Азіргі даму кезеіндегі азастан зейнетаы жйесін айта ру мселелері

Зейнетаымен амсыздандыруды дегейі мен сапасы – бл ел халыны экономикалы жне леуметтік жадайыны маызды рамдас блігі болып табылады. р мемлекет зінде алыптасан экономикалы, саяси, моральды, діни сенімдік жне таы баса да оамны даму ерекшеліктеріне байланысты з азаматтарын леуметтік орауды зіндік жолдары мен тсілдерін тадайды. Мндай тсілдер мен дістер р трлі себептерге байланысты р мемлекетте згеше боланымен, біра жалпы бір масатты кздейді – з азаматтарын барынша леуметтік орау мен мір сру дегейіні лайыты болуын амтамасыз ету.

Зейнетаымен амсыздандыру кез келген ел кіметіні басты назарындаы леуметтік мселелер атарына жатады.

«азастан посткеестік кезеде бірінші болып жинатаушы жйесін енгізді. Салымшылар саны 8 миллион адам, жина клемі 17 миллиард доллардан астам» - деп атап ткен болатын Р Президенті зіні «леуметтік-экономикалы модернизация- азастан дамуыны басты баыты» деген халыа Жолдауында.

Зейнетаымен амтамасыз ету кез келген елді барлы азаматтарыны ызыушылыын тудыратын сфера болып табылады. Оны санды жне сапалы сипаттамасы оамны леуметтік, экономикалы, ыты жне мдени дамуыны дегейін крсетеді. Зейнетаы жйесіні рылымы мен ызметі кбінесе елді леуметтік жне экономикалы дамуыны тратылыы мен динамикасын анытайды. Зейнетаымен амтамасыз етуді тиімді жйесі, зейнеткерлерді лайыты мір сруін амтамасыз етуші жеткілікті зейнетаы млшеріні болуы, оларды уаытылы тленуі оамда жаымды леуметтік климатты алыптастырады.

азастан Республикасындаы зейнетаымен амтамасыз етуді брыны жйесі жоспарлы экономикаа тн жйе еді. Ынтыматы бадарлама бгінгімен салыстыранда жоары зейнетаымен амтамасыз етті, ал жеілдіктерді кптеген саны зейнеткерлікке шыуды тартымды етті. Зейнетаыны есептеу жне таайындауда ебек тіліні затылыы жне соы жылындаы орташа ебекаы есепке алынды, зейнетаы млшері жмысшылар мен ызметкерлерді ртрлі категориялары шін наты бір дегейден аспады. Жмыссыздыты суі жадайындаы туу саныны ысаруы, ебекке жарамсыз арт адамдар саныны суі, зейнеткерлерді амтамасыз ететін аржылы ралдарды жетіспеушілігі осы аталан факторларды барлыы «рпатар ынтыматастыы» аидасын олдауды мселелерін туызды. Бл жадай зейнеткерлерді ебек стажы бірдей болса да, оларды барлы зейнетаысы бір дегейде болмайтындыын крсетеді.[2]

Алайда, бір жмысшы зіні ксібімен бкіл ебек жолында экономикаа елеулі лес осса, келесі жмысшы тек зейнетаы белгілеу жылдарында ана лкен табыс табады. «Ынтыматы» зейнетаы жйесінде зейнетаы таайындау шін жмысшыны экономикаа келтірген пайдасына берген баасы ішінара ажетін таба алмайды. Бл жйе, сонымен атар, лтты пайданы клемін елеулі трде азайтуы ммкін, экономикалы дадарыстара себеп болады, йткені жмысшыларды ебекаысынан блінетін орды клеміні азаюы зейнетаыны уаытылы тленбеуіне келіп тірейді, содан со ебекаыдан блінетін орды млшеріні суі клекелі экономиканы ріс алуына серін тигізеді. Осыан байланысты республикадаы зейнетаы жйесін реформалауды ажеттігі туындады.

Зейнетаы реформасы капитал рыногын жеке­шелендіру жне дамытудан тратын ш бірдей экономикалы даму стратегиясыны ажырамас блігі ретінде жоспарланан болатын. Экономика­лы дамуды ескеретін аржылы траты, дербестендірілген зейнетаы жарналар арылы ебек лесімен лшенетін діл жйе ру айта руды басты масаты болып табылды.

