Бастауыш мектеп оушыларыны психикалы процестері жне оларды крініс беруі
Мектепке бару-бала міріндегі шешуші кезе. Ол мір мен іс-рекетті жаа кйіне, оамдаы жаа орына, лкендер жне рдастарымен жаа арым-атынастара кшу болып табылады.
Жеті жасар бала мектеп табалдырыынан аттасымен-а оушы болады. Оны мірінде ойын лі маызды орын аланымен осы уаыттан бастап ол біртіндеп басымдылы рлін жоалта бастайды. Бастауыш мектеп оушысыны жетекші іс-рекеті оны мінез-лы мотивтерін елеулі трде згертетін, оны танымды жне адамгершілік кштерін дамытуды жаа кздерін ашатын оу болады. Мндай айта згеріс процесіні бірнеше кезедері бар.
сіресе баланы мектеп міріні жаа жадайларына алаш енуі айын аарылады. Балаларды кпшілігі бан психологиялы жаынан даярланан. Олар бл жерден ймен немесе балабашамен салыстыранда, деттен тыс жаалытар кездестіруді кте отырып, мектепке уана барады. Баланы ішкі позициясы екі жадайда маызды. Алдымен мектеп мірінін жаалыын алдын ала сезіну жне алау баланы кластаы .мінез-лы ережелеріне, жолдастарымен ерекше арым-атынас нормаларына, кн тртібіне атысты малімні талаптарын жылдам абылдауа кмектеседі. Бл талаптарды бала оамды маызды жне орындамауа болмайтын талаптар деп абылдайды. Тжірибиелі зтаздара белгілі, психологиялы жаынан расталан мынадай аида бар: баланы класа келген алашы кнінен -а оан оушыны сабатаы, йдегі жне оамды орындардаы мінез-лы ережелерін айын да наты маынада тсіндіру керек.
Балаа оны жаа кзарасыны, міндеттеріні жне правосыны брыны ол деттенген жадайлардан айырмашылыын дереу тсіндіру маызды. Жаа ережелер мен нормаларды сзсіз орындауды талап ету бірінші класс оушысына орынсыз аталды жасау емес мектепке баруа даярланан балаларды з тсініктеріне сйкес оларды тіршілігін йымдастыруа ажетті шарт. Бл талаптар орнысыз рі екі шты болса, балалар з міріні, жаа кезеіні ерекшеліктерін сезбейді, бл ларды мектепке деген ыыласын жоюы ммкін
Баланы ішкі позициясыны екінші жаы оны білім мен іскерлікті игеру процестерінде орта дрыс арым-атынасына байланысты. Бір кездерде шын мнінде ойын кезінде зі алан адам (шыш аспаз,шофер) болуы шін оуды ажет екендігі туралы пікірге, оны мектепке дейін а бойы йрене бастайды. Ол кезде бала келешекте ажет болатын білімдердін натылы рамын, рине сезбейді. Оны білімге деген пайдаорлы-прагматикалы кзарасы лі болмайды. Ол жалпы білімге, оамды жне нды деп ойлайтын білімдерге мтылады. Баланы айналасындаыларды білуге марлыы теориялы ыыласы осыдан крінеді. Оуды негізгі алы шарты ретіндегі бл ыылас баланы бойында оны е ріс алан ойын рекетін амтитын мектепке дейінгі міріні барлы сттерінде алыптасады.
Алашы кезде оушы натылы оу пндеріні мазмны мен шын мнінде лі таныс емес. Оларды оу материалдарына танымды ынтасы зірге жо. Олар тек математиканы, грамматиканы жне баса пндерді терендеп оу кезінде алыптасады. йтсе де бала алашы сабатардан бастап-а тиісті малматтар ала бастайды.бл ретте оны оу жмысы жалпы білім алуа деген ынтаа сйенеді. Ынталыты жеке дара крінісі бл жадай математикада немесе граматикада байалады. Малімдер бл ынталыты алашы сабатарда дереу пайдаланады. Осыны арасында бала шін сандарды тіркестілігі, ріптерді реттілігі жне т.б.сияты шын мнінде зын-сонар, дерексіз жайлар туралы малмат алу ажетті де маызды бола бастайды.
Баланы білім азыналарын интуициялы абылдауын мектептегі оуды алашы кнінен бастап, ендігі жерде математика, грамматика жне баса пндеріні здеріні ктпеген, та-аларлы жайттарын паш ету жолымен олдап, дамытып отыру керек. бл оу іс-рекетінінегізгі ретінде балаларды шын мніндегі танымды ыпалдарын алыптастыруа ммкіндік береді.
Осылайша, мектеп міріні алашы кезеіне баланы кластаыжне йдегі мінез - лын реттеп отыратын малімні жаа талаптарына баланы баынуы, сондай-а оу пндеріні мазмнына ызыа бастауы тн.Баланы бл кезенен иналмай туі-оны мектепке жасы даярлыпен келгендігін белгісі. Біра жеті жасар баланы барлыы мндай емес. Оларды кпшілігі бастапыда андайда бір иыншылытара кездеседі жне бірден мектеп міріне етене араласып кете алмайды.
Бірінші класс оушыларыны бастан кешіретін иыншылытары негізгі ш тиіпке блінеді. Оларды біріншісі жаа мектеп режимі ерекшеліктеріне байланысты (дер кезінде ояну жне тру керек,сабаты жіберуге болмайды барлы сабатарда тыныш отыру талап етіледі, й тапсырмаларын орындау ажет жне т.б.). Тиісті дадылар болмаса, бала да деттен тыс шаршау оу жмысын бзу, режимдік сттерді жіберіп ою пайда болады. Жеті жастаы балаларды кпшілігі психологиялы – физиологиялы жаынан ажетті дадыларды алыптастыруа даяр болады. Тек ана малім мен ат-аналар бала міріне ойылатын жаа талаптарды тсініктіде айын жеткізуі,олар ды орындалуын рдайым тексеріп балаларды жеке-дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадатау мен жазалау шараларын олданып отыруы ажет.
Бірінші класс оушылары бастан кешіретін иыншылытарды екінші типі маліммен, кластаы жолдастарымен, отбасында болатын арым-атынастарды сипатынан туындайды. Балалара ммкіндігінше жылы шырай таныта жне мейірбан бола отырып, малім айткенмен беделді де атал тлімгер болып табылады,ол белгілі бір мінез – лы ережелерін сынып, одан ауытуды андайын болса да тотатып отырады. Ол немі балаларды ебегіне баа береді.
