация жне т.б.);- мемлекеттік жне корпорациялы (мемлекеттік емес) баалы ааздар нарыы;- бастапы жне туынды баалы ааздар нарыы.
Баалы ааздар нарыыны функциясын шартты трде екі топа блуге болады: жалпы нарыты жне зіндік ерекшелігі бар функция. Функцияны бірінші тобына мыналарды жатызуа болады:- коммерциялы – осы нарытаы операциялардан пайда табу функциясы;- масатты – нарыты бааны алыптастыратын процесті, оларды дайы озалысын жне т.б. амтамасыз етеді.- апаратты – яни, нары з атысушыларына сауда нысандары мен оны атысушылары туралы нарыты апараттарды жеткізеді;- реттеуші, ондаы нары сауда жне оан атысуды ережесін, атысушыларды арасындаы дау-таласты шешуді тртібін жасайтын болса, артышылытарды, баылау органын немесе басару органын жне т.б. белгілейді.
зіндік ерекшелігі бар баалы ааздар нарыыны функциясына мыналарды жатызуа болады:- айта бліну;- баа жне аржы туекелдіктерін сатандыратын функция.
айта бліну функциясы осалы ш функцияа блінеді:- нары ызметіні салаларына аша аражаттарын айта блу;- е алдымен халыты жина ашаларын німсіз формадан німді формаа ауыстыру;- инфляциялы емес негізде, яни айналыса осымша ашалай аражатты шыармай, мемлекеттік бюджет тапшылыын аржыландыру.
Ал, баа жне аржы туекелдіктерін сатандырушы функцияа немесе хеджирлеуге келетін болса, ол туынды баалы ааздар фьючерлік жне опционды келісім-шарттар пайда боланнан кейін олданыса ене бастады.
Баалы ааздар нарыындаы сауда тсілдеріні станымы трысынан мыналарды бліп крсету ажет:- алашы жне айталамалы;- йымдастырылан жне йымдастырылмаан;- биржалы жне биржадан тыс;- дстрлі жне компьютерлендірілген;- кассалы жне мерзімді нарытар.
Баалы ааздар нарыы сауда-сатты жне сіморлы операцияларыны іс-тжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алашы баалы ааздар – вексельдер мен коносаменттерді пайда болуына себепкер болды. Ал, олар одан рі мемлекетті эмиссиялы ызметі мен акционерлік оамдарды пайда болуымен байланысты дамыды. Капиталды баалы ааздара ке ауымды инвестициялануы XІX асырды ортасында басталды. Бл уаыт аралаында баалы ааздарды нарыы айтарлытай дамыан болатын. Оны атысушы топтары да аныталып лгерді. Оны алашы атысушылары – банк иелері мен жеке трейдерлер ретінде ала шыан жеке тлалар, содан кейінгісі зады тлалар. Бгінгі тада бір мезгілде эмитент жне трейдер болып табылатын баалы ааздар нарыыны атысушыларын бірнеше негізгі топа блуге болады.
1. Жоары имиджі бар мемлекет, муниципалиттер, аса ірі лтты жне халыаралы компаниялар. Оларды баалы ааздарды шыаруы жне оны жзеге асыруы кп иынды тудырмайды: оларды рдайым лкен млшерде абылдай беруге болады. Бл мемлекеттік жне муниципалды баалы ааздар жоары табысты рдайым амтамасыз ете бермейді, алайда оларды сенімділік дегейі жоары. Сол себепті де халыты кейбір блігі (зейнеткерлер, жалыз бастылар, асыраушысынан айрылан немесе аморшысы жо отбасылар жне т.б.) атерге бастарын тікпей-а, з аражаттарын осындай ааздара салуды жн креді.
2. Баалы ааздармен операцияларды жзеге асыратын аржылы институттары (коммерциялы жне инвестициялы банктер, сатандыру оамдары, зейнетаы орлары жне т.б.). Оларды кбісі р трлі инвесторларды (зады жне жеке тлаларды) аражатын біріктіреді жне оларды аражатын табыс тсіретін баалы ааздара салуды ммкіндіктерін іздестіреді. Олар акцияны баылау пакеттерін иеленуге мтылады немесе туекелдіктен ашып, з капиталдарын экономиканы р трлі салаларына орналастырады.
3. Жеке инвесторлар – жеке тлалар, оны ішінде венчурлы бизнестегі шаын ксіпорындарды иелері.