Реформаны за мерзімді масаты тлемдері белгілі ынтыматы зейнетаы жйесінен аударымдары наты жинатаушы жйеге туден трады. азастан Республикасында зейнетаы жйесін дамыту жніндегі зерттеу жмыстарыны шеберінде жргізілген Дниежзілік банкті актуарлы есептеулері бойынша аталан транзит 2043 жыла арай аяталады деп болжануда. Сол уаытта зейнеткерлер зейнетаыны толытай капитал рыногында инвестицияланатын міндетті дербес жинатау шоттарындаы жинатарды есебінен алуа тиіс.

«Жинатаушы зейнетаы» жйесінде жмысшы зі ебекаысынан жне ерікті жарна тлеу арылы арнайы ор жинайды. Жмысшы зейнеткерлікке шыысымен бл орды жинатаушы зейнетаы орынан ала алады немесе сатандыру компаниясынан аннуитетке аудару арылы мірлік зейнетаысын амтамасыз ете алады. Мндай зейнетаылы бадарламалар ебек жолында жеке жина жне сатандыру полисін (аннуитет) жасайды. Бл принцип кптеген жеке зейнетаы бадарламаларыны негізінде жатыр.

азастандаы зейнетаы реформасыны негізгі баыттары болып маызды элементтері жинатаушы зейнетаы орлары болып табылатын елдегі зейнетаымен амтамасыз етуді адекватты жйесін ру табылды. 1997 жылды наурыз айында зейнетаымен амтамасыз етуді лтты жйесін реформалау концепциясы кіметте малданды. Мамыр айында «азастан Республикасындаы зейнетаымен амтамасыз ету» туралы за жобасы парламентте талылау шін енгізілді. Сол жылды маусым айында за парламентте абылданып, 1 шілдеде Президент ол ойды.

азастан Республикасындаы зейнетаы реформасын халыаралы эксперттер Дниежзілік банкпен аржыландырылан азастанды 13 жобаны е жасысы деп баалады.

азіргі тада Чили лгісіне негізделген азастандаы зейнетаымен амтамасыз ету жйесі тжірибесіні латынамериканды жне еуропалы жйеге араанда маызды ерекшеліктері бар жне кптеген елдер мамандарыны ызыушылыын тудырады.

Жинатаушы зейнетаы жйесіне кшу басынан бастап а трындарды жинатаушы зейнетаы жйесіне сенімін арттыруа жне салымшыларды мемлекеттік емес жинатаушы зейнетаы орларына тиімді туіне абілетті аралы институтты руа баытталан.

Зейнетаымен амтамасыз етуді кпдегейлі моделі азастанны барлы трындарына есептелген жне ш дегейден трады.

Бірінші дегей- республиканы барлы азаматтары шін мемлекеттік базалы зейнетаы. «Р зейнетаымен амтамасыз ету» туралы заа сйкес жинатаушы жйемен атар ынтыматасты зейнетаы жйесі саталды. Бл жадайда ескі зейнетаы жйесі кезінде ызмет еткен зейнеткерлер алдындаы мемлекетті барлы міндеттері саталды.

Екінші дегей – ынтыматасты жйеден (республикалы бюджеттен) тленетін зейнетаы жне міндетті зейнетаы жарналары есебінен жинатаушы зейнетаы орлары.

шінші дегей- ерікті жне ерікті ксіби зейнетаы аударымдары есебінен тленетін осымша тлемдер.

Жинатаушы зейнетаы жйесі трындарды зейнеткерлікке шыаннан кейінгі зіні табысыны дегейіне дербес жауапкершілікте болуа міндеттейді, яни зейнетаы тлемдеріні кзі болып оларды жеке зейнетаы шоттарындаы жинаан аражаттары табылады. Бдан баса, рбір азамата ерікті зейнетаы жарналары есебінен зіні жинатарын кбейтуге, сонымен атар ызмет ету мерзімі аяталаннан кейін зін жоары табыспен амтамасыз етуіне ммкіндік береді.

Еліміздегі зейнетаы жйесін реформалауды 14 жылы ішінде толыанды кп дегейлі зейнетаы жйесін руа арналан тжырымды жне норма­тивтік ыты база алыптастырылды, жина­таушы зейнетаы жйесіні инфрарылымы жасалып, дамытылуда, зейнетаы жйесін басаруды белгілі бір тжірибесі жинаталды. Бл олданыс­таы жйеге ажетті талдау жргізуге жне тиісті тзетулер енгізуге ммкіндік берді.

Дамуды о рдістеріне арамастан, зейнет­аымен амсыздандыру жйесінде шешімі табыл­маан оны аржылы тратылыы, сенімділігі, шынайылыына (зейнетаы тлемдеріні сйкестігі) жне леуметтік тиімділігіне атысты біратар жйелі проблемалар бар. азіргі тада Эконо­микалы даму жне сауда министрлігімен, лтты банкпен бірлесіп олданыстаы зейнетаы жйе­сіні жай-кйіне кешенді талдау жргізу, сондай-а оны одан рі жетілдіруге жадай жасау шін дістемелерді айындау жмыстары басталды. Сондай-а азастанны кіметі мен Дниежзілік банк арасындаы бірлескен экономикалы зерттеулер бадарламасы шеберінде зейнетаы жйесіні бар­лы дегейлерінде актуарлы есептер жргізу жне зейнетаымен амсыздандыру жйесін жетіл­ді­ру жне одан рі дамыту жнінде сынымдар зір­леу шін Дниежзілік банк сарапшылары тартылан.

Зейнетаы реформасыны басты масатына, яни салымшыларды крілік шаында лайыты зейнетаыа ол жеткізуі шін азастанны жинатаушы зейнетаы жйесі бгінде оам мен кіметті салматы одауына мтаж. Ішкі аржылы ралдарды табыстылыыны тмендеуі жаласуда. Республиканы зейнетаы активтеріні суімен байланысты оларды инвестициялау шін аржылы ралдарды тапшылыы те атты байалады. Р Президенті зіні халыа Жолдауында леуметтік-экономикалы модернизация – азастан дамуыны басты баыты деп атап ткен болатын. Экономикалы жетістіктер мен оамды игіліктер арасындаы тиімді баланса ол жеткізу шін елбасыны айтуы бойынша кіметке он баыт бойынша тапсырмалар кешенін дайындау ажет.

Зейнетаы жйесіне жасалынан акцент те маызды. Шындыында азастанны зейнетаы жйесі зіне жктелген сенімді атаан жо. Елді кптеген ызмет етуші трындары здеріні ебекаысынан міндетті зейнетаы жарналарын (10%) аударады, бірата соы жылдары оларды зейнетаы жинатары инфляцияны крмеуіне тез тседі.

Бгінде 17 миллиард доллардан астам зейнетаы аражаттары бар бізді ЖЗ-мыз лтты экономиканы дамуына ешандай лес осып отыран жо. Тжірибелі экономисттер мемлекетті кшті баылауында бола отырып ЖЗ-ны ндірісті инвестициялауа атысу ажеттілігін шешу туралы брыннан айтуда. Астанада ткен шінші экономикалы форумда зейнетаы орларыны кілдеріні здері а зейнетаы аражаттарын елді ірі ксіпорындарына инвестициялау туралы атап ткен болатын. Зейнетаы компанияларыны кілдері бл ашаны елді ішінде ызмет етуіне басты назарды аударды. Тіпті, зейнетаы жинатарын елді ішіндегі инвестиция ретінде пайдалану инициативасы президентпен тадалан ішкі инвестициялауа байланысты экономикалы модель шеберінде де зекті болып табылады.

Бірнеше жыл атарынан барлы жинатаушы зейнетаы орларында емделуге жатпайтын бір ана ауру бар- ол тменгі инвестициялы табыстылы. Президент Жолдауында айтылып ткендей, бгінгі кні салымшыларда зейнетаы орларыны инвестициялы саясатына ыпал ету ммкіндігі жо. Ал, кейбір орларды басшылары олара здеріні жеке меншік аражаттары сияты иелік етеді жне акционерлерді мддесі шін ызмет етеді.

Жинатаушы зейнетаы жйесіні дамуыны перспективалары жне оны баалы ааздар нарыына сері зейнетаы активеріні жне инвестицияланатын аражаттар клеміні сйкесті суімен байланысты.

Сйкесінше, азастанны жинатаушы зейнетаы жйесіні барынша маызды мселелері болып келесілер табылады:

1) лтты ор нарыыны дамымауы, яни, активтерді инвестициялау шін ралдар тапшылыы;

2) ызметті негізгі аидалары бойынша трындарды сауатсыздыы жне малматсыздыы;

3) жинатаушы зейнетаы орларын ызметімен трындарды толы амтылмауы;

4) ерікті жне ксіби зейнетаы жарналарыны кеінен олданылмауы;

5) оржынны нашар диверсификациясы жне аффилиирленген тлалармен ммілелер;

6) отанды сатандыруды дамымаан класстарыны бірі-зейнетаылы аннуитеттер.

аржылы ралдар тапшылыынан шыуды бір жолы болып тікелей мемлекет кепіліндегі мемлекеттік инвестициялы ааздарды шыару немесе лтты компанияларды баалы ааздарын шыару табылады. Инфрарылымды облигацияларды сатып алуда зейнетаы активтері шін негізгі туекел болып мемлекет тарапынан кепілді жасалынан механизміні болмауы табылады, бл з кезегінде жинатаушы зейнетаы орлары шін аталан баалы ааздарды тартымдылыын тмендетеді.

аншалыты зейнетаы орлары замерзімді инвесторлар болып табыландытан, ал банктер ыса жне орта мерзімді боландытан, нарыты осы атысушыларыны мддесін ескеру ажет. Міне, сондытанда зейнетаы орлары шін, оларды наты сранысы мен ерекшеліктерін есепке ала отырып замерзімді баалы ааздарды шыару ажет.

Трындарды сауаттылыын арттыру шін, сондай а загерлер мен салы тлеушілер, міндетті зейнетаы жарналарыны салымшылары болаша зейнетаымен амтамасыз ету шін зейнетаы активтеріні жеткілікті ме, жо па екендігін білуі шін зейнетаымен амтамасыз ету туралы апаратты кеінен жариялау ажет. Сондытанда зейнетаы задылыы туралы жалпы апаратпен атар, зейнетаы жинатары мен оларды басару туралы жедел апараттар крсетілетін аржылы интернет-порталды ру ажеттілігі туындайды.

Жинатаушы зейнетаы жйесіні жетістікті дамуыны маызды шарттарыны бірі болып ебекке жарамдыларды амтылуыны жне трындарды ресми табыстарыны кбеюі табылады. Бл шін жмыс берушілермен зейнетаы жарналарыны толы жне уаытылы аударылуына баылауды кшейту ажет.

Ерікті жне ерікті ксіби зейнетаы жарналарыны есебінен тлемдер бойынша салыты преференцияларды жне зиянды жне

ауіпті ебек жадайындаы салалар (металлургия ндірісі, тау- кен ндіру саласы, мнай деу нерксібі, атом энергетикасы, химия нерксібі) шін ерікті зейнетаы жарналарын міндетті зейнетаы жарналарына аударуды кезедер бойынша енгізу. Міндетті зейнетаы жарналарын жмыс берушіні жеке аржаттары есебінен жзеге асыра отырып оларды корпоративтік табыс салыын есептеу кезіндек шегерімдерге жатыза отырып енгізу, бл жадайда жмысшыны зейнетаы жинатары сіп ана оймай, сонымен бірге ебек шартын жасарту экономикалы тиімді болады.

сынылан шаралар жинатаушы зейнетаы орларыны дамуыны барлы мселелерін шеше алмаанымен, азастанны жинатаушы зейнетаы жйесіні дамуына з септігін тигізеді.

орыта келе, азастанны зейнетаы жйесін дамытуды келешек перспективалары лтты экономиканы шикізат моделінен индустриялы-инновациялы моделіне туімен тыыз байланысты, оны басты рамдас блігі оам мен мемлекетті заманауи зейнетаы жйесіні жалпы рентабель­дігіне тікелей сер ететін тыныс-тіршілігіні барлы салаларын жаарту болып табылады, ал мемлекеттік шыыстарды жоспарлауды негізгі басымдыы халыты траты суі, мір сру дегейіні артуы жне оларды л-ауатын ныайту болан жне бола береді.