Бастауыш мектеп оушыларыны жетекші іс –рекеті

МАЗМНЫ

КІРІСПЕ..........................................................................................................3

1 тарау. Бастауыш мектеп оушыларыны педагогикалы-психологиялы ерекшеліктері

1.1. Бастауыш мектеп оушыларыны жетекші іс-рекеті.........................7

1.2. Бастауыш мектеп оушыларыны психикалы процестері жне оларды крініс беруі...........................................................................................13

2 тарау. Бастауыш мектеп оушыларыны оу-танымды ызыушылыын зерттеу тсілдері.

2.1. Бастауыш мектеп оушыларыны оуа ызыушылыыны ерекшеліктері.........................................................................................................41

2.2. Бастауыш мектеп оушыларыны оу-танымды рекеттерін зерттеу....................................................................................................................48

2.3. Бастауыш мектеп оушыларыны оуа танымды ызыушылы- ын дамытуда малімні атаратын жмысы...................................................53

орытынды............................................................................................57

Пайдаланан дебиеттер............................................................58

Кіріспе

Зерттеуді ккейтестілігі:азастан Республикасыны «Білім туралы заында», білім беру жйесіні басты міндеті – лтты жне жалпы азаматты ндылытар ылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды алыптастыруа жне ксіби шындауа баытталан білім алу шін ажетті жадайлар жасау, оытуды жаа технологияларын егізу, білім беруді апараттандыру, халыаралы аламды комуникация желілерге тыу деп, білім беру жйесін одан рі дамыту міндеттері кзделеді.

Оушыларды оу – танымды іс-рекетін белсенділігін алыптас- тыруда оларды абілеттерін дамытуа,танымды жан уаттарыны оянуына ыпал етіп, іздесіне талабын штауа білім дегейін жетілдіруді маызы ерекше. Оушыларды оу-танымды іс-рекеті крделі процесс. Ол іс-рекет масатын, мазмны мен орытындысын трлері мен дістерін, мотивтерін, дегейлерін амтиды.

Оу-танымды іс-рекет шкіртті білімге деген те белсенді аыл-ой рекеті. Ол танымды ажеттілікпен, масаттан таным исындарынан жне рекетті орындауды тсіл-амалдарынан трады.

Оу рдісі оушыларды оу-танымды рекеті негізінде жзеге асады, ал оу-танымды рекеті негізінде оушыларды танымды белсенділігі алыптасады. Белсенді танымды іс-рекетті кздейтін мддесі білімні оамды мнін ыну, оама ызмет ету арынын дету ажеттілігі негізінде дамиды. Белсенділікті е жоары крінісі оушыларды алан білімдерінмірде пайдалану білуі болып табылады.

Оушыларды оу-танымды іс-рекеті жеке тланы танымды ызыушылыы мен ажетсінуін, белсенділігі мен ізденімпаздыын амтитын танымды, еріктік сезімталды рдістер мен мотивтері бірлігі нтижесінде оушыларды интеллектуалды, жеке асиеттерін жне ксіби маызды біліктерін дамытатын оу материалыны мазмны мен ажетті клемін игеруді кздейтін жан-жаты оу жмысы.

Оу-танымды іс-рекет крделі рдіс боландытан, малім мен оушыны бірлесіп жасайтын тиімді, сапалы рекетін керек етеді. Оу-танымды белсенділік оушыны оуа, білуге деген ынта-ыласыны штарлыыны ерекше крінісі.

Саба барысында оушыны бойында танымды белсенділік пайда болса, сонда оушыларды аыл-ой абілеттеріні мынандай элементтері дамиды: зеріктік, зейінділік, байаышты, ойлау жне сйлеу дербестігі т. б.

Оу-танымды іс-рекет оушыларды негізгі іс-рекеті болып табылатын крделі рдіс бола отырып, ол оушы міндеттеріні шешіліп, масаткерлік, мотив, танымды апаратты абылдаудан бастап, крделі шыармашылы рдісті алыптасуымен аяталатын трлі сезімдік кріністермен т.б. сипатталады.

Бала мектеп міріне алаш ене бастаанда онда мнді психологиялы айта згеріс болады. Ол жаа режимні біратар маызды деттерін бойына сііреді, маліммен жне жолдастарымен сенімді арым-атынас орнатады. Оу материалыны мазмнына ынтаны пайда болуы негізінде оны оуа деген жасы кзарасы алыптасады. Бл ынталарды одан рі дамуы жне тменгі класс оушыларыны оуа деген кзарасыны жайы оларды оу рекетіні алыптасу процесіне байланысты. Білім, іскерлік пен дады ата-аналармен, рбы-рдастармен арым-атынаста, ойындар стінде, кітаптар оыанда жне т.б. игеріледі.