4. Баалы ааздар нарыыны ксіби атысушылары. Олар ажетті апараттармен амтамасыз етілуі оларды баалы ааздармен операцияларды жргізуін оайлатады. Бір немесе бірнеше ызмет трлерімен айналысу ыына тиісті лицензия алуы шін аржы нарыыны ксіби атысушыларына біратар талаптар ойылады:- зады тлалар штатына тиісті ызметпен айналысу ыына біліктілік кулігі бар мамандар ажет болан жадайда ойылатын біліктілік талабы. Бл талап алыптасан лемдік іс-тжірибеден алынып отыр. Нарыты экономикасы дамыан барлы елдерде арнайы білімі бар тлалар ана аржы нарыында клиенттермен жмыс істеуге жіберілді;- баалы ааздар нарыыны кез келген ксіби атысушысы заа сйкес йымдастырушылы-ыты формада акционерлік оама тіркелетін жадайда оны йымдастырушылы-ыты формасына ойылатын талап;- аржылы талап – бл ксіби атысушыны зіндік капиталыны жеткілікті болу дегейі. Таза зіндік капитал – бл ксіпорынны міндеттемелерінен тыс активтері. Жарылы капитал – зады тланы рылтайшыларды немесе акционерлерді атыстыру арылы істі йымдастыру шін салым аша ретінде тартатын аражаты. кілетті органдар жарылы капиталды емес, зіндік капиталды жеткілікті болу дегейін белгілейді.
Ксіби атысушыа з аражатын сеніп тапсыран инвестор з активіні барлы атерден саталатынына сенімді болады. Инвесторды ксіби атысушыны мселелері толандырмайды. Сондытан да соысыны зіндік капиталы инвестормен есеп айырысуына жеткілікті болуы ажет, содан кейін ана з удесінде трмаан контрагенттермен, банктермен жне т.б. байланысты туындаан проблемаларын зі шешеді.
Баалы ааздар нарыыны ксіби атысушыларына мыналар жатады:
1. Сауда алаы:- биржалы. Бгінгі тада азастанда з ызметін 1997 жылы бастаан ор биржасы (KASE) ана рекет етеді; - биржадан тыс.
2. Сауда агенттері:- брокерлер – бл клиент атынан жне клиент есебінен операцияларды жзеге асыратын делдалдар;- дилерлер – блар операцияны з атынан жне з есебінен жргізетін делдалдар.
азастанда брокерлік-дилерлік ызметті жалпы лицензиясы андай да бір ммілені з атынан жне з есебінен орындай алатын адамды з кшімен (дербес) тапан делдалдара ана беріледі. Оан оса, лемдік тжірибеде зады тлалар да, жеке тлалар да брокер жне диллер бола алады, ал, азастанда брокерлік-дилерлік ызметпен тек зады тлалар ана айналыса алады.
3. ор нарыыны инфрарылымына кіретін йымдар. Оан мыналар жатады:
1) депозитарий – клирингті, номинал стаушыны, тлем агенттігіні жне т.б. функциясын жзеге асыратын аржы нарыыны ксіби атысушысы. азастанда 1997 жылды 16 мамыр айында рылтай шешімімен рылан рі 1997 жылды 18 шілдесіндегі N12301-1910-АО номерімен Алматы аласыны ділет басармасында зады тла ретінде тіркелген “Баалы ааздарды орталы депозитарий” атты акционерлік оам бар. оам Р “Акционерлік оам туралы” заына сйкес 1999 жылды 28 азанында жне 2002 жылды
9 суірінде айта тіркелді. Коммерциялы емес йымдар орталы депозитарий болып табылады жне олар мынадай негізгі функцияларды орындайды:- номинал стаушыны жзеге асыру;- эмиссиялы баалы ааздар мен баса да аржылы ралдар бойынша ытарды ескеру жне ммілелерді тіркеу;- номинал стаушыа аржылы ралдар мен ммілелер бойынша жне оны табыс тлемі бойынша тлем агенттігіні функциясы;- аржылы ралдар мен ммілелер бойынша клиринг;- Р задарына айшы келмейтін кеес беру, апаратты жне баса да ызмет трлері;
2) тіркеушілер. Р задарына сйкес рылан рбір акционерлік оам баалы ааздар эмиссиясы мемлекеттік тіркеуден ткен сттен бастап, бір ай ішінде баалы ааздар стаушыларыны тізілімін енгізуді жне сатауды амтамасыз етуі керек.
Баалы ааз стаушыларыны мліктік ыын жне мдделерін орау масатында баалы ааздар стаушыларыны тізімін дербес жргізетін, баалы ааздармен, сондай-а А-мен ммілелерді тіркейтін баалы ааздар нарыыны атысушылары (тіркеушілер мен номинал стаушылары) баалы ааздар ыыны бірінші тладан екіншісіне туіне байланысты ммілелерді орындауды фактілерін бекітуге міндетті.