Малімні позициясы мынадай: бала оны алдында андай да бір именшіктік жасамай тра алмайды. Осыны салдарынан мектепке балаларды біреулері тым-тйы, ал екіншілері босадау бола бастайды (олар йінде тіпті басаша болуы ммкін). Бірінші класс оушысы кбіне жаа ортаа йренісе, балалармен бірден таныса алмайды, зін жалыз сезінеді.
Тжірбиелі малім барлы балаа бірдей талап ояды, біра р баланы бл талаптарды орындауыны зіндік жеке – дара ерекшеліктерін мият баылайды. Бл оларды мінез-лытарыны “астарына” кз жгіртіп, оларды шын мніндегі психологиялы асиеттерін тсінуге кмектеседі. Балаларды тек осындай арнайы зерттеуді негізінде ана олара сер етуді белгілі бір натылы дісін тадап алуа болады, бл дісті масаты барлы бірінші класс оушыларын саба стінде тыныш, стамды болу мінез-лы детіне, сабатарды жалпы арынын сатауа малімні ескертулеріне іскерлікпен жауап беруге трбиелеу болып табылады. Тптеп келгенде осыны брі малімге жне оны іс-рекетін сенуді трбиелеуге келіп саяды.
Малім барлы балалара бірдей арап,бріне бірдей талап ойыш боланда,нашар оитындарды ебек сйгіштігі шін мадатап,жасы оитындара зіне тым кп сеніп кеткені шін басу айтып отыранда ана кластаы оушыларды зара арым-атынасы ойдаыдай болады. Бл класты жымды жмысына психологиялы жаынан жасы жадай жасайды. Малім ыыластарыны ортаы бойынша (олар маркалар жинайды,уырша театрымен айналысады), сырты мір жадайларын ортатыы бойынша (балалар бір йде трады бір партада отырады) жне т.б. бойынша балаларды достасуына олдап отырады.Бала мектепке келгенне кейінгі алашы айлардаы трбие жмысыны маызды масаты – класс содан со мектеп оан бтен адамдар тобы емес, айта рбыларыны зінен кіші рі лкен жолдастарыны тілектес те айырымды коллективі екендігін оны бойына дарыту.
Баланы мектепке барумен оны отбасындаы жадайы згереді. Оны жаа міндеттері мен жаа праволары пайда болады, (мысалы,оушыа й тапсырмасын шін ерекше орын жне уаыт блу керек оны кн режимі мен санасу керек). Кпшілік отбасында баланы бл праволары рметпен абылданып, толы анааттандыратынын тжірибе крсетіп отыр. Тіпті мынадай крініс жиі байалады: лкендерді арым-атынасын жне оларды “мектеп ебеккеріні” тілектерін дереу анааттандыруа дайын тратындыын сезген кейбір балалар здеріні жадайын ктем пайдаланып, йде здері – оушылар – басшы тла болатын тртіпті орната бастайды. Ал, бл оушыны еркше зімшілдігі пайда болуына келіп соуы ммкін. Сондытан й ішінде бірінші класс оушысына кіл блуді оан отбасыны баса мшелеріні де маызы еш кем емес мдделері мен амы-аракеті бар екенін крсетумен штастыру керек.
Бала олармен санасып,й іші істеріні жалпы аымында зіні мектептегі атыыстарын шамадан тыс крсете бермеуі керек.
иыншылытарды шінші типін біоінші кластаы кптеген оушылар оу жылыны ортасына таман сезіне бастайды. Алашы да олар саба басталардан кп брын мектепке уана барды,кез келген жаттыулара ыыласпен кірісті, малімні берген баасына матанысты: оларды білімді игеруге жалпы даярлытары сезіліп трады. Біра 1-інші класста оу процесі детте балалар белгілі бір даяр білім мен анытамалар алып, оларды есте сатап, ажетті жадайларда олданатындай етіп жасалан. детте бл білімдерге деген ажеттілік арнайы арастырылмаан. рине мндай жадайларда баланы аыл-ой ізденісіні рісі тар,таным дербестігі айтарлытай шектеулі болады. Осыан сас сабатарда оу материал- дарыны зіне ыылас нашар алыптасады.мектепті сырты атрибуттарына йрену дрежесіне арай балада оуа деген алашы штарлы те бастайды да осыны осыны нтижесінде селосты пен немрайдылыа салынады. Малімдер кейде материала сырттай ызыты элемент енгізе отырып, оларды жеуге тырысады.Біра бл діс аз уаыт ана ыпал етеді.
Оуа “тоюды” болдырмауды е сенімді дісі балаларды сабатарда жеткілікті дрежеде крделі оу-танымды тапсырмалар алуында, тиіс ымдарды игеруді талап ететін проблемалы ситуациялармен ырас-уында жатыр.Сонымен бала мектеп міріне алаш ене бастаанда онда мнді психологиялы айта згеріс болады. Ол жаа режимні біратар маызды деттерін бойына сііреді, маліммен жне жолдастарымен сенімді арым-атынас орнатады. Оу материалыны мазмнына ынтаны пайда болуы негізінде оны оуа деген кзарасы алыптасады. Бл ынталарды одан рі дамуы жне тменгі класс оушыларыны оуа деген кзарасыны жайы оларды оу рекетіні алыптасу процесіне байланысты.
Мектепке келген жаа бала даралы сапаларымен таыла отырып, бір ортаа бейімделіп, тселеу кезеін бастан кешіреді.Бл жолдаы иындытар барлы бейімделу сатыларындаы иындытармен пара-пар Яни баланы рдастарымен, малімен, мектебімен, сыныбымен атынасты, сабаа кзарасы, зіндік сана-сезімі, тіл табысуы, сйлеу ерекшелігі, тсіну, ыну дегейлері-осыны брі бала психикасына едуір сер етеді. Малімге оушыны жай-кйін жйі баылап, жаа ортаа баулу шін, алдыы трбиеленушілерді психикалы ерекшеліктері туралы алашы деректер те ажет. Бл деректер баланы мектептегі оуа психологиялы рыынан даярлыын анытау барысында алынады.