Бастауыш білім беру мазмнын жетілдіруіні айнар кзі-мдениет немесе леуметтік тжірибе. Дегенмен, леуметтік тжірибені мазмны, немесе мдениет мектептегі білм мазмнын толы аныталмайды. Білім мазмнын растыруда балаларды жекелік-тлалы дамуыны оларды абілетіні, дарындарыны, ызыушылытарыны талаптары ескерілуі тиіс. Осы масата жалпы білім беру мазмнында міндетті пндермен атар оушыларды ызыушылыына арай дайыдайтын тадау пндері де енгізілген. Бл оушыларды зіндік асиеттеріні, ксіби баытталуыны тередеуіне жадай жасайды.

Бастауыш мектепті маызы мен ызметі оны здіксіз білім беру жйесіндегі баса буындармен тек сабатас болуымен ана емес е алдымен оушы тласыны йытысыны алыптасуы мен дамуы уатты жретін ерекше нды айталанбайтын буын екендігімен аныталып негізделеді.

Балалара оу іс-рекетіні белгілі бір жйелігін егжей-тегжейлі жне асыпай крсету, оларды арасынан затты сырты тілдік немесе аыл-ой шеберінде орындалатындарын ерекше бліп крсету керек. Бл жерде затты рекеттер тиісті дрежеде орытындыланып, ысартылып жне игерілу аыл-ой формасына келетіндей жадай жасау маызды. Егер тапсырманы орындауда оушылар брібір ате жіберсе, онда ол не оларакрсетілген оу-рекеттерін баылау жне баалауды толы еместігіні, не осы рекеттерді нашар жргізілгендігіні длелі.

Дипломды жмысты масаты:Бастауыш мектеп оушыларыны оуа танымды ызышылыын арттыру жолдарын ашып крсету.

Зерттеу жмысыны объектісі: Бастауыш мектеп оушыларыны оу –танымды ызыушылытары.

Зерттеу жмысыны мні:Білім беру жйесінде бастауыш мектеп оушыларыны оуа танымды ызыушылыын алыптастыру жне арттыру жолдары.

Міндеттері:

1.Бастауыш мектеп оушыларыны педагогикалы психологиялы ерекшеліктерін талдау.

2.Бастауыш мектеп оушыларыны жетекші іс-рекетін талдау. 3.Бастауыш мектеп оушыларыны оу ызыушылыын зерттеу.

Зерттеу жмысыны практикалы маыздылыы: Диплом жмысына байланысты жинаталан теориялы мліметтер, орындалан эксперимент жмыстарыны білім беру процесінде олдануа ыпал етуі.

Зерттеу жмысыны базасы: Ленгір аласындаы № 4 .И.Стбаев атындаы орта мектебі

Зерттеуді жмысы кіріспеден, екі тараудан, орытындыдан жне пайдаланан дебиеттер тізімінен трады.

Кіріспеде таырыпты зектілігі, білім беруді басты міндеттері крсетілген.

Бірінші тарауда бастауыш мектеп оушыларыны педагогикалы – психологиялы ерекшеліктері, жетекші іс-рекеті жайлы малматтар берілген.

Екінші тараудабастауыш мектеп оушыларыны оу-танымды ызыу ерекшеліктері сипатталан. Сонымен бірге бастауыш мектеп оушыларыны оу-танымды рекеттерін зерттеудегі діс-тсілдер, оларды талдау туралы мліметтер крсетілген.

орытындыда жинаталан мліметтерге сйене отырып, білім беру процесінде оушыларды оу-танымды ызыушылыын жне белсенділігін арттыруда малімні рлі крсетілген.

Бастауыш мектеп оушыларыны жетекші іс –рекеті

Оу – іс рекетіні негізгі саласы ебек процесін нтижелі орындауа ажеттігі білімді, дады мен икемді жйелі трде мегеру.

Мектеп жасындаы балаларды негізгі рекеті – оу. Оу арылы балаа оам зіні асырлар бойы жиналан асыл мрасын, дады, тжірибесін береді. Сонымен бірге жаа буын оу арылы зінен брыныларды практикалы рекетке дайындайды. Білім жйесін мегеру арылы ана адам ой жне дене ебегіні тетіктерін жасы тсінеді. Оларды жан- жаты білуге ммкіндік алады. Білім мегеру- за уаытты керек ететін крделі процесс.

