Таырып Теодолиттік тсіріс, далалы жмыстар

Дрістер жоспары

1.Теодолиттік тсірісті мні.

2.Жергілікті жерді байапзерттеу

3.Геодезиялы тора теодолитті жрісті абыстыру

4.Толытыру тсірістері , деу жмыстары

 

Белгiлi бiр жер территориясыны жай-жапсарын 1 : 500­, 1 : 5000 масштабтары пландарда жер бедерiнсiз кескiндеу шiн жргiзiлетiн горизонталь тcipic теодолиттiк тcipic деп ата­лады.

Осы жмыстарда брыш лшеуiш аспабы ретiнде теодолит олданылады, ал ара ашытыты лшеу шiн ленталар (ру­леткалар ) жане оптикалы ашыты лшеуiштер пайдаланы­лады. Теодолиттiк тcipic шiн тipeк жйесi детте теодолиттiк жрiстер жйесi трiнде рылады да, оларды нктелерiнен ситуацияны тcipe отырып, ажеттi нктелердi орнын поляр­лы дicпен, перпендикулярлар жне жарма дiстерiмен, соны­мен атар р трлi брышты жне зынды иыстырулар кмегімен анытайды.

Теодолиттiк тcipic дайынды, далалы жне ылыми деу жмыстарынан трады.

Дайынды жмыстары кезiнде жергiлiктi жердi жай-жап­сарын кескiндеудi ажеттi длдiгiне сйенiп,тcipicті мас­штабын тадайды да, олдары бар картографиялы материал­дарды (планды, картаны жане профильдi) мият айта арап зерттейдi. Егер тcipic жургiзiлетiн ауданда геодезиялы тірек жйесiнi пункттерi болса, онда оларды орналасан жерiнi схемасын жасап, каталогтан координаталарын жазып алады.

Далалы жмыстарды рамына мынадай жмыстар енедi:

1) жергiлiктi жердi рекогносцировкалау жане пункттердi бекi­ту; 2) тcipicті планды негiздеуiн жасаран кезде брыштарды жне сызытарды зындырын лшеу; 3) жергiлiктi жердi кон­турын тcipy; 4) тcipic негiздеуiнi пункттерiн мемлекеттiк не­месе жергiлiктi жйе пункттерiне байланыстыру.

Рекогносцировка кезiнде геодезиялы тірек жйесiнi пункт­тepi iзделiнiп табылады жне жргiзiлетiн теодолиттiк жрic­терді нерлым олайлы орындары белгiленедi. Рекогносци­ровканы нтижесiн ipi масштабтары немесе жмыс барысында жасалан схемаа тусiредi.

Теодолиттiк жрiстер тйыталан, тйыталмаран жне бiр жары байланыстырылан болуы ммкін.

Теодолиттiк жрiстердi жргiзу кезiнде мына жмыстар ic­теледi:

-теодолиттiк жрicтердi брылу нуктелерiн азышамен, шегемен, лкен шегемен, металл трубалармен жне бааналар­мен бекiтедi, оларды жанындаы белгiлерде нкте нмiрлерi, жмысты жргiзiп отыран мекеме аты мен орындаран жылы крсетiледi;

- брыштарды Т15, Т30, 2Т30 жне т. б. техникалы теодо­литтердi кмегімен бiр толы тсiлдер жолымен 30" длдiкпен лшейдi. Теодолиттi орнату нктесіні стіне длдiгi (5-10) мм

ателiкпен центрлейдi. Нысаналау кезiнде дрбiнi аданы к­рiнiп тран е тмен блiгiне баыттайды, абыраларыны клбеулiк брыштары ±20º болса, онда оларды горизонталь зындытарын есептеп шыарады. Горизонталь брыштарды бiр толы тсiлдер жолымен лшегенде жартылай тсiлдер арасын­да лимбаны орнын 90º-а ауыстырады;

-сызыты зындытарын 20 м-лiк лшеуiш лентамен не­месе рулеткамен тура жне кepi баытта лшейдi: лшеудi eкi натижесiн жне оларды орта мнiн арнайы дайындалан жур­нала жазады. рбiр абыраны eкi рет елшенген зындыыны арасындаы айырмашылыы l-разрядты жрiстерде зынды 1 : 2000-нан, ал 2-разрядты журiстер де - 1 : 1000-нан аспауы керек.

