Мхмт Галне “ Болганчык еллар” сренд татар яшеше

Эшлде: Гыйрфанова Р.

1102(б)нче тркем студенты

Тикшерде: Сабиров Р.Р.

Казан, 2012

Мхмт Гал (Мхмт Галветдин улы Мрани) - Бек Октябрь социалистик революциясен кадр яза башлаган м революцияне беренче кннреннн к аны кабул итеп, Совет власте шартларында зене хикялре м романнары белн танылган реалист язучы.

Лкин актив иат чоры 1920 елларга туры кил. Яаны иске белн крше, авыл-шр мнсбтлре, яа кеше трбиял темаларына багышланган очерклары м хикялре белн матбугатта еш чыгышлар ясый. 1920 елларга хас булган яа кыйммтлрне мактау, искелек билгелрен инкарь ит кренешлре «Каяу» (1927), «Теннр» (1928), «Кпне берсе» (1931) исемле ыентыкларга кергн хикялренд чагылыш таба. Мслн, 1934 т Мскд рус телен трем ителеп басылган «Кабулсай» романында мселман татарларны кмклш чорындагы психологиясен згрт идеясе - татар авылларында дугыз фермалары тз, яа кеше формалашу Туктамыш картны диннн ваз киче аша крстел. Гал зен драматургияд д сынап карый: «Салам-торханнар» (1926), «Пугач явы» (1926) пьесаларын яза.

1920 еллар ахырында Гал дрт китаптан торырга тиешле «Канлы тамгалар» исемле эпопея стенд эшли башлый. Анда 1877-1917 еллар вакыйгаларын, татар крестианыны милли м социаль азатлыкка таба ткн катлаулы юлын тасвирлау кзд тотыла. Сюжеты конкрет тарихи вакыйгаларга нигезлн. «Ил тыныч чакта» исемле беренче китап авылдагы социаль каршылыкларны кискенлшен китергн 1877 дге ачлыкны суртлг багышлана. «Ил реккнд» исемле икенче китабында язучы 1897 д ткрелгн халык санын алу вакыйгаларын м татар крестианнарыны 1894 т массаклм рвешт Тркияг кчеп китен яктыртырга, «Сабак» дип аталачак ченче китап рус-япон сугышын м 1905-07 еллардагы революция вакыйгаларын, «ермлр» дип исемлнгн дртенче китап Октябрь революциясен чагылдырырга тиеш була. Лкин бу ниятен язучы лешч ген тормышка ашыра ала: ике китап язылып бетеп, басылып чыга; алар татар дбиятында кренекле вакыйга буларак кабул ител, яа реалистик тарихи роман жанрына нигез салалар. «Болганчык еллар» («Ил тыныч чакта») романында заманына хас булган идеологик карашлар кысаларында Гал з игътибарын социаль каршылыкларны сыйнфыйлык белн алатуга юнлт. Сафа, Таи, Саид кебек тп уай геройлар мисалында автор аларны сыйнфый занары барлыкка килене м сешене сббе итеп авыр тормышны м гаделсезлекне крст. «Маирлр» («Ил реккнд») романында Гал «Болганчык еллар» романы геройларыны язмышларын яа тарихи вазгыятьт тасвирлый: татар крестияннре Тркияг кч, революцион идеялр татар авылларына теп кер сбпле, аларда сыйнфый за уяна м сеш кичер. Бу срлр Мскд 1930 да м 1934 т, рус телен трем ителеп, «Муть» м «Мухаджиры» исемнре белн басылалар, лкин татар теленд днья крмилр. 1960 елларда гына романнар татар телен (Р. Даутов м Я. Халитов тарафыннан) трем ителлр м Казанда «Болганчык еллар» (1976) м «Маирлр» (1977) исемнре белн ншер ителлр. [1]

“Болганчык еллар” безне татар тормышы, аны тарихы белн таныштыра. Геройлар - трле катлам кешелре, шуа кр д 20 гасыр башында булган вакыйгаларны кзалларга авыр тгел. Илд барган вакыйгалар сорак булса да авыл халкына барып ит. срд патша самодержавиясене кырыс сясте, бетмс налоглар, рус булмаган халыкларны из, авылда халык исбен яшгн мулла-мзиннр суртлн. Лкин шундый авыр шартларда да татар халкы гореф- гадтдрен, ата-бабадан килгн йолларын саклап кала алган.

ср ике лешк бленгн: “Ил тыныч чакта” м “Ашлык урынына балчык”. Беренчесенд татар халкыны яшеше, йолалары суртлн, икенчесенд ачлык афте, аны кешелрг алып килгн фаигасе турында сз бара. Бу ике леш бер-берсен капма-каршы тора дип т йтерг ммкин.