Оу материалдары бала психикасына зор талап ояды. йткені ыну те крделі рекет. ыну бірнеше кезедерден трады. Мселен, мны бірінші кезеінде (таныстыру кезеі) бала нені алай оу керектігі жайлы малмат алады. Бдан кейін ол ойындаысын тжірибеде орындап креді. шінші кезенде, ынанын нрсесін ойына стап трады да, бесінші кезенде, балада зат пен былыс туралы белгілі ым алыптасатын болады. Аыл-ой амалдарын мегеру арылы бала шындытаы заттарды байланыс атынастарын ажыратады, бір нрсені екіншісімен салыстыра длелдей алуа, оларды айырмашылы, састытарын кре білуге йренеді, мндаы себеп пен нтижені зады байланысын тсінеді. Мселен, ”от жаса ттін шыады” дегенде отты жануы ттінні шыуына себеп болып трандыын бала байайды да шындытаы нрселерді брі де бір-бірімен осындай байланыстыын тсінеді. Нрседе себеппен атар нтиже де болатындыына баланы тсініп, кзіні жетуі ыну деп аталынады. Бастауыш сынып оушылары оу материалдарыны мнісіне терендеп бара бермейді. Оларды жай жаттап алады да, з бетінше пікір айтуа орашола келеді. Бдан анализ, синтез процестеріні балада онша дамымааны крінеді. Малім оушы ойлауындаы анализге жеткіліксіз кіл блетін болса, бала материалды бір-бірімен иысып байланыспаан жеке жатарын мегереді де, осыдан ымны меніне толы тсінбей алады. Сондай-а,малім синтездеу тсілін ойдаыдай пайдалана алмаса, жаа материал брынысымен дрыс байланыспай алады да, берілген малматты практикалы мні кеми тседі. Кейбір малімдер баланы белсенді ойлау процесін дамытуды орнына оны ес абілетін сіруге ерекше мн береді, бдан баланы есін дамыту онша мнді нрсе емес деген орытынды шыпайды. Балаа ойлаттырып, р нрсені бір –бірімен салыстырызып, талдап жинататып, длелдеткізіп йретсе ана оларды танымы мазмнды болады. Ал, материалды з кйінше жаттап алу, оны маынасын тсінбей оу жасы нтиже бермейді, бала дрыс білім ала алмайды. Бастауыш мектеп малімдері осы жайды атты ескергендері дрыс.

Психолог П.Я.Гальперин (1902-1988) зіні “Аыл-ой рекетіні сатылап алыптасуы” теориясында бала мселені шешу шін алдымен сырты материалды ректтерді (затты стап кру, трын, клемін ажырату, шамамен лшеу,т.б.) пайдаланады, сосын оны бейнесін елестеді. Содан со дауыстап жне іштен айта алатын болады,сйтіп сырты затты рекеті біртіндеп ішкі ой рекетіне айналады дейді. Баланы білім мегеруі, малімні саба оытуы екеуі де «инемен ды азандай» аса иын нрсе. Мселен, малім балаа брыннан таныс нрсені ыыр ылып айта берсе, онда аыл-ой керенаулыын, рухани жиренушілікті туызуы ммкін. Сондытан стаз р уаытта оушыны рухани тілектерін дайы анааттандырып, оны табиатты, мірді, адамдар ебегін білуге штарлыын дамытуы ажет. Мселен, бастауыш сынып оушыларыны зердесінде де «брін білуге» штарлытан туындайтын тамаша асиет бар. Олар: «оянны аятары неге зын», «Атиін неге ааш басында тірлік етеді?», «Шалалап тран шыбыдар неге лап кетпейді?» т.б.осындай кп сратар ояды. Кейбір ата-аналар, тіпті малімдер де балаларды осындай йреншікті, мнісі бар сратарына жауап бермейді»сен мны брібір тсіне алмайсын», «жоары сыныпа баранда оисыдар» деп зын арау, ке тсауа салып кете береді. рине, сра біткені бріне жауап айтара беруді ажеті жо, бл срауларды кейбіреулері осы жастаы балаларды интеллектік ммкіндіктерін ктермейді де, біра мына жадай р уаытта есте болуы тиіс. Егер бала ммкіндіктері жете бааланбаса, тілектері анааттандырылмаса, бл оны дниені танып –білуге штарлыыны болмауына келуі ытимал. Балаларды аыл-ойын дрыс дамыту шін оытуды тым жеілдетуді де ажеті жо. Баланы ойына жеткілікті азы беретін оу ана арыды дамытуа септік тигізе алады. Мселен, 1 сыныпты малімі балалара 9 санны екі жне жетіден, алты жне штен ралатындыын айтып: «9 саны таы да андай сандардан ралады? - деп сраса, олар:», «Трт пен бестен»- деп жауап береді. «Тоыздан тртті азайтса, анша алады?», «Тоыздан бесті азайтса ше?», «Сендер нені аарасыдар?» деп малім ой сала сйлейді. Балалар:’’осындыдан бірінші осылышты шегерсек, онда екінші осылышы шыады’’.-дейді. Малім таы да ойын жаластырып:’’Екінші осылышты шегерсек айтеді? ’’Онда бірінші осылыш шыады’’, -дейді бір оушы.’’Олай болса; осындыдан осылыштарды біреуін шегерсек”,- деп малім сзін сабатай бергенде,”екіншісі шыады” деп бала сйлемді аятайды. Міне, оушыны ойлау белсенділігіні осылай дамуы, білім мен дадыа аныуды негізі осылай аланады, ол шамаларды араатынас мен амалдарды тере тсінетін болады. Бл жай бізге арифметиканы аясынан шыып, бірінші сыныпты бадарламасына геометрия мен алгебраны элементтерін кіргізуге ммкіндік беріп отыр. Осыны арасында шкірттер заттар мен фактілерді саралап, салыстырып, р былысты неден туындайтынын, яни оны себебін іздестіретін болады, олар сраа жай жауап беріп ана оймай, здеріде сра оя біліп, оны з бетінше шеше білуге машытанады. Мселен, бірінші сыныптаылар шін Д.Б.Эльконин растыран ліппеде осы жадай атты ескерілген.