Баланы мектептегі оуды табысты бастауы шін ажетті психикалы сапарлар кешені - мектепке психологиялы даярлы мазмнын райды.Ол баланы мектептгі оу рекетіне жаымды атынасынан: мінез-лыты ырытылыыны барынша жоары дегейінен: білім, іскерлік, дадыларыны белгілі бір оры мен таным процестеріні дамуынан, сондай-а лкендерімен жне рдастарымен зара арым-атынас орнатуды, жым міріне араласып кетуді, бірлескен рекетті орындауды амтамасыз ететін сапаларды алыптасуынан трады.
Мектепке оу абылданар баланы мектептік болмыса ендіру, толы- анды оу рекетін алыптастыру- тпелі кезеге тен психикалы дамуды барлы жиынтытарымен тыыз байланысты. Олар оу-трбие рдісін осы жасты психологиялы ерекшеліктерімен ата сйкестікте жргізуді ажет етеді. Сондай-а мектепке дейінгі шатан оушылы мірге ту кезеін зерттеу мселесі мектептегі оу-трбие міндеттерін натылауа ммкіндік береді. Бл істі тпкі масаты баланы мектептегі оуына берік тырды амтамасыз ету. Ол малім талаптары мен мектеп ережесін орындауа баланы ерік кшін баындыра алу іскерлігінен крінеді. Екі кезені тйісер тсындаы дадарыс былысыны бала психикасына сері іс-тссіз жоалып кетпейді.
Психикалы даму дадарысы осы уаыта дейін баланы ересектер-мен арым-атынасы кезеіндегі иындытармен мінез-лы ауыту-ларын, теріс ылытарын сипаттайтын ым ретінде арастырылып келеді. Мселен “теріс ылытарын крінісін жмсаратындай етіп, трбиені алай рса болады?” деген сратар іздестіріледі. Ал психикалы дамуда дадарыс рлі аншалыты екендігі аса кп зерттелінбеді.
Психикалы даму дадарысын педагогика ылымы трысынан арастыру бихевиористік баыттаы балалар психологиясына да тн: “трбиені жетімсіздігі салдарынан туындаан психикалы даму барысындаы ауытулар”. Бан арсы ТМД кеестігінде, Л.С.Выготскийден дадарыс дамуды ішкі аса ажетті кезеі ретінде, сапалы секіріс ретінде арастырылды .Соны нтижесінде бала психикасы жаа дегейге ктеріледі. Ал дадарысты оан ылытар арылы крінуі-бдан ары арайы даму шін тежегіш ретінде крінетін баланы лкендермен арым-атынасыны брыны жйесіні кйреуі; яни о жаымды жаа рылымдарды “келесі беті”.Баланы психикалы дамуы диалектикалы рдіс. Ол біркелкі, тегіс тпейді: ішкі атыыстарды пайда болуы мен шешілуі арасында ауырт айшылыты трде жреді.
Л.С.Выготскийді пайымдауынша,психикалы дамуды жалпы задарын тсіну кілтін тпелі кезедерді,яни даму дадарыстарын зерттеу береді. Себебі, Осы кезде бала психикасындаы сапалы айта рулар барынша айын крінеді.
Белгілі балалар психологы Е.Е.Кравцова 7 жас дадарысыны рлін ерекше баалайды:”баланы, бан дейінгі барлы дамуыны даярлыы нтижесінде 7 жас дадарысы пайда болады”. Осы дадарысты ту нтижесінде балаларды мектепке психологиялы даярлыы алыптасады, (Д.Б.Эльконин,А.Л.Венгер).
Жеті жас дадарысы балалар психологиясы мен педагогиялы психологияда шартты трде белгіленген жас млшері. Дамудаы даралы ерекшелікке байланысты, осы шамадаы дадарыс кезеі баланын, тура жеті жасында туі ммкін. Сондай-а, алтыдан аса бере, немесе сегіз жаса таяу уаытта да басталуы кдік. Біра, бір жадайы аны Жол-7жас шамасындаы дадарысты мектеп жасына дейінгі балалы ша пен мектептік кезе аралыындаы шекара іспеттес екндігі.
Бала дамуын крделі рдіс деп санаан Л.С.Выготский “даму дегеніміз брінен брын жааны пайда болуы”,-дегенді.
6-7 жасар бала оамды атынастар леміндегі з орнын тсіне бастайды. Ол зі шін жаа леуметтік атынасты мнін ашады. Бл лкендер аса жоары баалайтын оу рекетімен байланысты, оушылы атынас.Осы жаа орынды иелену тілегі ай кезде басталса да, баланы ішкі баытыны алыптасуы оны зіндік санасын тбегейлі згеріске шыратады. Л.И .Божовичті пікірінше, 7-жас дадарысы баланы леуметтік“Меніні” алыптасу кезеі. зіндік сананы згеруі-ндылытар сипатыны згеруіне келіп соады. Брын аса жадайлар азір осалылы роль атарып алады.
леуметтену – наты ндылытар, білім, нормалар жйесін мегеру арылы жзеге асатын тарихи рдіс.Бл нрестелік шата-а басталып, бірте-бірте крделене тседі де, мектепке дейінгі кезені аяында айын крінеді.Бдан шыар орытынды:6-7 жасар баланы жеке басыны леуметтенуі мектепке оуа психологиялы жаынан даярлануына байланысты жзеге астындыынада.
Дадарыс кезеі біртіндеп тіп, жеті жастаы балада жаа рылымдар алыптаса бастайды. Олар: кіл-кйін тратандыраалу іскерлігі, ызыушылытарыны артуы, лкендермен жне рдастарымен арым-атынасыны ерікті сипата ие болуы. Бала оамды мірге кірісуге талпынып белгілі бір леуметтік орын алуа мтылады.Бл талпыныс мектепке барумен анааттандырылады.
Тиісті материалдарды талдау барысында “дадарыс” ымына берілген анытамаларды аталмыш былысты мазмнын толы ашпайтындыы аныталды:
1) берілген психикалы згерісті неліктен дадарыс деп аталандыы ашылмайды:
2) дадарыс кезеінде байалар теріс ылытарды,табиаты крсетілмейді.
Жас ерекшелігі психологиясы ылымында даму дадарысына жан-жаты сипаттама беріледі. Біра сол бай ымны ыса ана, рі толы тжырымы крсетілмейді.Ереже ретінде берілген мселе туралы тсінікті аша алмайтын анытаманы ызметі де шетеулі.Осы толылытарды толтыра отырып,даму дадарысын барынша ашатын жаа анытама жасау ажеттілігі туды.