“Болганчык еллар”да тп геройлар булып Сафа, Саид торалар. Алар аша автор безг бтен авылны тормышын да суртли.

ср Сафаны армиядн кайтуын тасвирлаудан башлана. лбтт, аны туганнары да, авылдашлары да шатланып каршы алалар. Кыска гына вакыт эченд бу вакыйга турында бтен авыл белеп ала. Монда автор армиядн кайткан солдатны бернрсдн д курыкмавын,аны батырлыгы крст. Кечкенлрг д блк алып кайта: “ Бала-чага, талаша- талаша юеш лн арасыннан ыйган прннеклр белн авызларын тутырып, учларына чиклвек тотып, таралыша башладылар.”[2] Авыл халкы рбер кеше чен борчыла. Сафа кайтуны ишеткч, бтен авылдашлары аны белн крешерг, аны хллрен белерг киллр.

Сафа кайткач, кнеккч, туганнары белн сйлшеп туйгач, иптшлре белн крешерг,озак вакытлар буе крмгн авылны матур урыннарда йреп килерг тели. Шунда ул дусларын очрата: “Крешеп, иснлшеп беткч, егетлр берсен-берсе уздырырга тырышып, Сафаны авыл яаклары белн таныштыра башладылар: кайсы егет йлнгн, кайсы кыз кияг чыккан, кемнр сеп егет булган, кайсы кызлар сеп буйга иткн, кайсылары картая башлаган, кайсы кызлар егетлрг блклрен кире кайтарганнар.[3]”

Сафага да инде йлнер вакыты ит. Лкин р авылны з ышнулары бар. Мслн, Мл Колыда уракка чыгар алдыннан, кыр эшлре башланганчы, авылда кыз сорап яучы ибр гадте юк. Шуа кр Патый ашыкмый м бу турыда сз кугатмыйча тора. Кызларны да бир торган кеше юк м кыз сораучыларга ата-аналарны авабы д зер: “Кыш буе асрап чык та,эш стенд кешег биреп ибримме? Алла боерса, кз кне уйлашырбыз”...-дигн авап кына була иде.[4]”

Шулай итеп Сафаны шхси тормышын суртл аша, вакыйгалар крен ген авылга кч. М. Гал авылдагы кешелрне, аларны яш рвешлрен матур итеп тасвирлый. Шунысы да игътибарга лаек: автор бер катлам кешелрен ген алмый. Без ярлы крестьяннарны да, байларны да ничек кн крлрен белбез: “Мен ыен атнасы да килеп итте. Хатын-кыз йлрне ыештыра, стена, идн, скелрне юа, мичлрне агарта, мунчаларны ыештыра башлады. Аннары кешелекк киемнр зерлрг керештелр. Берлр яа алъяпкыч тектелр, яа яулык сатып алдылар, ак оек, киелмгн р-яа чабата булдырдылар...Яа кием юнт алмаучылар иске киемнрен ртлделр.Хтта карчыклар да иске-москыларын кабат кулдан ткрделр.[5]”

ыен кннрен автор бик матур, гзл вакыт итеп тасвирлый. м чыннан да, шул чак авыл халкы чен бйрм булганын алыйбыз:“ Иртн, та ату белн, кунаклар парлашып мунчага китлр, мунчадан чыгуга аларны табында кайнар коймак ктеп тора. Чигле слге белн магай тирлрен срт-срт бик озаклап, тмлп чй эчлр...Урам киенгн-бизнгн халык белн тулган...р йортта мичт итле блешлр пешеп утыра. Казаннарда елкы, сарык ите пеш[6].”

Яшьлр д зенч бйрм итлр: “Авылны барлык яшьлре ыенны икенче кнен инеш буенда каршыладылар. Анда гармун тавышлары ягырап тора иде. Мен здереп-здереп уйнаган гармунга бии д башладылар. Бтен су буе бйрмч киенгн яшьлр белн тулган.[7]”

муллалар ис кунакка баралар: “Мулла белн мзин авыл згендге бай йортларда кунак булып йрилр. крм кари белн мзинне лкн улы да Мла Колыны югары очындагы ярлы йортларда шул ук эш белн мшгульлр.[8]” М.Гал хтта шундый кннрд аларны йлренд бернрс зерлмвен д йт.

м вакытлары да бик ягымлы итеп тасвирлана. Автор татар халкыны тырыш, сабыр, эштн курыкмавын, бердм, бер-берсе белн яхшы мнсбтт булуларын крст. Эш алар чен ыр кебек тиз т.