Оу рекетіні зіне тн мотивтері (себептері) болады. Трбиеші, не оитын адамны зіне осы мотивтерді білу оны рекетіні масатын дрыс анытау шін аса ажет. Баланы жасы скен сайын психикасы да сетіндіктен,оны оуа деген атынасы да (мотивтері) згеріп отырады. Мселен, жоары сынып оушыларыны оу мотивтері бастауыш мектептегілерден басаша болады. Білім игеру лкен саналыты, з бетімен жмыс істеп йренуді, з мінез –лын мегеруді керек етеді. Бала не шін оитындыын бар сана – сезімен ынанша, оан оудаы формализмен (мніне тсінбей ра жаттап алу, мірмен байланыстыра алмау т.б.) тылу иын болады.

Мектеп оушыларыны оуа саналы атынасуын трбиелеп, дамытуда малімдер жымыны алатын орны ерекше. Мселен оларды арасында мектепке сырттай оуа ызыып келетін балалар да жйі шырайды. Мндай бала мектепке йіне, оны партасына, малімге, зіндей балалара кіл бледі. Оу оны жнді тартпайды, йткені, оан иын крінеді. Баланы кбінесе ойнаысы келіп трады, партада дрыс отыра алмайды,жйі озалады, айналасына ала – жла арай береді. Мндай баланы йінде ойлатып не тыдатып деттендірмеген.

Оуа, білім алуа мытылуды тудыратын мотивтер (себептер) балада бірден пайда бола оймайды. Бастапыда блар те арапайым болып

келеді. Мселен, ол оып жазанына ана, алан баасыны жалпы санына ана мз болады. Ата- анасынан орып жасы оуа тырысатын не жолдас баласымен бсекелесіп жасы оуа тырысатын балаларда болады. Баланы жасы скен сайын оны мотивтеріні де мазмны седі. Мселен, білімді адамны халына мол пайда келтіретінін, жртты ондай адамдарды рметпен сыйлайтынын тсіне бастайды.

Оу рекетіні психологиялы табиаты жайында, кейбір оушыларды не себептен лгерімі тмен болып, екінші жыла алып оятындыы жайлы сз боланда, тмендегідей себептері аныталады. лгермеушілік негізінен екі трлі себепке байланысты туып отырады. Мселен, бір жаынан, оыту тсілдері мен бадарламаларды ол ылытары, оушыа берілетін білім млшеріні наты белгіленбеуінен туса, енді бір жаынан, балаларды зіндік психологиялы ерекшеліктеріне байланысты (оуа шамасы келмеу) болып отырады. Соы кезде психологиялы трыдан жргізілген зерттеулер балаларды зіне байланысты болатын лгермеушілікті бес тобын ашып отыр. лгерімі нашар балаларды бірінші тобына малім баылауынан біраз уаыт шыып алан оушылар кіреді. ( Мселен, 5-6 апта бойы ауырып сабаа бара алмаан оушыа малім тарапынан жрдем крсетілмесе, оушыа оуа деген енжарлы пайда болады). Екінші топа ми ауруларымен ауыран (аыл-ой кем) балалар жатады. Осындай балалар тек арнаулы мектептер арылы білім алуы тйіс. шінші топа мкіс еститін,не істеуі кейінен нашарлаан балалар жатады. Мндай балаларды аыл – есі кем балалар оитын мектепке жіберу дрыс емес. Нашар еститін балалар здеріне арнайы ашылан мектептерде ана оуы ажет. Трлі аурулармен ауырып,организмі лсіреген балалар лгермейтіндерді тртінші тобын райды. Осы топты балалары санаториялы мектептерде оыса ,оу бадарламасын жасы мегеріп кете алады. лгермеушілерді бесінші тобына нашар мінезді балалар (сотар. асарысан,ыыр,т.б.) жатады. лгермеушілерді бірінші шінші, тртінші тобындаы балалар, жетілдірілген дістермен оытылса, оларды оукеренаулыы жойылып, аыл-ойыны белсенділігі біртіндеп артатын болады. Балаларды саба лгермеушілігіні кзін нерлым ерте табу, сондай-а, олара ажетті психологиялы шаралар тадай білу - р малім ойластыратын негізгі мселе. Бл, сонымен бірге педагогика, психология ылымдарыны лде де болса тптіштеп зерттей тсетін зор мнді ылыми проблемасы. Бл жердегі масат тере де тиянаты білім беріп ана оймай, “жастарды ебек сйгіштік, оам алдындаы азаматты жауапкершілік рухында трбиелеуде оларды бойында моральды асиеттерді алыптастыруда екендігін есте стау керек.

Оу –мектеп жасындаы балаларды негізгі таным рекеті. Баланы жалпы психикалы дамуы мектептегі оу мен оны здігінен оуына тыыз байланыты.

Баланы оу рекеті-крделі, жан –жаты рдіс, ол баланы барлы рекетін, рухани кштерін керек етеді. Баланы аыл-ой ебегі белсенді рекет болуа тиісті. Ол оушыны жалпы психикалы даму ерекшеліктеріне байланысты болады. Баланы аыл-ой рекеті, оны ажеттері мен ызыулары, сезім мен ерік сияты т.б, психикалы рдістерімен байланысты іске асырылып отырады. Оушыны здігінен оуыны жемісті болуы шін аыл-ой ебегіні дадыларын алыптастыру керек.

Баланы аыл-ой ебегін белгілі жйемен жасауа, оны жалпы мдениетін арттырып отыруа кіл аудару керек. Е алдымен, баланы з жмысыны масат міндеттерін анытауа йрету керек.

Егер бала рбір оу жмысын ( тапсырмасын) не шін андай масатпен жасау керектігін, ол андай жаа нтиже (жаа білім, дады) беретінін білсе,онда оушы рекетіні саналыы артады.

Оу жмысыны масат - міндеттеріне сай баланы з бетімен жмысын жоспарлай білуге, уаытты дрыс падалануа. з рекетін адалауа (баылауа) баалауа ысаша айтанда, зін-зі басаруа дадыландыруды маызы те зор.

Баланы оу рекеті мазмнына мыналар кіреді: ылыми ымдар мен ылыми задылытарды тсіну жне практикалы міндеттерді шешуге баыталан ойлауды жалпы амал- тсілдерін мегерту. Осыан орай, балаларды ылыми білімді жне дадыларды мегеруі оларды оу рекетіні негізгі масаты мен нтижесі болуа табылады. Оу рекетінін белгілі рылымы мыналар:

1.Оу міндеттері (немесе тапсырмалар).

2.Оу рекеттері ( баланы олданатын натылы практикалы жне ой тсіл амалдары ).

3.Баылау ( оушыларды зін – зі адаалап тексеріп отыруы)

4.Баалау ( малімні жне оушыны зіне зі берген баасы).

Осындай крделі рекетіне байланысты оушыларды ойлау абілеті алыптасады.Ойлау - баланы таным рекетіні е жоары трі.Ойлау – баланы таным рекетіні е жоары трі. Ойлау арылы оушылар кзге крінбейтін заттар мен быластарды арасындаы крделі себептік байланыстарды,задылытарды ады. Ойлау сйлеу рекеті арылы іске асады. Ойлау – наты сратар оюдан, солара жауап іздеуден басталады. Ойлау- белгілі міндетті, теориялы немесе практикалы мселелерді шешуге баытталады. Баланы ойлау рекеті зінен –зі алыптаспайды. Оларды ойлау рекетін ойдаыдай дамыту шін тиімді тсілдер олданып, арнайы жмыстар жргізу ажет.