Толытыру тcipicтepi теодолиттiк жрicтердi пункттерiнен жргiзiледi. Ол берiлген тапсырмаа жне абылданан мас­штаба байланысты планда кескiнделетiн рбiр контурды ж­не ситуацияны барлы нктелерiнi орнын анытайтын лшеу­лерден трады.

Перпендuкулярлар дiсi аныталатын нктеден теодолиттiк­жрicтi абырасына тсiрiлген жергiлiктi жердегi перпенди­кулярды зындыын жне жрicтi нктeciнен перпендикуляр­ды табанына дейiнгi ара ашытыты лшеуден трады (61, а­ сурет). (ыса перпендикулярлар кз млшерiмен, ал зында­ры - эккердi (62-сурет) кмегімен трызылады. Эккер ш

ырлы призма болып табылады, оны eкi ыры теодолиттiк жрiстi абырасына перпендикулярларды тcipeтін жне кз алдына келтiретiн айна ызметiн ата­рады.

Жармалар дiсi теодолиттiк жрicтi абыраларына тiрелетiн сызытарды жармаларын немесе тipeк нктелерiнi жармасында орналасан нктелердi тci­руде олданылады (61, г-сурет). Бл дiскесiндi сызытарды шеткi нктелерiнi арасында крiнушiлiк болан жадайда пайдаланылады. Жармалар дiсi ры­лыс салынан айматарды тсiруде ке олданылады, pі перпендикулярлармен зынды иылыстыру дicтерiмен жиi

штастырылады.

Брышты uылыстыру дiсi, детте жетуi иын нктелердi Tcipy шiн ол­данылады (61, в-сурет). нктені орны теодолиттiк жрicтi нктелерiнен неме­се абыраларында орналасан нктелер­ден лшенiлетiн eкi брышпен анытала­ды. Аныталатын нктедегi брышты шамасы 30º-150º аралыында болуы тиіс.Нктені кecкінін салу транспортир­ мен жасалынады, оларды иылысан жерi тиicтi нктені орны болып табы­лады.

Айна.ма жол дiсi таса жердегi маызды объектiлердi тcipу шiн, яни негiзгi теодолиттiк жрicтi абыралары мен шта­рынан алыста орналасандытан жергiлiктi жердегi кедергiле­piнe байланысты тcipyre ммкiндiгi болмайтын жадайда ол­данылады.

зынды uылыстыру дiсi кезiнде нктені орны абыра­лары лшенген шбрышты тбесi арылы аныталады. Нктeнi пландаы орнын табу шiн жергiлiктi жерде шбрышты ш абырасыны зындыын лшеп, содан кейiн планда олар аарылы шбрышты салу керек . Полярлы коордuнаталар дсі жрiстен ашы жерде ашытау орналасан жергiлiктi заттарды жне контур­ларды сипатты нктелерiн тcipy шiн олданылады. Бл дiс кезiнде тcipic траты сызы арылы жргiзiлiп, оны бiр шетi полюс ретiнде абылданады. Тсiрiлетiн нктенi орны eкi ко­ординаталармен: траты сызытан берiлген нктені баытына дейiнгi есептелетiн горизонталь брышпен жне полюстен осы нктеге дейiнгi ара ашытыпен аныталады. Брыштарды по­люсте орнатылан теодолитпен, ал ара ашытытарды лшеуiш лента мен, рулеткамен жне ашыты лшеуiшпен лшейдi. Жергiлiктi жердi контурларын, тcipic нтижелерiн, кесiндi сызытарды зындытарын лшеу жрналынан абриске eнгi­зедi. Абрис схематикалы сызба болып табылады, бiра ол жер­гiлiктi жердi контурларыны зара жне тipeк сызытарыны орналасу peттepiн мiндеттi трде сатай отырып, аны pi мият салынады. Абристегi жазулар арапайым арындашпен, контурларды тзу учаскелерi сызышпен тсiрiледi. Абристi саланда ондаы орналасатын бедерлер мен жазуларды аны жне олайлы орналасуын амтамасыз eтетін масштаб тада­луы тиiс.