“Арыш урагыны беренче атнасында ук иан м ыярга булды. Яшьлр аларга бик риза булып киллр, чнки ианны ашы рвакыт тмле, мул була...Чйлр эчеп майлы брге ашаганнан со мчелр кырга киттелр. Яшьлр ыр ырлап, гармун уйнап, уен-клке сйлп, крм кариларны мари зираты буендагы ирен килделр...мчелр атларын тугарып су буена утлауга ибрделр. Шаяра-кл, белклрен ак ислр кия-кия, эшк керешерг зерлн башладылар...Тшк бу басуны урып та бетерделр...[9]”. Бу зектн без яшьлрне энергияле булуын крбез. Алар эшне берглп, ырлый-ырлый, бер-берсе белн ярышып эшлилр.

Кыр эшлрен д авыл берглп эшли. м бу вакытта инде ата-аналар улларын йлндер, кызларын кияг бир турында уйланалар. Чират срдге тп геройга да ит.

Туй бик келле итеп тасвирлана. Мл Колыда з ышанулары да бар: “Борыннан калган йола буенча, гр кыз беренче кавышканда ирене бреген алып башына кис яки аягына басса, гаилд ул баш булып, ирне з кулында тотачак, имеш. Шуа кр ир моа юл куярга тиеш тгел. Шулай да, гр кыз алай эшли калса, егет, ырымны кайтарыр чен шундук хатынына сугарга тиеш[10].” Шулай итеп, Сафа гаилд баш була.Лкин аларны кавышуына Саидне тисе риза булмый. Блки шул сбптн бу матур гаилне балалары булмый...

Шул зеклрдн М. Гал оста этнограф дип т йт алабыз. рбер вакыйганы : ыенны да, киндер тукуларны да , мне д, аулак йлрне д, сабан туен да ачык буяулар белн суртли. Ул татар авылын наклап белеп, бтен нечклеклрен тасвирлый. Нинди ген вакыйга булмасын, нинди ген эш эшлмсен автор татар халкын тырыш, эшне иеллек белн, ырлашып, клешеп башкаруын крст. Ул ирлрне ген тгел, хатын-кызларны да эш сючн икнлеген йт: “Беркнне Йосыф карт калага солы сатарга киткч, кызлары аулак й ясарга булдылар. Сылу иги кызларыны бу телген каршы килмде. Кич иткч, й эче кызлар белн тулды. ркайсы зене кул эшен – кайсы тегеп бетерсе клмген, кайсы чигелеп бетмгн алъяпкычын, кайсы киерге белн келм алып килгн. Беришелре башлаган бйллрен, яис бйл башларга еп алып килгннр иде.[11]”

Сабан туй бйрме д зенчлекле итеп крстел. Блк ыю вакыйгасын алыйк: “Мен урам очында атка атланган ике кеше кренде. Берсе, стен слге, ашъяулык, тастымал, намазлык, чапаннар элгне, – яшь егет, икенчесе – сакалы чалара башлаган, урта яшьлрдге бер куштан иде. Алар р йорт каршына туктап, сабан туенда ичелрг блк итеп бир чен берр нрс чыгаруларын сорыйлар. Чыгарган йберне рхмт йтеп алгач, аны биллрен урыйлар яки ат муенына бйлилр д, алдагы йортка таба китлр.леге ике атлыны кргч, малайлар уеннарын ташлап йбер ыючылар артыннан ияргн тркемг кушылдылар.. Авылны куштаны м аны булышчысы авыл буйлап блк ыялар.”[12] Чират Сафаларга килеп ит. рбер яшь килен Сабан туена чиккн слге зерли. Саид д зене слгесен блк ыючыларга бир. Лкин куштаннар “риза булмыйча” башка блк сорыйлар, аны гына зсенлр. Сафа, гаил ядкре булган, бисене кадерлп саклаган бабасы Милебайны чапанын чыгарып бир. Бу блк – сабан туйда и зур блк булып, кршт ичег бирерг дип аерып куела. Трле авыллардан килгн м з авылыны и яхшы кршчесе булган ирлр иеп, чапанны алырга телилр. Бу яшьлрне авыл тарихына, лкннрг карата ихтирамын крст. йберне рухи яктан кадерле икнлеген ассызылый.

срне икенче леше фаигале тст тасвирлана. й корылык алып кил. “Кп яшп триб ыйган картлар юкка гына борчылмыйлар иде: кктн бер тамчы да ягыр тшми иде.Зарыктырган ылы ягыр килеп, коеп явып китс, уымнар яшреп с башлар иде. мма кк йзе чалт аяз, бер ген болыт сре д кренми.[13]” Мулла белн мзин иткчелегенд басуга чыгып, намаз уку да булышмый.

Халыкны эше д юк, аа кче д итми. Ашарга ризык та булмый. “Мен ыен атнасы итте, мма бер ген д анлану сре кренмде. Ындырларында лл нич еллык ашлык кибннре булган кешелрг д кунак-тшем килми иде.”