Сонымен, даму дадарысында берілген анытама мынау:
Дадарыс – бір жас кезеінен екінші жас кезеіне ту барысында азадаы физиологиялы згерістерге психиканы лі бейімделе алмауы салдарынан, жеке адамны жаны мен тні арасында ішкі айшылытарды туындауы себепті мінез-лыты оаш ылытарды етек алуы.
Баланы мектепке даярлыын анытайтын 5 баыт:танымды абілеті, дене кшіні дамуы, оуа ынтасы , кіл кйі, ерік сапаларыны алыптасуы-мектептік кемелді райды.
Жалпы ден дамуына 6-7 жасар баланы дене біліміні –бойы, салмаы блшы ет толысуы, ккірек уысыны клемі, тері жамылысыт.т.алыпты млшерге сйкес келуі жне кз жанары, естуі, имыл-озалысы, сіресе ол мен саусатарыны нзік имылы, жйке жйесіні озу мен тежелеу жадайы,сондай –а жалпы денсаулыы жатады (Р.В.Овчарова, М.Р. Битянова, А.Л.Венгер).
Танымды даярлы, мазмнына баланы сздік оры, кзарас дегейі, арнайы іскерліктерінен оса, танымды процестеріні даму дегейі, оларды ”жаын арадаы даму аймаына” баытталуы, крнекі-бейнелік ойлауды жоары дегейлері,оу міндетін ерекшелеп бле алуы мен оны рекетті дербес масатына айналдыра алу іскерлігі жатады.
Еріктік даярлы-бала алдана масат ойып, шешім абылдап, іс-рекетін жоспарлап, оны жзеге асыруа кш жмсамай алса, осы жолда кездескен кедергілерді жесе- алыптасан деп есептеледі.
Кіл-кй даярлыына “оушыны ішкі жадайы”- деп аталатын жаа леуметтік атынасты; оу рекеті шін ажетті адамгершілік асиетгер тобыны сондай-а баланы рдастарымен, лкендермен арым-атынас сапасыны алыптасуы жатады.
Баланы оуа ынтасы, ыыласы мектепке психологиялы даярлы диагностикасы баыттары мазмнындаы мотивтік даярлыты райды. Баланы мектепке психологиялы жаынан даярлыы міндетті трде баланы биологиялы жасымен тыыз байланысты. Мектептік кемелді анытайтын баыттар тікелей жасмлшеріне туелді. Білім мегеру шін олды саусатарыны нзік имылы,икемділігі, тісеу барысы, бойы мен салмаыны млшері – осыны брі баланы наты жасын крсететін биологиялы кемел белгілері.
Мектептік кемелге сер ететін жадайлар андай? Біріншіден, даралы ерекшелік. Оан жас млшері туелді емес. Екіншіден, мектепке дейінгі даярлы. Ол жйелі трде жргізілген жадайда баланы танымды белсенділігі мен оуа деген ынтасы,мінез-лын игере алу, ерік-кшін баыттай алу іскерлікті алыптасады.шіншіден, жас ерекшелігі. Жас млшері биологиялы кемелді крсеткіші.Сондытан да, бгінгі тада мемлекетімізде 1-сыныпа айтадан 7 жастан абылдау,6 жасарларды жаппай мектеп алды даярлытан ткізуісі жргізілуде. Осы ш ерекшелікті ескере отырып, 1-сыныпа абылданар баланы мектептік кемелге жеткен –жетпегендігін мият тексеру ажет.”Мектептік кемел” терминін балалар психологиясы ылымына гигиенашылар енгізген.Бл арнайы терминні мні мынада:6-7 жастаы бала азасыны мектептегі жйелі оу рекетіне дайындыыны белгілері.
Кез-келген жымды алалы тумауы шін сол жым мшелеріне орта белгі ажет. 1-сынып оушылары шін осы орта белгі бгінгі тада жас млшері болып отыр. Мектептік кемелге сер ететін бірінші шарт – даралы ерекшелік сонда бір жас млшеріндегі балаларды ішінен алынып отыр. 0- дік жалпыа бірдей міндетті болан жадайда бл діс тура жол деп тжырымдай отырып, 1-сыныпа абылдау жасын лтты мінез-лы, лтты даму ерекшеліктеріне сай зерттеу ісі-де кезек кттірмес мселе деген пікірдеміз. йткені, лт болашаы лтты негізге сйене дамуы шарт.
Балаларды мектепке психологиялы трыда даярлауда бала башаны ересектер мен даярлы топтарында жргізілетін жйелі оыту мен трбие жмысыны маызы зор екенін мойындай отыранымызбен,бала башалар саныны балалар млшерін толы амти алмайтындыын азіргі кезде жалпыа бірдей міндетті мектепке даярлы ісі 0-дік сыныптарды ашылуы арылы шешілуде.1 сыныпа барар бала уелі 0-дік сыныпта оуы керектігі талап етілуде. Бл ретте педагогтар ауымы мен ата аналар балаа ріп танытуды; ола алам сталып, жазып йренуін; санай алу дадыларын; мектептегі сынып – сабаты жйегі йреніп, алыптасуы шін масаты іс-рекеттер жасап жатыр. Орындалып жатан ыруар жмыс-баланы мектепке даярлау ісі болып табылады.Психология баланы мектепке даярлыын биологиялы кемел, леуметтік кемел, мектептік кемел лшемдері трысынан анытап, баланы жеке басыны дамуына психологиялы баа беру арылы арастырылады.
Мектеп жасына дейінгі балаларды абылдауы оларды имыл рекетіне байланысты жне эмоциялы бояулара бай болып келеді. Мселен, оларды озалмалы, бояулы заттара тез зер салыш келетіні,аны бояулы нрселерге ерекше мартатыны да осыдан. Тменгі сыныптарда оитын балаларды абылдауында мына тмендегідей ерекшеліктер болады. Олар лде де болса былыстарды ттас зат кйінде жндеп абылдай алмайды.Бала затты клдененен кезіккен жеке асиеттерімен белгілерін ана креді, заттарды талдай абылдау жаы да жетпей жатады. Мселен, ол затты зіне наанын оларды кзге бірден крінетін сырты белгілерін абылдауа мтылады. Мндай абылдауда белсенділік жаы аз тболады. Егер обьектіні абылдау иына соса бала оан ынжылмайды,екіншісіне ауыса береді,абылдаан затыны жеке бліктерін тізбектей аланымен ,біра ондай жйе болмайды. Мселен,оушы кбелекті рылысын айтан кезде:
”Кбелекті анаты а. анатында днгелек ара нкте бар.Кбелекті мрты,кзі,йрышасы болады” деп жай тізбектейді де,оны негізгі ерекшеліктерін (трі,тсі т.б) айтуды естен шыарады.Кейде бала нрсені жеке жатарын абылдайды да,оны ттас зат екенін мытады. Мселен, оушы кружканы суретін саланда,ттасын шамадан тыс лкейтіп жібереді, ал йді суретін саланда есік, терезесі еденінен тбесіне дейінгі жерді алып жатады.
шінші сыныптан бастап балаларды абылдау саласындаы осындай атерлері азая бастайды.Оушы затты негізгі белгілерін байай алатын болады. абылдауда анализ бен синтез атар жреді. Бала р затты зіндік белгісін ысы келеді, оны мніне,ішкі, сырты рлысына, жасалу принципіне зер сала бастайды. Енді затты жан-жаынан байап кргісі келеді.Заттарды дрыс абылдай алу,мніне тсіну барлы пндер бойынша бірдей болмайды. Мселен, кнбе-кн тілетін арифметика,ана-тілді сабатарына араанда сирек болатын н-кй,сурет сабатарынан бала абылдауыны даму дрежесі лдеайда баяу болады.
абылдау процесіні крделене тсуі балаларда байай алу абілетіні крінуімен штасады. Мектепке тсу балаларды логикалы есін дамытуда лкен роль атарады.Оушыларды есін трбиелеуде де малім оларды жас жне дара ерекшеліктерін атты ескере отырып,жмыс жргізеді.Тменгі сынып оушылары оу тсілін з бетімен тадай ала алмайтындытан малім йге тапсырма бергенде,материалды алай оу керектігін балалара дайы ескертуі керек.Бл жнінде оулытарды брінде мтінді аппай оу, тапсырманы алай оу керектігі айтылан.Біра
баланы назары кейде бан жнді тсе оймайды.Малім мны атты ескергені жн.
Тменгі сынып оушылары (сіресе, бірінші, екінші, шінші кластаылар) материалды кбінесе,сзбе-сз жаттап алады. Олар материалды есіне алдыранша ои береді. «Оулытаыдай білсем боланы ой» дейді.
Блайша есте алдыруа материалды ысалыы рі жинаылыы себеп болады.Балаларды сздік орыны аздыы да з сзімен айтуа ммкіндік бермейді. Сондытан, малім бір жаынан, баланы сздік орын дамыта отырып, екінші жаынан, материалды з бетінше айта білуге йретуі ажет. Баланы оыан нрсені мнін тсіне алуы-оны материалды з сзімен айта білуі болып табылады . Осылайша, есте алдыру шін оитын материалды бірнеше маыналы бліктерге блу,оны жоспарын жасау ажет екендігі ткен параграфта айтылды. Тменгі сынып оушылары, бл жаынан те шора екенін де психологиялы зерттеулер крсетіп отыр. йткені бала талдау жасауды білмейді, мтінді жеке бліктерге блгенмен, оны негізгі жерін айыра алмайды. Оушылар шыарманы жеке бліктеріне ат беріп, басты жерлерін табуды орнына, мттінді тгелдей жаттай ояды. Бл діс оан оай болып крінеді. Егер мтін са бліктерге блінетін болса, оушылар жеке фактілер мен сйлемдерді олара таырыпша етеді де, мтін лкен бліктерге блінсе,бларды таырыпшасы шамадан тыс, шыарманы мазмнын крсетпейтін жадайда болады.
Шыарманы мніне арай бліктерге блуге тменгі сынып оушыларыны кпшілігіні абілеті жетеді.Біра мнда оытатын мтіннісипаты жне балаларды жас ерекшеліктері ескерілуі тиіс. Шыарманы е негізгі идеясын табу, оан з бетінше таырыпша беру, шінші сынып оушыларында жап-жасы дамитындыы байалады. Бл дісті балалара малім ана йрете алады. Оушыларды шыарманы ткен шыармамен байланыстыра білуге машытандыру,оу материалдарын нерлым за мерзімге есте алдыруа баыт беру-маыналы есті дамытуды басты дістеріні бірі. Малім балдарды сондай-а,балаларды есте алдыру, айта жаарту ммкіндіктерін здері адаалай алуіына немі жолбасшылы крсетіп отыруы . Адам сра ою арылы алатындылыы кедергені сезеді, оны біртіндеп жояды, сйтіп, зіні р трлі тану ызыуларына жауап алады. Сра ою,оны дл тжырымдау, мселені «ойда стай білу» сраты талдай білу жне жинатау , шыару тсілі мен амалды орталы тйінін табу, жорамалдар жасай білу т.б. ойлау процесіне мселелерді шешу шін аса ажетті жадайлар болып табылады.
Тменгі сынып оушыларында тануа негізделген тікелей тсінулер байалады. Бл тікелей тсінулер заттарды тікелей абылдаудан туан тусінулер. Егер зат баланы ткен тжірбиесінде болмаан болса, оны бірден тсіну иына соады. Тсіну шін оны алдымен жан-жаына жасылап абылдап алу ажет. Жанама тсіну –жаа затты,былысты белгілі ыма жанастыра барып тсіну деген сз. Баланы сырты дниені сан илы сырларын тсіне алуы жанама тсінулер арылы ана жзеге асады.Бір нрсені мніне тсіну шін жай тану жеткіліксіз, оан оса, оны себебін, яни неліктен осылай болып транын білу керек. Мектеп жадайында кейбір оушыларды оыан гімесін, грамматикалы математикалы ережелерді дрыс тсіне алмайтын фактілері жиі кездеседі. Малімдер, кбінесе, баланы р жаа материалды не себеппен тсінбей алатынын,кезінде талдау жасап отырмайды. Балалар ойлауы немі кедергісіз жріп отыратын процесс емес, ол кейде былыстарды толы бейнелей алмайды, тіпті ателіктерде жібереді бірде білмегенін екіншіде біледі. Міне, осы жайларды малім асан байсалдылыпен ескеріп отыруы тиіс. Сондытан жаа сабаты бірден тсіне алмай алан оушыларды ымы тмен деп кінлауды зі педагогиялы трыдан дрыс болмайды.
