Ызыушылыыны ерекшеліктері

ызыу-шындытаы заттар мен былыстарды белсенділікпен танып, баытталан адамны біршама траты жеке ерекшілігіні бір крінісі.Сонымен атар,ызууда бір нрсені ерекше тандап, соан зейін ойылады. Адамды еліктіріп, зіне тартан нрсені брі ызыуды обьектісі болып табылады. ызыуды физиологиялы негізі- “Бл не?” дейтін рефлекс. Мселен, біреуді ”футбола ызыады” десек,ол адамны немі баратынын, футбол жніндегі кітаптарды оып отыратындыын, біреу мен гімелесуде де, кбінесе осы таырыпты айналасында сз озауды туір келетінін байаймыз. Сйтіп адамны ызыуы бір нрселерге асыра зейін оюдан, оан мартудан,соны немі ойлаудан крініп отырады.

ызыулар да бейімділік трізді балаларды кішкентай кезінде ерекше байалады. Мселен,кейбір балалар кішкентайында автомобилге,трактора жалпы –техника атаулыа уесой келеді.Мндай балаларды есі-дерті машина болып, уаытыны кбін соны айналасында ткізеді, оларды маркасы жасы айыра алатын болады. Кейін осы бала мектеп абырасында физмка,ол ебегі сияты пндерді бар ыыласымен оиды, ал мектеп бітіргеннен кейін сол балалрды біразы жасынан зі жасы кретін техника саласында нтижелі жмыс істеп, з абілеттерін жасы крсетеді . ызыу былысыны табиаты те крделі. Ол е алдымен зіні клемі жаынан ажыратылады. Осы трыдан бір адамны ызыуы ке, жан-жаты болып келеді де, екінші біреудікі керісінше те тар болады. ызыуы те тайыз, ой-рісі тар адамны образын Н.В.Гоголь шыармаларынан кптеп кездестіруге болады. Мселен, ”Шинель” гімесіндегі Акакий Акакиевич ааз кшіруді з міріні негізгі арауы еткен. Ол тіпті ызметтен айытаннан кейінгібос уаытыны барлыын ааз кшіріпжазуа арнайтын болан,осы ісіне уанып,лззат алан.

Адамда сан алуан ызыуларды болуы ммкін.Біра осыларды ішінде басты біреуі, е басыы ызыуы болады. Мндай ызыулар,сіресе оу рекетіне аса ажет. Оу ызыуларыны серлі, кшті, траты, мазмнды болуы баланы саба лгеруіне, білімді тере алуына кп жрдем тигізеді.Оу ызыулары балаларды оу мотивтеріні дамуына байланысты алыптасып отырады.

Адамда ызыуды жнді крінбеуі оны мірін мазмнсыз етеді. Мндайда ол енжар болып, іші пысады, зерігіп,берекесі кетеді. ызыуды мазмнды рі ке,рісті болуы оны басты ерекшеліктеріні бірі. Мнсыз адамны рухани мірі дамымайды. ызыуы траты асиетке айналан адам ана іс-рекеттен жасы нтиже шыара алады, ісі р уаыта да берекелі болады. Кейбір адамдар кез келген нрсеге ызыады да,сайып келгенде, оны бір де біреуіне жндеп тратамайды .Мндай ”крсе ызар”уесойлы адамды трлаусыз, трасыз етеді .Егер осы дет бойа сііп кеткен болса, бл-лкен кемшілік. ызыуы тратанбаан адам ызметті ай саласында болмасын прменді ебек ете алмайды.Тек траты ызыу ана адамны бкіл бойын билеп, андай бгеттер болса да жее білуге, небір ауырпалыты ктере білуге жрдемдеседі.

ызыулар зіні мазмны мен баытына арай: материалды, оамды, саяси, ксіптік, эстетикалы, оырманды, спортты, танымды, т.б. болып келеді. Бларды райсысы з алдына бірнеше трге блінеді. Мселен, таным ызыулары оуа,ылыма ызыу,(математика, химия, биология, философия т.б.): ксіптік ызыулар сал салалы ксіпті трлеріне байланысты (эстетикалы ызыулар кино,театр, музыка,бейнелеу нері т.б) блініп жатады.

Адам объектіге трлі масат кздеп ызыады. Осы трыдан ызыу тікелей жне жанама болып екіге блінеді. Тікелей ызыу айналадаы нрселерді тартымдылыынан туады. Мселен, футбола ызыуды осыан жатызуа болады. Жанама ызыу-бл рекетті тпкі нтижесін ажетсіну. Мселен, оуа, ебек етуге ызыу осындай ызыулар. Жанама ызыу траты, трлаулы болып келсе, адамны ісі оа басып, ол нрсені білген стіне біле тсуге ыыласы кетіп отырады. Адамдарды ызыу саласындаы ерекшеліктері де р трлі. Бл згешеліктер адамны, іс- рекетіне, кзарасы мен таламына, мраты мен мддесіне байланысты белгілі мазмна толы болады. Мселен, бір адамдар саяси – оамды мселелерге ызыатын болса, екінші біреулер эстетикаа ызыады. Ал шінші біреулер ылыми – теориялы мселелерге ерекше назар аударып отырады, тртінші біреулерде осы айтыландарды барлыы бірдей тоысып жатады.

ызыу балаларда алашы кезде онша ажыратылмайды. Дегенмен ббектерде де ызыу элементтеріні барын байауа болады. ызыуды жасы крінетін жері- мектеп. Мектеп жасындаы балаларда арапайым тану ызыулары кріне бастайды. Мектеп мірі балалара кптеген ызыуларды трлерін туызады. Біртіндеп оу ызыуларымен атар спортты,оырманды ызыулар алыптасады.ызыу кбіне баланы бір нрсеге бейімділігіне арай крінеді. Мселен, шахмата ызыу баланы осы ойынмен айналысуа бейімділігінен туады. