Таырып Геодезиядаы координаталар жйесі. Тура жне кері геодезиялы есептер. Тірек жйелері
Дрістер жоспары
1. Координаталарды кеістікті жне жазытыты жйелері
2. Нктені орнын кеістікте жне жазытыта анытау
3. Жер бетіні абсолютті жне салыстырмалы биіктігі
4.Вертикальды жне горизонтальды ара ашытыа жерді исытыыны сері.
Жер бетіндегі нктелерді орнын координаталар кмегімен анытауа болады. Геодезияда географиялы. жазы тік брышты жне полярлы координаталар жйесі олданады.
Координаталарды географиялы жйесiнi элементтepiнe мыналар жатады: EE1- экватор жазытыы; PP1- экватора перпендикуляр жердi айналу oci; РГГоР1 бастапы меридианны жазытыы. Халыаралы келiсiм бойынша, бастапы меридиан ретiнде азipгi кезде Лондон аласы жанындаы Гринвич меридианы абылданан. А нктесіеіэллипсоид бетіндегі проекциясыны орны мынадай координаталармен: - геодезиялы ендікпен жне –яни Аr (, )геодезиялы бойлыпен аныталады.
Геодезиялы ендiк () экватор жазытыры мен берiлген нктедегi тік тузу арасындаы брыш. Ендiк экватордан берiлген нктеге дейiнгi АоА геодезиялы меридианны доасымен лшенедi жне жарты шара байланысты солтустiк ендiк ( +) немесе отстiк ендiк (-) болуы ммкін. Геодезиялы ендiкпiн. шамасы экватордан (О°-тан) басталып отстiк жне солтстiк полюстерге арай (90°-а дейiн) згерiп отырады. Геодезиялы бойлы () бастапы меридианны жазытыы мен берiлген нкте арылы тeтiн меридиан жазытыы арасындаы брыш болып есептеледi. Бойлы бастапы меридианнан батыса (батыс бойлы) жне шыыса (шыыс бойлы) арай саналады (О°-тан 180°-а дейiн) .
Бiршама ыса ара ашытытара байланысты есептердi шешкенде тiкбрышты жазы координаталар жйесi пайдаланылады. Осы координаталар жйесiнi элементтерi мынадай: х абсцисса oci, оны баыты бастапы меридиана, магниттiк жне остік меридиана параллель немесе epкін абылданады. Оу - ордината oci ОХ ociнe перпендикуляр болады; О нктeci - координаталар басы. Горизонталь жазыты координаталар ociмен трт ширекке блiнедi.
Кез келген А нктeciні орны бл координаталар жйесiнде координаталар басынан осы нктелердi Ох жне Оу ocтеріндегi проекцияларына дейiнгi х А жне уА кесiндiлерiмен аныталады. ОХ жне Оу осьтерiндегi АВ тзуiнi проекциялары координаталар сiмшелерi деп аталады, олар x жане у деп белгiленедi. сiмшелердi белгiлерi де ширектi орнына байланысты
Жазытыты координаталар:
а —тікбрышты; б — зоналы; в — полярлы
Абсцисса жне ордината нктелеріні табасы, р- трлі ширекте орналасан, тменде келтірілген.
Ширек ..................... I II III IV
Абсцисса табасы.....+ - - +
Ордината табасы......+ + - -
Тiкбрышты жазы координаталарды шартты жйесi жергiлiктi сипаттаы геодезиялы барлау жмыстарыны жобаларын барлауды жргiзетiн жерді блу кезiнде олданылады. Жер бетiнi едуiр террнториясын жазытыта кескiндеу шiн нктелердi эллипсоидты бетiнен белгiлi бiр математикалы задылы бойынша жазытыа кшiруге ммкiндiк беретін картографиялы проекциялар олданылады. Геодезияда брыштарды мнін брмаламайтын те брышты немесе конформды проекция олданылады. Эллипсоидты едуiр клемдi бетiн кескiндеген кезде зындыты брмалануын азайту масатымен оларды жеке айматара (зоналара) бледi. Бл кезде оларды арайсысы тiкбрышты координаталар жйесiндегi жазытыта кескiнделедi. Тiкбрышты жазы координаталарды жалпы мемлекеттiк жйесiнде жер бетiндегi нктелердi орындары жазытыта х, у тiкбрышты координаталарымен аныталады. Олар жазытыа Гаусс-Крюгердi те брышты клдене-цилиндрлi проекциялау заы бойынша проекцияланады (7-сурет). Сонда жер эллипсоиды бойлыта рбiр 6° сайын меридиандармен 6° зонаа блiнедi, олар полюстен полюске дейiн созылады.
Зоналарды нмiрлерi батыстан шыыса арай Гринвич меридианынан жргiзiледi, ал Гринвич меридианы бiрiншi зонаны батыс шекарасы болып саналады. рбiр зонаны ортадаы меридианы осьтік меридиан деп аталады.
Зонаны остік меридианы экватор жазытыында зара перпендикуляр сызытармен кескiнделедi. Oстік меридианны кескінi Х oci, ал экватор - У oci болып абылданады. Oстік меридианны экватор мен иылысан жерi рбiр зонадаы координаталарды басы болып саналады. Абсциссалар экватордан солтустiкке жне отстiкке арай, ал ординаталар остік меридианнан батыса жне шыыса арай саналады. азастан территориясы экваторды солтстiк жаында орналасан, сондытан абсциссаларды мні барлы уаытта о болады. рбiр зонада координаталарды санды мндерi айталанып отырады. Нктелердi координаталары бойынша оны 6° зонаны айсысына жататынын анытау шiн ординаталарды санды мніні алдына осы нкте орналасан зонаны нмipi осымша жазылады.
Геодезиялы жмыстарды ылыми йымдастыру мiндеттi трде мынадай негiзгi принциптердi сатауды ажет етедi:
«Жалпыдан жекеге арай» даму принципi; осы принцип геодезиялы тipeк жйелерiнi дамуыны е маызды принципi болып саналады, осыны негiзiнде тсiрулер орындалады жне де жергiлiктi жердегi инженерлiк есептер шешiледi. лшеу жне есептеу процестерiнi барлы кезеiн мiндеттi трде баылау; брыны жасалан лшеулер мен есептеулердi тексермей далалы жмыстарды немесе ылыми деу жмыстарыны келесi кезедерiне кipicyгe болмайды.
Кез келген геодезиялы тсiрулер жергiлiктi жердегi бекiтiлген планды жне биiктiк орны белгiлi (яни х, у, Н координаталары) нктелерге негiзделуi керек. Осындай нктелер Tipек nункттepi деп аталады. Осы пункттердi жиынтыы тipeк жйеciн рады.
Жер бетiндегi тipeк пункттерiнi орындары астрономиялы немесе геодезиялы тсiлдермен аныталуы ммкін.
Астрономиялы тсiл рбiр пункттi географиялы координаталарын (геодезиялы ендiгi мен геодезиялы бойлыы ) аспан шыратарын баылау арылы анытаудан трады. Осы географиялы координаталар те брышты клдене цилиндрлiк проекцияда жазы тiкбурышты координаталара айтадан есептелiп шыарылуы ммкін. Алайда тipeк нктелерiнi орнын астрономиялы тсiлмен анытау ке олданылып отыран жо. Оны себептерi мынадай: ендiктi анытаудаы азантай ателiк, мысалы ±О,5" жергiлiктi жердегi нктенi орнын анытаанда ±15 м-ге сйкес зынды ателiктi тудырады; нктелердi геодезиялы координаталарын анытау кезiндегi азана ателiктер тiк сызытарды эллипсоид бетiне нормадан ауыту Геодезиялы жйелер мемлекеттiк геодезиялы жиiлендiру жйесiне жне геодезиялы тcipy жйелерiне блiнедi. Мемлекeттiк геодезиялы жйе келесi жиiлендiру жйелерiн, топографиялы тсiрулердi одан pi дамытуды, сондай-а iздестiрулер мен, рылыспен, жер ойнауын пайдаланумен, жерге орналастырумен, баса да толып жатан халы шаруашылы жне ылыми мiндеттермен байланысты инженерлiк-геодезиялы есептердi шешудi негiзi болып табылады. Геодезиялы жйенi жиiлiгi жне пункттi пландаы орнын анытауды ажеттi длдiгi осы негiзде шешiлетiн ылыми жне инженерлiк-техникалы мiндеттердi сипатымен аныталады. Сондытан геодезиялы жйелердi руды ажеттi длдiгiн амтамасыз ету шiн оны брышты жне зынды лшемдер элементтерi тиiстi аспаптар жне тсiлдер олдану арылы жргiзiлуi тиiс. Мемлекеттiк геодезиялы жйе мыналарды амтиды:
а) І, ІІ, ІІІ жне IV класты планды жйелер, олар зара брышты жне зынды лшеулер длдігімен, жйелер абырасыны зындыымен жне оларды дйектi даму тртiбiмен ерекшеленедi. Планды жйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия дicтерiмен жне оларды штастыру арылы рылады. б) І, ІІ, ІІІ жне IV класты биiктiк нивелир жйелерi олар геометриялы нивелирлеу дiсiмен рылады.
Геодезиялы жйелер жалпыдан жекеге арай кшу принципiмен: жоары жйеден, яни І кластан теменге арай нерлым дл рыланнан нерлым сатау жне длдiгi кемдеу класа арай рылады. І класты жйе мейлiнше жоары длдiкке ие болады жне ол тменгi кластара геодезиялы жйелерді дамуы жне оларды пункттерiнi координаталарын бiр ттас жйеде есептеу шiн негiзгі ызметiн атарады. Ара ашыты жне зынды лшеулер длдігімен, жйелер абырасыны зындыымен жне оларды дйектi даму тртiбiмен ерекшеленедi. Планды жйелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия дicтерiмен жне оларды штастыру арылы рылады б) І, ІІ, ІІІ жне IV класты биiктiк нивелир жйелерi олар геометриялы нивелирлеу дiсiмен рылады. Триангуляция дici. Триангуляция дici жергiлiктi жерде шбрыштар жйесiн рудан трады; оларда барлы брыштар жне кейбiр базис абыраларыны зындыы лшенедi. шбурышты баса абыраларыны зындытары тригонометрияны белгiлi формулалары бойынша есептеледi.
І класс триангуляциясыны ттас жйесiн орасан зор терри-горияда ру едуiр уаыт пен материалды аражатты жмсауды керек етедi. Сондытан І класты геодезиялы жйенi, ммкiндiгiнше меридиан жне параллель баытында бiрiнен-бipi 200 км-ге дейiнгi алыс ашытытарда орналасан шбрыштар атары трiнде рады. І класты триангуляция атары периметрi 800 км-ге дейiнгi тйы полигонды растырады. ІІ класты триангуляция бiрiншi класты полигонны бкiл ауданын толтыратын жне І класты пункттерiмен сенiмдi байланыстаы шбрыштарды жаппай жйелi трiнде дамиды. ІІІ жане IV класты триангуляциялар мемлекеттiк геодезиялы жйелердi одан ары жиiлендiруi болып табылады жне ipi масштабтаы топографиялы тсiрулердi негiздеу шiн ызмет атарады. Ал блжымайтын жйенi ендiрмесi немесе жоары класты жйенi жеке пункттерi ретiнде ралады. І жне ІІ, ІІІ класты мемлекеттiк геодезиялы жйе 50-60 км2-а бiр пункт тыыздыпен жасалынады. Пункттердi осындай тыыздыы 1 : 25000 жне 1 : 10000 масштабтаы топографиялы тсiрулердi амтамасыз етедi. Ipi масштабтаы тсiрулердi жргiзу шiн жне кен орындарыны пайдалы азбаларын барлау мен пайдаланудаы инженерлiк есептердi шешу шiн геодезиялы жиiлендiру жйелерi жне тcipy жйелерi рылады. І жне ІІ, ІІІ класты мемлекеттiк геодезиялы жйе 50-60 км2-а бiр пункт тыыздыпен жасалынады. Пункттердi осындай тыыздыы 1 : 25000 жне 1 : 10000 масштабтаы топографиялы тсiрулердi амтамасыз етедi. Ipi масштабтаы тсiрулердi жргiзу шiн жне кен орындарыны пайдалы азбаларын барлау мен пайдаланудаы инженерлiк есептердi шешу шiн геодезиялы жиiлендiру жйелерi жне тcipy жйелерi рылады. Трилатерация дicтерi. ІІІ жне IV класты мемлекеттiк геодезиялы жйелер, сондай-а трилатерация дiciмен де рылуы ммкін. Трилатерация триангуляция трiздi, барлы абыралар зындытары лшенген шбрыштар жйесi болып саналады. шбрыштарды шешу арылы горизонталь брыштарын, ал одан абыраларыны дирекционды брыштарын анытайды. Содан кейiн пункттердi координаталарын есептеудi триангуляциядаыдай жргiзедi. Трилатерация жйесiнде абыраларыны зындыы деттегiдей радио жне жары ашыты лшеуiштерiмен лшенiледi. Бл жадайда абыраларды лшеудi салыстырмалы ателiгi мынадан аспауы керек: ІІІ класс шiн - І : 100000, IV класс шiн - І : 40000.
Полигонометрия дiсi. Орманды жазы жерде триангуляция жйесiнi дамуы иындау немесе жергiлiктi жадайды крделiлiгiнен экономикалы жаынан орынсыз кезде полигонометрия дiсi олданылады. Осы дiс жергiлiктi жерде жрicтер жне полигондар жйесiн салудан трады, оларды барлы брыштары мен абыралары лшенедi. Егер бiр пунктті координаталары жне бiр абырасыны дирекционды брышы белгiлi болса, онда полигонометриялы жрicтi барлы пункттерiнi координаталарын есептеп шыаруа болады. Полигонометриялы жрicтi брыштары тиicтi длдiктегi теодолиттермен лшенедi. Полигонометриялы жрicтердi абыраларыны зындыын лшеу шiн жары жне радио ашыты лшеуiштер, оптикалы-механикалы ашыты лшеуiштер, болат жне инварлы сымдар, ленталар мен рулеткалар олданылады. абыраларыны зындыы, сонымен атap лшенген базистен осалы брыштары лшенген геометриялы фигуралар арылы аныталуы ммкін. Сондытан абыраларын лшеу дiciне байланысты полигонометрия мыналара блiнедi: а) тpaвepcтік немесе магистральды, яни жрicтi абыраларын тiкелей лшеу арылы; б) параллактикалы немесе базистiк полигонометрия, ол абыраларын ыca базис жне параллактикалы сйiр брыш арылы жанама анытауа негiзделген. Бл жадайда тiкелей зынды лшеулер минимумумге дейiн ысартылан. Егер аb базисi полигонометриялы жрiстiк АВ, абырасына перпендикуляр болса жне онымен eкiгe белiнсе, онда АВ абырасыны зындыын aнытay шiн аb базисiн жне 1 мен 2 параллактикалы брыштарын лшеу жеткiлiктi. І класты полигонометрия меридиан жне параллель баытында созылан жрic трiнде рылады, олар бiрiншi класты периметрi 700-800 км полигонны буындарын paды, II класты полигонометрия І класты триангуляция мен полигонометрияны iшiнде периметрi 150-180 км-лiк тйы полигон жйесi ретiнде дамиды. III жане IV класты полигонометриясы торапты пункттерi бар. жрiстер жйесi немесе жоары класты мемлекеттiк геодезиялы жйенi пункттерiне сйенетiн жекелеген жрicтер трiнде рылады. Мемлекеттiк иивелирлеу жйесi. Мемлекеттiк нивелирлеу жйесiнi пункттерiнi биіктiктерiн геометриялы нивелирлеу дiciмен анытайды. І класты нивелирлеу жйесi периметрi 2000 км-ге жуы ттасполигонды райтын жрiстерден трады. І класты нивелирлеу мейлiнше жоары длдiкпен жргiзiледi; оан барынша жетiлдiрiлген аспаптарды жне баылау дiстерiн олдану арылы жетуге болады. Салыстырмалы биiктiктi анытауды орташа квадратты кездейсо ателiгi 1 км жрiсте тh =0,5 мм болады
ІІ класты нивелирлеу сызыы І класты нивелирлеу пункттерiнi арасында периметрi 500-600 км полигондар трiнде салынады. II класты нивелирлеу жрiciнде салыстырмалы биiктiктi анытауды орташа квадратты ателiгi 1 км жрicте т h=0,8 мм-ден аспауы керек. III класты нивелирлеу жйесi І жне ІІ класты нивелирлеу полигоныны iшiнде жйе немесе ІІ класты полигонды периметрi 150-200-ден 6-9 полигонa блетiн жеке жрiстер трiнде жасалынады (1 км жрiсте тh = 1,6 мм-ден аспауы керек). ІІІ класты нивелирлеу жйесiн одан ры жиiлендiру ІV класты нивелирлiк жрiстер жйелерiн py арылы орындалады. Олар топографиялы тсiрулердi тiкелей биiктiк негiзi болып табылады; оларды салуды жиiлiгi тсiрудi масштабымен жне жергiлiктi жердi жер бедерiнi сипатымен сабатас болады. Барлы кластаы нивелирлеу жрiстерi жергiлiктi жерде орташа есеппен аланда 5 км сайын траты реперлермен жне табалармен.
сынылатын дебиеттер:
1. [1] бет 15-17
2. [1] бет 17-20
3. [1] бет 11-13
4. [1] бет 14-15
СДЖ арналан баылау тапсырмалары (1, 2-таырыптар) [8]
1. Геодезия пніні міндеті
2. Геоид шамасы
3. Тірек жйелері
4. Абсолютті биіктік.