Тменгі сынып оушыларыны ойлауы негізінде натылы келетіндіктен, олар кп нрселерді з алпында тсінугебой рады. Мселен, бір зерттеуде шінші сыныптваыларды аллегориялы ымдарды мнін жете тсінбейтіндігі аныталан. Олар: ”білімді” деген ымды “оитын адам”; “дние” ымын, “байлы”, ”аша”; “жасылы” ымын “жасы нрсе”; ”ер” “атты ері” деп оларды затты бейнелік жатарына кбірек кіл аударады да, осы ымдарды мнін салыстыру, теестіру арылы тсіндіріп бере алмайды.
Балаларды былыстары тсіне алуында оларды сз байлыын, сздік орыны сіп отыруын адаалау зор маыз алады. Малімні жаа сабаты тсіндірудегі методикалы шеберлігіні (р ымды з мнінде толы тсіндіру, сйлемдерді ыса, ышам болып келуі, екі шты сйлемеу т. б.) жоары болуы бала тсінігіні жасы дамуына атысы бар факторларды бірі. Мектеп –бала иялын дамытуда лкен рол атарады. Мндаы оылатын сабатарды мніне тсіну иялсыз ммкін емес. Мселен, табиатты суреттейтін, немесе андайда болсын оианы баяндайтын бір материалды тсіндіргенде малім арнаулы тсілдер арылы оушыларды иялын оятады. иял арылы бала ондаы жанды бейнелерді кз алдына елестеткендей, олымен стаандай, лаымен “естігендей”кйге тседі. Кркем дебиет шыармаларын талдаанда тарих сабатарындаы гімелерде,оушыларды трлі ойындарында алашы кезде иял процесі р ырынан крініп отырады. Тменгі сынып оушыларында алашы кезде иялды дамуы айтарлытай болмайды. Мселен, бірінші сыныптаылар суретке не оыана арап, з бетімен жаа бейне жасай алмайды. йткені осы жастаыларда синтездеу абілеті жнді дамымаан. Олар оыанын кездейсо, біріне-бірі байланыспаан ассоциациялар арылы жаартып отырады. Баланы айта жасау иялын дамыту шін алдымен оларды тжірбиесін орландыра тскені дрыс. Осы салада малім істейтін іс шан-теніз. Мселен, малім балаларды ормана экскурсияа апаран екен дейік. Онда оушылар рбір аашты, сімдік трлерін кздерімен кріп, олдарымен стайды, білменгендерін бір –біріенен срап не малімнен біліп алады. Ертеіне малім (тайга, тундра, тропика т.б.) туралы айтып берідер десе, бл оларды иялын трбиелеуге кп пайдасы тигізеді.мір тжірбиесіні артуы, білім орыны молая тсуі балаларды иялын дамыта тседі. Мселен, шінші сыныптаылар сурет сабаында алдында тран заттарды бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай баса затпен салыстырып креді. Бл балада айта жасау иялыны алыптасып келе жатандыын байатады.
Бала иялы рекет стінде дамитындытан не нрсеге болмасын зін атыстырып, оны икемділігі мен дадысын дамытып отыру ажет. Мселен сурет салуды, н айтуды тсілдері мен техникасын йренбегенше, баланы осыан орай крінетін иялыда шарытай алмайды.
Тменгі сынып оушыларыны иялын дамыту оларды эстетикалы сезімдерін оятады. Мселен кркем дебиет кітаптарын оу, музейлер мен галериялара бару, кино кру, йымдасып музыка тыдау, бала иялын жаа мазмна толтыра тседі. Шкірт иялын дамытуа лкендер немі жетекшілік етуге тиіс малім де, оушыны ата-анасы да бл жерге аыл ана сер етпей, эмоциясына сер етерліктей дістерді іздестіріп отырулары керек. Оушыларды жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, иялы кшті дамыан балалармен дербес жмыс жргізу, табиата, ндіріс орындарына экскурсиялар жасау, трлі тапсырмаларды оушылара дербес орындатып отырызу, оу барысында кездескен иыншылытарды жее алуа баулу т.б. осындай дістер бала иялын трбиелеуді трлері болып табылады.
Мектеп-бала сезімдерін жйелі рі жоспарлы трде дамытып отыратын арнаулы орын. Малімні осы саладаы жргізетін жмыстарыны кейбірі мына тмендегідей болма:
1) Бала эмоциалары мен сезімдерін тек ра сз бен жала гіт арылы трбиелеуге болмайды. Ммкіндігінше бл сезімдерді бала з басынан кешіретін болсын. зі кйініп крмеген адамны біреуді айысына ортатаса алмайтыны сияты, бала зіні жне айналасындаыларды табысына уанып, стсіздігіне жаны кйзеліп отырмаса, сезім трбиесі зіні прменділігі жояды. Мселен, баланы Отанды сю сезіміне трбиелеу ісі оны жас тлді кту, бау-баша жмыстарына атысу,пайдалы ебекке олабыс тигізу сият натылы іс-рекетімен штастырылып отырлуы тиіс.
2) Сынып, мектеп жымында берік орын алан салт-дстрлер – бала эмоцияларын дамытып, трбиелеуде таптырмайтын рал. А.С.Макаренко осындай дстрлерді зор трбиелік мнін кре білген “Дстрлер мені жымында те кп еді-,деп жазды ол, -тіпті жздеп санауа болатын.Мен оларды брін біле бермеуші ем,біра балалар білетін жне балалар білгенде бір жерге жазылан трінде емес,здеріні бір сезімімен білетін.
3) Осылайша істеу керек десетін. Ал неге олай істеу керек?. лкендер осылайша істейді. лкендерді трбиесін, лкендерді логикасын рметтеу, оларды коммуна ру жніндегі ебегін рметтеу жне оны кілдеріні ытарын рметтеу –жымны аса маызды асиеті болып табылады жне олар дстр арылы саталып отырады. Мндай дстрлер, балаларды трмысына ажар беріп, глдендіріп отырады. Осындай дстрлерді арасында мір сріп, здеріні жымды ерекше заымен тратындыын сезеді, ол зады матаныш етіп, жасартуа тырысады”.
Бастауыш сыныптарда осы діс ке ріс алан жн. Мселен, бірінші сынып малімдеріні ліппе кезеін бітіргеннен кейін осы оианы рметіне “ліппе кнін”ткізуіне болады. Бл балалар шін лкен уаныш. Мндай кнді олар жасы оу, лгілі тртіппен арсы алуа тырысатыны сзсіз.
Сезімдерді трбиелеудегі басты жолдарды бірі балаларды з эмоцияларын басара алуа, зіні аффектерін тежей білімге дадыландыру. Бл кп жаттыуларды, машытануды ажет етеді .Малім арнаулы жаттыулар арылы баланы оаш мінезін де, сылбыр эмоциясын да алыпа келтіре алады. Оушыларды жоары сезімдерін трбиелеу ісі оны дние танымы мен сенімін, жеке басын алыптастыру ісімен осарластыра жргізілуі тиіс. йтпеген жадайда малімні осы саладаы рекеті прменді болмауы ммкін. Бала сезімін трбиелеушілерді де (ата-ана, малім т. б.) сезімдері з дрежесінде болуы тиіс. Оларды міріеде, іс-рекетінде шынайы жасы сезімдер орын тепсе, балаа да лгі неге болатыны табии нрсе. Бала еліктеуге жарарлы лгі-неге кермесе, оны сезімдері де дрыс дамымайтын болады.
Темперамент-жйке жйесіні тума асиеттерін туындайтын адамны жеке згешіліктеріні бірі. Ол адамдарды эмоциялы озыштыынан, имыл озалысынан, жалпы белсенділігінен жасы байалады.
Темперамент – организмні физиологиялы згешіліктерімен, сіресе жоары жйке ызметіні тума асиеттерімен шарттас психикалы былыс. Темперамент адамны жалпы озалысынан да (мселен, біреулер шапша озалады, тез имылдайды, енді біреулер жай имылдап, асыпай істейді), психиканы кші мен тередігінен де (мселен,біреу жет, алыр болса, екінші біреу керісінше, сылбыр, жігерсіз болады), адамны кіл кйіні ерекшеліктерінен де (салматы, траты, жеіл, трасыз т. б.)жасы байалып отырады.
р трлі темпераменттегі баланы ерекшеліктерін тмендегіше сипаттауа болады:
1. Сангвиник темпераменті басым оушыларды ерекшеліктері: ашы, кпшіл, сзше, кісіге айырымды, ысылып- ымрырылмайды, оптимист, мір сйгіш, ктерікі кілді, басшылыа жетекшілікке штар. Мндай бала жылдам жне тез озыш, кіл кйі жйі згергіш келеді, кп нрсеге ызыады, брін біліп алуа тырысады, біра біреу баыттап отырмаса, тез суып кетуі де ытимал, Аыл-ой ркеті белсенді жріп отырады. Сыныпта малімні айтандарын иналмай ады, сра оюа жаны мар. Оны сзіжылдам, аны, тсінікті, паузалармен интонацияларды жасы сатайды, сзді мнерлей айтуа тырысады. Сйлегенде ымишара (мимика, пантомимика) жаы басым келеді, кбінесе эмоциялы, озу жадайында трады. Осындай балаларды мінез-лынан ажырылы, белсенділік сияты кейбір жасы асиеттерді круге болады. Сондытан да сангвиниктер мірге икемді, трбиелеуге онтайлы, шира темперамент болып саналады.
2. Флегматик темпераменті басым оушыны ерекшеліктері. Ол те са, я, байсалды, жрта жасылы тілей тін, сенімді, траты, бір алыпты. Флегматик темпераментіндегі бала сабырлы, орынсыз асып – саспайды.Сабата тыныш отырады,жанындаы баланы мазаламайды. Ауыр мінезді, крсе ызар емес, мселені тез шешуге асыпайды, салынанды. Бір істі бастаса салпатап соынан алмайтын бала. Мндай балаларды сезімдері сырт лпетінен крінбейді десе де болады. Ол оушыны дауыс екпіні баяу келеді, аптыпай, асып-саспай сйлейді, сзі ымишаралармен ерекшеленіп трмайды. Флегматик темпераменттегі балаларды кпшілігі мектепке келгеннен кейін оу дадыларын мегеруде зіні икемділіктерін жасы крсетеді.
3. Холерик темпераменті басым оушыны ерекшеліктері. Бл шып-оныа тратын, кйгклек,тынымсыз шамданыш, йі жне згеретін, арым-атынаста аумалы-ткпелі, трасыз, сопа мінезді, белсенді, пысы, біра бейам, ашуланша бала. Мндай оушы имыл рекетті сйеді. детте оны имыл-озалысы батыл, шапша болады. Ол ызыан жмысына бден беріліп, барлы ынтасын салып орындайды. Онда ой рекетіні белсенділігі байалады. Ой рекетіні белсенділігі оу тапсырмаларын орыдауынан да жасы крінеді. Спорт, сіресе, озалыс ойындарына бір ыыласымен атынасады. Мектепте йымдастырылатын жмыстарда балаларды алды болатын да осылар. Мндай балаларды кбіні мінездері сотар, шалдуар келеді.з эмоциялары мен имыл - озалыстарын билей, алмай, абынып “ кйіп –пісуге” дайын трады. Ашуы шапша, атты, ияы, намсыз істерге уес. Бларды сзі жылдам, интонациясы толымалы, кейде топ ішінде дауысы атты шыып кетеді. Олар тез, ызу сйлеп, тірегіндегілерді бірден йытады. Холерик темпераментіндегі бала те сезімтал боландытан, трлі серге тез беріледі, ызаор ашуланша келеді. Оны бл сияты ерекшеліктері ткір кзінен, тез жне отайлы озалыстарынан жасы байалады.
4. Меланхолик темпераменті басым оушыны ерекшеліктері. Сол нрсеге ренжиді, кпелегіш, пессимист, тйы, сзге сара, аса баяу озалатын жай басар. Мндай оушыларды сезімталдыы те баяу крінгенмен, онысы тере жне за уаыта созылады. Меланхоликтер мектеп міріндегі оиаларды брін лкен сермен абылдап, оларды кп ойлайды. Мселен, малім оны татаа шаырып есеп шыартса, мны зі оан кейде лдеандай зор сер етеді. Ол кейде ызарандап ялады, егер малімні тапсыранын орындап шыа алмаса, осыан атты айырады, кпке дейін бл оны есінен кетпейді. Егер малім сыныптаы балаларды кзінше оан рсатын болса ( блай ету рине дрыс емес), мндайда бала тмен арап жылап, кейде жауап айта алмайтын жадайа шырайды.Ол кпке дейін булыып, белсенді сз айтудан алады. Меланхолик темпераментіндегі оушы,кбінесе, з жолдастарыны арасындай кзге тспей, жай ана жріп-транды натады,”мен” деп ешашан мтылмайды. Ол ялша, тартынша, тйы боландытан, кпшіліктен аула тжргенді жасы креді. Мектепте осындай балаларды рбы – рдастары “ора”, “сылбыр”, “ндемес”, ”маубас”т.б. деп келеке ететін кездері де болады. Ол жасанша, сіркесі су ктермейді, бірбет, ыыр, исы келеді. р адам сырты дниені сансыз тітіргендігіштерше з лінше трліше жауап айтарып отырады. Бл жауап реакциялары оны сырты дниемен алайша атынас жасайтынын крсетумен атар, біртіндеп бике келе, сол адамны йреншікті детіне, мінез-лыны мнеріне айналады. Сйтіп, р адамда р – трлі мінез бітістерінін болуы оны сырты ортамен трліше арым –атынас жасауыны нтижесі болып табылады.
Адамны сырты ортамен байланысуы шін жасайтын осындай атынастарыны жиынтыы оны мінезін райды.
Адамны йреншікті деті болып алыптасан мінез бітістеріні кейде оны сырты ортамен жасайтын негізгін атынастарына сйкес келмейтін кездері де болады. Мселен, біреуді атал, не тамыр болуыны негізінде адамды менсінбеу, ткаппарсыну сияты мінез атынастарыны траты жйесі жатпай, оны темпераментіні жйке жйесіні тума асиеттеріне байланысты алыптасып кеткен деттеріні жатуы ытимал.
Мінез – адамны негізгі мірлік бет алысын жне оны зіндік рекетіні айырмашылыын сипаттайтын сапалы згешілік. Ол кп асиетті бірлігі, трлі згешеліктерді осындысы, сонымен атар, адамды р ырынан крсететін асиет. Мінез бітістері кп. Оларды брі де жеке адамны асиеттері болып табыланмен, мны кез – келгені мінезді бітістері болып саналмайды.
Мінезді даралы згешіліктін зегі, адамны негізгі тіршілік баытыны рнеуге деуге болады. Мінезде адамны сырты ортамен арым – атынасыны тарихы бейнеленеді. Мінез – ке маыналы ым. Онда трлі саналар тоысып жатады. Мінезді моральды жаынан трбиелілігі, біралыптылыы, толытыы, кші мен айындыы, салматылыы – оны негізгі сапалары болып есептелінеді.
Мектеп – бала мінезіні жасы жатарын жйелі трдедамытып отыратын негізгі орын. Мектептік мір балаларды мінез – лыны алыптасуында шешуші рл атарады. Оушыларды мінезін трбиелеудегі басты міндет – оларды жан – жаты болып суін, мінез –лыны леуметтік мнге ие болу жаын кездестіру. Бл шін малім жас рпаты адамгершілік идеалын (мрат) баяндайтын нманшарт принциптерін басшылыа алып, трбие жмысыны жоспарын сонда ктерілген мселелерді тірегіне руы тиіс. Иманшарт мінезді алыптастыруды да тамаша программасы. Осында крсетілген моральды асиеттерді бала жанына егіп, оны мінез –лыты йреншікті детіне айналдыру – малімдер мен ата –аналар шін абыройлы іс Мінез трбиесі... жан иесіне тиісті азы беріп, сол жан иесіні дрыс суіне кмек крсету деген сз (М.Жмабаев).
Адамны мінез бітістеріні трлері анша кп болса, бларды трбиелеуді жолдары мендістері де сан алуан.
Мінез бітістерін трбиелеу дістерін бірнеше топа блінеді. Осындай дістерді біріне адамдарды санасына сер ету, яни сзбен ындыру дісі жатады.Осы діс арылы адама ажетті мінез – бітістеріні андай болатындыы, бларды алайша трбиелеу ажетігі тсіндіріледі. Оушыларды санасына сзбен ындыру арылы оушыларды дниетанымы мен сенімін, таламы мен мраты алыптастыруа ммкіндік туады. Ол шін кркемдік дебиет, газет – журнал шыармаларын, радио, кино, телевизор таы басаларды ретімен пайдаланып отыру – мінез трбиесі шін таптырмайтын ралдар. Бала мінезін трбиелеуде отбасыны, жымны лы адамдарды негесіні алатын орны да ерекше. Осы дістерді ішінен бастылары мына тмендегілер:
1) Халымызды р заманда мыр кешкен ардагер перзенттеріні (л Фараби, Асан – айы, абанбай, Бгембай ,Абылай, Тле би,
азыбек би, йтеке би, Амангелді т.б.) лгі - не–елеріне трбиелеу – осындай дістерді негізгілеріні бірі. Бларды мір жолы, моральды тласы – жоары идеалдыты, батылды пен ерлікті, табандылы пен стамдылыты, халы ісіне алтысыз берілгендікті тендесі жо негелері.
2) Балалар жымы (“Атамекен” т. б.) оушы мінез бітістерін дамытатын жне оны тередете тсетін шешуші фактор. Белгілі дстрі, жмыс стилі бар жымы зіні рбір мшесіне трлі талаптар ояды, оларды орындауын немі адаалап отырады. Келе –келе жымны жеке адама оятын талабы сол адамны зіне – зі оятын талап – тілегіне де айналатын болады.
жым адамны алдына масат оя білуді, сондай – а, ол масатты алай орындау жолдарын да йретеді. жым адама жол крсетіп ана оймайды, оны теріс ылытан да сатандырады, трлі йыншылытарды жеуге жрдемдеседі. жымда мір сре білу, бір жаынан іс – рекетін жеілдетіп, оны рге бастырса, екінші жаынан, оны з кшіне сене білу ммкіншілігін де алыптастырады. Жалыз адам еш уаытта да алдындаы иыншылытар мен кедергілерді жее алмайды. Сондытан ол з масатына жетуге немі жымны кмегіне сйеніп отыруы ажет.