 

сынылатын дебиеттер:

1. [1] бет 161-163

2. [1] бет 163-165

3. [2] бет 117-123

4. [2] бет 123-126

 

СДЖ арналан баылау тапсырмалары (7,8-таырыптар) [5,7,13]

1. Ара ашытытарды лшеу

2. 20-метрлік таспамен ара ашытыты лшеу

3. Теоделиттік тсіріс

4. Толытыру тсірістері.

 

9- таырып. Теодолиттік тсірісте есептеу жмыстары, план ру Дрістер жоспары

1.Брышты иылыспаушылыты анытау

2.ВДирекционды брыштарды есептеу

3.Координаталар сімшелері мен теоделит жрісіні тбелеріні координаталарын есептеу.

4.Тедолитті жрісті планын салу.

 

Далалы жмыстарды аятараннан кейiн ылыми деуге жне теодолиттiк тcipicті планын жасауа кiрicедi. Теодолит­тік жрiстердi ылыми деудi тпкi масаты нктені тiкб­рышты координаталарыны х жне у мнін жне оларды биiк­тігін шыару болып табылады.

Теодолиттiк жрicтердi жргiзгендегi алынан лшеулердi ылыми деу мынадай жолмен жасалынады: далалы журнал­даы жартылай тсiлдерден алынып есептелген брыштарды дрыстыы тексерiледi; жрiстi лшенген абыраларыны зындыына (сызыты горизонта клбеулiк брыштары 1,5⁰ тан арты болса) клбеулiгi шiн тзетулер енгiзiледi.

Ендi тйыталан теодолиттiк жрiстегi нктелердi координаталарын есептеп шыару жолын арастыралы (64-сурет). Есептеп шыарулар арнайы ведомост олданылып (7-кесте) т­мендегi ретпен жасалынады:

1. Брыштарды лшеу журналынан 2-графаа горизонталь брыштарды орташа мнін жазып алады.

2. Ведомосты 4-графасына 1-2 абыррасыны бастапы дирекционды брышын жне 6-графаа теодолиттiк жрicтi абырраларыны горизонталь зындытарын енгiзедi.

3. лшенiлген брыштарды осындысын есептейдi жне по­лигонны брыштарындаы брышты иыспаушылыты мына рнектен анытайды:

f=_пр-_т (1)

мндаы _пр - лшенiлген брыштарды практикалы осын­дысы; _т - полигонны iшкi брыштарыны теориялы о­сындысы.

Тйыталан теодолиттiк жрicтi брыштарыны теория­лы осындысы мына формуламен есептеледi:

_т =180º(n-2), (2)

мндаы n – кпбрышты iшкi брыштарыны саны.

7-кесте

Тйыталан теодолиттiк жрicтi штарыны координаталарыны есептеу ведомості

4. брышты иыспаушылыты f табылан шамасы болуы ытимал брышты иыспаушылыпен f_u салыстырылады. Брышты иыспаушылыты шамасы брышты лшеуді длдігін сипаттайды; оны мні мына формула бойынша аныталатын ытимал шекті шамадан аспауы керек:

(3)

5. Егер іс жзіндегі брышты иыспаушылыты болуы ытимал брышты испаушылытан аспаса f < f_u, онда оны барлы брыштара табасын теріс етіп тепе-те лестіреді, яни барлы лшенген брыштара табасыны иыспаушылыты табасы кері етіп тзетулер енгізіледі:

(4)

Тзетулерді минутты онды блігіне деін дгелектеп енгізеді. Егер 0,1ге дейін дгелектеген со тзетулер тепе-те блінбесе, онда абыралары ыса брыштара кбірек тзетулер енгiзедi. Кішкене полигондармен ысаша жрістер шін брыштар толы минута дейін дгелектеу масатында р трл табалы тзетулер енгізілуі ммкін.

6. лшенген брыштарды есептелiнген тзетулермен алгеб­ралы осып, тзетiлген брыштарды табады

_т.б.і= _і + (5)

7. Брыштар уйлесуiнi дрыстыын тексередi, ол шiн тзетiлген брыштарды осындысын есептейдi, сонда брышты лшеулердi едеудi дрыстырын мына тедiк бойын­ша тексередi

(6)

8. Бастапы белгiлi абырасыны алашы дирекционды брышы жне полигонны тзетiлген iшкi брыштарыны мнi бойынша жйелiлiкпен iшкi полигонны барлы алан абыраларыны дирекционды брыштарын мына формуламен есеп­теп шыарады.

Немесе (7)

мндаы , - жрiстегi о жне сол тзетiлген сйкес брыштар; _k - келесi абыраны дирекционды б­рышы; a._k-1 - бастапы абыраны дирекционды брышы.

9. Дирекционды брыштарды есептеп шыаруды тексередi. Тйыталан теодолиттiк жрicте бастапы абыраны дирек­ционды брышын табу есептеулердi тексеру болып табылады.

10. Румбаларды мндерi мына формулалармен есептеп шы­арылады

I ширек r₁ =₁;

II ширек r₂= 180º- ₂;

III ширек r_з= ₃-180º; (8)

IV ширек r₄ = 360º- ₄

11. Теодолиттiк жрiстi абыраларыны горизонталь про­екциялары есептелiнiп шыарылады. Егер абыраларды зын­дыын лшеу кезiнде клбеулiк зынды D жне клбеулiк б­рыш аныталса, онда горизонталь зындытарды мына рнекті кмегімен анытауа болады:

d=Dcos. (9)

12. Геодезиялы тура есептi формулаларын пайдаланып

координаталар сiмшелерiн есептеп шыарады

х=dcos=± dcosr

у=dsin=± dsinr (10)

Координаталар есiмшелерiнi табалары берiлген баытты ай ширекте жатанына байланысты болады, яни абыраны дирекционды брышыны мнмен аныталады (5-кесте).

Координаталар сiмшелерiнi есептелiп шыарылан мн­дерiн координаталар ведомостысыны 7-жне 8-графаларына жазады. 13. х жне у иыспаушылыты табады: осьтерiндегi координаталар сiмшелерiндегi (f х жне f у) мына формулаларды олданып табады.

Осы масатпен 7-жне 8-графалардаы о жне тepic eciм­шелердi жеке-жеке осады, содан со алгебралы осындысын есептеп, оны нтижесiн орытынды сызыты астына жазады.

14. Теодолиттiк жрicтi периметрiндегi абсолют зынды иыспаушылыты (f _абс) мына формула бойынша анытайды:

f_абс = (11)

15. Теодолиттiк жрiстегi брышты жне зынды лшеу­лердi длдiгi салыстырмалы зынды иыспаушылыты ша­масымен бааланады, ол абсолют зынды иыспаушылыына f _абс тура пропорционал, ал полигонны периметрiне Р кepi про­порционал болады, оны мнi периметрдi блiгiнен ас­пауы тиic.

16. Егер салыстырмалы зынды иыспаушылы шегiнен

аспаса, яни (98) шарт орындалатын болса, онда координаталар сiмшелерiне теодолиттiк жрicтi абыраларыны зындыына пропорционал етiп кepi табамен тзетулер енгiзiледi.

(12)

мндаы (_х)_і , (O_у)_і -Х жне У осьтерiндегi координаталар сiмшелерiнi тиicті тзетулерi. Табылан тзетулердi метрдi жз блiгiне дгелек­ теп, оларды ведомосты 7-жне 8-графаларына тиicтi, сiмше­лердi мндерiнi стінe жазады.

17. Тексеру масатымен тзетулердi (_х)_і жне (_у)_і о­сындыларын табады: олар тиicтi иыспаушылытара кepi та­бамен те болуы тиiс, яrни

18. Есептелiп шыарылан координаталар сiмшелерi ментзетулерi бойынша координаталарды тзетiлген сiмшелерiнанытайды

рбiр остегi тзетiлген координаталар сiмшелерiнi ал­гебралы осындысы нлге те болуы тиiс

(13)

19. Тзетiлген сiмшелер жне бастапы нктенi координа­талары бойынша жйелi трде полигонны барлы штарыны координаталарын есептеп шыарады:

(14)

мндаы х _I+1 , у _{1+ х}Х жне У осьтерiндегi келесi нктелер­дi тиiстi координаталары; X₁ , У₁; - Х жне У осьтерiндегi алдыы нктелердi тиicтi координаталары; х_т.і, у_т.і- зде­рiнi табаларымен алынан координаталарды тзетiлген ciм­шелерi. Есептеп шыарылан координаталарды 7-кестенi 11-жне 12-графаларына жазады. Координаталарды есептеп шыаруды дрыстыын тексеру бастапы берiлген нктенi координата­ларын табу болып саналады.

Теодолиттiк тсiрiстi млiметтерi бойынша планды жасау планшетте абыралары 10 см квадрат координаталар торын салудан басталады. Планшетке клемi 60×60 см-дей жоары сапалы фанера немесе алюминий табаы алынып, оан сызба аазы жапсырылады. Координаталар торы координатограф­ты немесе Ф. В. Дробышев сызышыны кмегімен рылады. Дробышев сызышымен координаталар торын салу ааз бетiне 50×50 см (50²+50²=70,71²) квадраты немесе абыр­алары 30, 40 жне 50 см (30²+40²=50²), не тиiсiнше 60, 80 жне 100 см (60²+80²= 100²) шбрышты кшiрiп тсiруден трады; мны зi Дробышев сызышыны лшемiне байланысты болады. абырасы 10 см квадраттара блiнетiн ABCD тртбры­шын салу шiн Дробышев сызышын (66сурет) ааз бетiне оны зын абырасына параллель етiп, мысалы, AD жадайына ойып, шы шкiр атты арындашпен сызышты ойытарын­ да А, 1, 2, 3, 4 жне D сызытарын (доаларын) сызады. Содан кейiн сызышты АВ бойымен (бiрiншi AD жадайына перпен­дикуляр) ояды, осы кезде бiрiншi ойытары кесiлген шетiнiн ортасындаы штрихты шетi А доасыны ортасымен сйкестен­ 66-сурет дiрiлiп, сызышты ойытарында А, 1, 11, 111, IV, В

сызытарын сызады. Ендi сызышты BD бойымен ойып, В сызышасы мен бiрiншi ойыты нл штрихын сйкестендiредi, ал бесiншi ой­ыты кесiлген ырын D сызышасымен беттестiрiп, бл жа­дайда арындашпен В жне .D доаларын сызады; осыны натижесiнде А нктесiнде тiкбрышты ABD шбрышы табылады. ABCD тртбрышын табу шiн С нктесiнде тiкбрышты BCD шбрышын салады. Ол шiн сызышты ааз бетiнi бас­а зын абыасына параллель етiп ойып, бiрiншi ойыты кесiлген ыры В нктeciмeн сйкестендiрiлуi тиic, содан кейiн В, 1', 2', 3', 4', С сызышаларын сызады. Ендi сызышты бiрiн­шi ойыты кесiлген шетiнi штрихi D нктесiндегi сызыша­мен сйкес келетiндей етiп тртiншi DC бойымен ояды да, D, 1', 11', III', IV', С сызышаларын сызады. Дл осылай екiншi BCD шбрышы салынады. шбрышты салуды тексеру шiн сызышты бiрiншi ойы­ындары штрихтi шетiн А нктесiндегi сызышамен сйкестен­дiргенде, бесiншi ойытары штрихтi шетi С нктесiндегi штрих­тердi иылысуымен тура келуi тиic. Демек, А, В, С жне D нктелерiнi арайсысындаы сызышты ш рет айта салып белгiлегендегi барлы ш сызышалар бiр нктеде иылысатын болса, онда ABCD тртбрышыны дрыс салынаны. Осыдан кейiн Дробышев сызышыны кесiлген шетiн В жне С, А жне D, А жне В, D жне С аттас нктелерiне таап стап сызытар­ды жргiзедi. Осы сызытарды белгiленген сызышаларымен иылысан жерлерi абырасы 10 см квадратты шыны орын­дары болады. Салынан квадраттарды тексеру шін диагональ­дарыны зындытарын лшеу керек: олар бiр-бiрiмен те бо­луа тиiс. Координаталар торын саланнан кейiн оларды сызытарыны координаталарын: абсциссаларды координаталар торыны о жне сол жаынан, ал ординаталарды жоары жне тменгі жаынан жазады. Координаталарды толы мндерiн коорди­наталар торыны брышына жне координаталары бтiн мы метрге те нктелерде жазады, ал торды баса нктелерiнде жз метрге те координаталарын крсетедi. Жергiлiктi жердi контурларын плана салу абрис негiзiнде жасалынады. Плана контурларды салу дici оларды жергiлiк­тi жердегi тcipy тсiлiне сйкес болады. Hктeнi зiнi тiкб­рышты координаталарымен плана тсiргенде е алдымен нк­те орналасан квадратты анытайды. Содан кейiн нктені ко­ординаталарынан квадратты отстiк батыс бурышыныц коор­динаталарын алады. План масштабында керсетiлген абсцисса айырымын квадратты отстiк абырасынан вертикаль а­быраларына салады. Осы кесiндiлердi шеттерi арылы сы­зыты жргiзiп, оны бойына квадратты батыс абыррасын антыыса арай планны масштабында крсетiлген ордината айырымын салады. Осы кесiндiнi шетi нктені орнын анытайды. Негiзгi полигонны баса нктелерiн салу осыан сас етiп жасалады. рбiр нктенi шаншып, диаметрi 1,5 мм дгелекпен айналдыра сызады. Нктелердi салуды дрыстырын тексеру оларды арасындаы ашытыты салыстыру арылы жргiзi­ледi. План масштабында циркуль-лшеуiшпен масштаб сызы­н олдана отырып аныталан ара ашытыты оан сй­кес горизонталь зындыты арасындаы болатын алшаты 0,2 мм-ден аспауы тиiс. Tcipic торыны барлы нктелерiн саланнан кейiн егжей-тегжейлi толытыруа кiрiседi. Жергiлiктi жердi контурларын салуды дрыстыын тек­сергеннен кейiн, план безендiрiледi. Плана клемдерi мен кес­кiндерiн сатай отырып шартты белгiлердi арындашпен тci­редi, содан кейiн арындашпен толы безендiрiлген планды«Шартты белгiлердi:» талаптарын сатай отырып тушьпен ай­налдыра жиектейдi.

 

сынылатын дебиеттер:

1. [1] бет 172-174

2. [1] бет 175-181

3. [4] бет 125-127

4. [4] бет 127-129

 

СЖ шін баылау тапсырмалар (2-таырып) [1,2,3]

1.Жай сигнал, крделі сигналдара сипаттама.

2.Мемлекетік геодезиялы торды ру шін андай дайынды жмыстарды жасау керек.