Шуны стен старосталар, мзиннр авыл халкын ыеп, салым тлрг кушалар. Алар: “ Игенне умавы патшага, нчлствога кагылмый. Ансы ходай тгал эше, ткъдир эше..”, - дип кен йтлр. Лкин аларны тлрг ген тгел, яшрг д акчасы итми. Кайбер чакларда хтта эт итен ашарга да мбр булалар. Шрлрг киткн ирлр чен д эш булмый. Кешег ярый белгн, хйлкр, лкче булганнары гына акча таба алганнар.

Ачлык чорында авылны байлары белн ярлылары арасындагы конфликт тагын да с бара. Авыл, гомумн, ике тркемг блен: байлар, ягъни тук кешелр м ярлылар – ач кешелр. Автор хтта ике трле гаилдн булган балаларны контрастта суртли: “Кримне кызыл иренле тулы ал бите кабартма тсле, кзлре тук ялтырый; юан белклрене терск турылары чокырланып тора. Исмгыйльне саргайган ябык йзенд кгргн иреннре белн тоныкланган кзлре ген беленеп тора иде”.

Бу еллар авылга бик кп югалтулар алып кил. Кешелр л. Шуны стен бетмс салымнар, суктырулар халык илксе аша уза. Тук, халыкны талап м аны хисабына яшп яткан муллаларны, мзиннрне чын йзе ачыла.

Ачлык елларны суртлгн лешт “Кеше булу” исемле блек т бар. Бу блет бер бай кеше яа приказчигын урлый белерг, кеше хакыннан курыкмаска йрт. Шулай ук лклш бел, ялагайлык, кешег ярарга тырышу тиеш йберлр итеп крстел. Байларны з хлагы, злрене язылмаган законнары бар. Болар берсе д гади халык файдасына тгел. мен Сафа андый тгел. Ул мондый ваклыклардан стенрк. Мен шуа кр д абыйсы Вафа энесене байлар йортында эшли алмавын сиз. Бел ул: Сафа намуслы кеше, аа кеше хакына керерг вданы кушмый. Тп геройны чын кешег хас булган сыйфатлары байларны мантый гына капма-каршы куеп суртлн. Автор бу образ аша чын кешене нинди булырга тиешлеген крст.

Шулай итеп, М. Гал тарихи вакыйгалар аша татар халкыны бтен якларын крст алган. Ул тырыш та, сабыр да, эшчн д. м, Сабан туе, киндер туку, ыен .б. вакыйгаларны тасвирлауда ылылык сизел. Ачлык килгн елларны автор з халкы чен борчыла, кайгыра. Татар кешелре бу срд уган, эш сючн, авырлыкны да и алырлык итеп суртлн. Алар чен эш- яш мгънсе. Шунысы да игътибарга лаек: авыл турында нинди вакыйга булса да, авыл халкы рвакытта эшт, тик тормый. м эшне ул иеллек белн башкара. Тормыш авырлыгын онытып, кел ача, уйный-кл бел. Яшьлрне шфкатьле, трбияле м шул ук вакытта шаян булулары, олыларны хрмт ит беллре сокланырга,гыйбрт алырга нди.

Мхмт Галне татар совет дбиятында тоткан урыны турында нти ясап, шуны йтерг ммкин. Язучы з алдына куйган максаты м кпкырлы эшчнлеге белн тормышны, иатыны башыннан ук итимагый тормышны алгы сафында бара.

Татар совет дбиятында М. Гал билгеле бер дрд снгатьч осталык мктбе булырлык триб м традициялр калдырды. Мхмт Гал срлренд, аеруча романнарында, зур снгать дньясы тудырган м бу срлр бгенге кнд д кыйммтен, эстетик тэсир кчен югалтмаган хлд яшилр. Моны сббе язучыны осталыгында, срлрне поэтик эшлнешенд, ягъни, аларны снгатьч камил булуында, фикер м хис-кичерешлрне кченд, образларны анлы гдлнешенд.[14]

М. Галне “Болганчык еллар” м “Мирлр” срлре татар халкыны тырихын, яшешен, кнкрешен суртлп язылган ср булгангамы, л башка сбптнме бген д актуальлеген югалтмыйлар. Яа буын укучылары да бу срлрне яратып укыйлар.

Инде нич ел уздырылып килгн “Яа татар пьессасы” бйгесенд бу срг нигезлнеп бик кп пьессалар м сценарийлар язылды. татар театрлары аларны схнлштерерг алынды. Бгенге кнд д зур кызыксыну уята алган бу срлр, ичшиксез, дбиятыбызны рлре ртенд тора.

М. Гал бик бхетле язучы дип уйлыйм мин, чнки аны срлре ле килчк буыннарга да рнк булырлык м алар з укучыларын табарлар дип метлнм.