Аша нарыыны тсінігі мен фунциялары

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы ызметінде, яни оларды аымдаы тімділігін амтамасыз етуде тауарлар мен ызметтерді сатушылар мен сатып алушылара аша аражаттарын блу жне айта блу механизмін амтамасыз ететін аша нарыыны аржылы ралдары маызды рл атарады. Кез келген аржы ралыны негізін аша райтыны белгілі.
Эволюция процесінде олар дайы згеріп отырады жне оларды бгінгі кні жадайын толы аяталан кезеге жатызуа болмайды. Белгілі бір сатыда нны эквиваленттік формасы пайда болды: тауарлар жиынтыынан бір тауар жеке блініп алынады ,осыны нтижесінде алан баса тауарлар згереді. Тауар-эквивалентке ойылатын талап:
• Блінушілік;
• Ышамдылы;
• Біртектілік.
Жалпы эквивалент осы аталан ерекшеліктерге ие боландытан тауар-эквиваленттен жеке блінеді. Одан ары дамыту процесінде металдан тауарларды жалпыа орта эквиваленті ретінде аша блініп алынады, йткені аз ана сан лкен нды амтиды.
Осылайша, тарихи аша тауарларды жалпы лемінен блініп,е алдымен оны зі бір мезгілде жай жне зіндік ерекшелігі бар тауар – аша болады. Одан ары тарихында ашаны тауарлы формасы жойылады да жаа формаа кшеді.
Аша бастапыда ртрлі лу абыршаы, мал-млік жне т.б. формаларда болды. Содан кейін оларды алтын, кміс жне баыр тиындар алмастырды. Ал тиын формасын несие деп аталатын аша алмастырды.
Несиелік ашаны е алашы тарихи трі – вексель. Ол иесіне арыз алушылардан белгіленген мерзім ішінде осы аты аталан ашалай соманы тлеуін талап етуіне ы беретін борышты міндеттеме ретінде болды. Вексель, сондай-а баса тлаа да берілуі ммкін. Ол осылайша белгілі бір аша трінде болады, біра мнымен жалпыа орта эквивалент рлін атармайды.
Ашаны салыстырмалы жаа формасы девиздер – халыаралы есеп айырысуда олданылатын шетелдік валютадаы тлем ралы болып табылады. Алашыда ол экспорттаушы импорттаушыны атына жазып беретін коммерциялы аудармалы вексельдер трінде болады. Ол алтын девиз стандарты кезінде банкнотты эмиссия мен са орларды амтамасыз етумен ызмет етті. Банктерді корреспонденттік байланысыны жне лемдік сауданы лаюына байланысты девиз банк тлем ралыны формасын абылдады: вексель, чек, аккредитив, телеграфты аудару жне мемлекетаралы зара ыса мерзімді несиелер. Девиздер халыаралы тлем айналымында банкнот жне шетелдік баалы ааздар трінде болады. Олар косетілген елдерді валюталарында халыаралы сауда мен тлем айналымында негізгі рльді атарады. Соында орталы банктерді, азынашылы жне кіметтік органдарды тімді ресурстарыны рамына кіретін резервтік немесе салыстырмалы трде траты, айтарылатын валюталар ала шыады.
Аша мынандай функцияларды орындайды:
• н лшемі;
• Айналым ралы;
• Тлем ралы;
• Жинатау ралы;
• лемдік аша.
Ол н лшемі ретінде мінсіз болып табылатындытан, тауар нын баалауа ммкіндік береді. Айналым ралы ретіндегі аша функциясы сатып алушы мен сатушыны арасындаы зара арым-атынасты тікелей орнататын наты ашаны ролін орындайды. Бл функциялардаы аша осы заманы нарыты атынастарды алыптастырады,сонымен атар тікелей айырбас ны ретінде ала шыады. ор жинау ралы ретіндегі аша функциясы тарихи трыда алашы пайда боландарды біріне жатса да,ол тлем ралы ретінде аша пайда боланнан кейін ана даму жолына тсті. Уаытша бос аша аражаты жина ашаа айналады, содан кейін ор жинатауа трленеді. Мны соысы з кезегінде ел экономикасыны дамуына аса ажетті инвестицияларды негізгі кздері болып табылады. лемдік аша ретіндегі аша сырты экономикалы атынаса ызмет етеді. Алашы кезде,ол алтын трінде олданылды. азіргі заман жадайында лемдік аша ретінде біратар мемлекеттерді траты валюталары немесе лемдік несие ашалар ала шыа алады. Бл сапада олар жоарыда аталан барлы трт функцияны атара береді,яни ашаны осы функциялары біріктіруші болып табылады.
Аша функцияларына арай аша нарыыны негізгі функциясын былайша анытауа болады:
• Тлем функциясы – операцияларды жзеге асыру процесінде оан атысушыларды арасындаы р трлі есеп айырысуларды жргізуге ыпал ететін нары;
• Коммерциялы несиелеуді амтамасыз ету – ашалай міндеттемемен, яни вексельмен рсімделетін тлемні мерзімін зарту, шаруашылы жргізуші субъектілерді коммерциялы трыдан несиеленуіне ммкіндік береді;
• Есеп функциясы жне т.б.