Номиналды стаушылар клиенттерді баалы ааздарымен болатын ммілелерді жне оларды ауыртпашылы тсірген фактілерін тіркеу бойынша функцияларды орындайды. Оларды иелік ету ыын растайды, клиенттерде баалы ааздарды болуын жне олармен мміле жасауды ммкіндіктерін амтамасыз етеді, тлем агенттігіні функциясын орындайды, клиенттерді баалы ааздарды номинал стаушыларына берілгені жніндегі апаратпен амтамасыз етеді. Сондай-а, номинал стаушыларымен жасасан келісім-шарта сйкес баса да функцияларды орындайды. Номинал стаушыларыды ызметі Р аржы нарыы мен аржылы йымдарды реттеу жне адаалау жніндегі Агенттігі берген лицензияны негізінде жзеге асырылады.
Баалы ааздармен байланысты меншік иелеріні ыын жзеге асыру шін тіркеушілерді талап етуі бойынша номинал стаушылары тіркелген баалы ааз иелеріні тізімін наты бір кнде беруге міндетті. Номинал стаушылара аталмыш апаратты ашу ыын бермеген баалы ааз иелері кірмейді.
Тіркеушіні функциялы міндеттемесі мыналарда:- баалы ааз иелеріні тізімін жргізу арылы меншік ыын тіркеу жне аталмыш тіркеуді растайтын жазбаша немесе электронды жаттарды ресімдеу;- баалы ааз иелеріні тізілімін енгізу жне сатау;- тізілімінен тізімді беру жолымен баалы ааз иелеріні ыын растау;- баалы ааздарды меншік ыыны згеру фактісін тізілімдегі тиісті жазуды згерту жолымен тіркеу;- дауыс ыын жне баалы ааздар меншік ыыны ауыртпашылы тудыран фактісін тіркеу;- эмиссияланан баалы ааздарды млшерін жне оны тіркелген млшерге сйкес келуін баылау;- жаттамалы формада шыарылан баалы ааздарды сертификаттарын сатау, беру жне теу;- корпорациялы рекеттерді тіркеуді жзеге асыру;- тіркеуші эмитентке оны жалпы жиналыса дайындау, сондай-а дивиденттік есеп айырысу бойынша кеес беру ызметін крсетуге ылы.
Тіркеуші замен белгіленген жадайларды ескермегенде тізімді немесе оны блігін жргізу бойынша з кілеттілігін баса тлаа жктей алмайды. Оны тізімін зі жргізсе де эмитенттерге тиесілі баалы ааздарды меншік ыын тіркеушіні сатып алуа ыы болмайды;
3) клирингтік йымдар – аржылы ралдармен ммілелерді орындауа атысатын тараптарды талаптары мен міндеттемелерін зара есепке жатызатын аржы нарыыны ксіби атысушылары;
4) кастодиандар – клиенттерді аржылы ралдары мен ашасын сатайтын, рі оларды есебін жргізетін, оларды сатау міндеттемесін з мойындарына алумен аржы ралдары мен ашаа байланысты оларды ыын растайтын аржы нарыыны ксіби атысушылары. Р-да кастодианды ызметпен жне сейфтік операциялармен айналысуа лицензиясы бар банктер ана кастодиан бола алады;
5) баалы ааздар портфелін басарушы – клиент есебінен жне оны мддесі трысынан азаматты ыты объектілерін басару жніндегі ызметті з атынан жзеге асыратын аржы нарыыны ксіби атысушылары. Оларды негізгі функциялары:- ашаны аржылы ралдара инвестициялау;- аржылы ралдармен орындалатын ммілелерді есебін жргізу;- здеріне жктелген аржылы ралдарды пайдалану, рі оан иелік ету.Баалы ааздар нарыындаы ксіби ызметті андай да бір баса трлерімен атар олданылмайтын айырыша трлеріне мыналар жатады:- баалы ааз иелеріні тізімін жргізу;- депозиттік ызмет – тек клирингтік ызметпен ана атар олданыла алады;- инвестициялы орды баалы ааздар портфелін басару;- ор биржалары;- биржадан тыс нарыты баа белгілеу жйесі;
Айрыша ызмет трлерін есепке алмаанда, кез келген баса ызмет трлерімен кастодианды ызмет атар олданыла алады, ал, баалы ааздар портфелін басару брокерлік, дилерлік жне кастодианды ызмет трлерімен атар олданыла алады.
Баалы ааздар нарыындаы кез келген ызметті міндетті шартына зады тлалар шін мемлекеттік лицензияны алуы жатса, жеке тлалар шін – Р аржы нарыы мен аржылы йымдарды адаалау жніндегі Агенттікті біліктілік кулігі ажет.
2004 жылы азастан Республикасындаы баалы ааздар нарыында ксіби ызметті 50-ден аса компания жзеге асырды. Оларды 38-і бл ыа 1996 жылды басында ие болды. Ксіби атысушыларды рамында екінші дегейлі 23 акционерлік банк кіреді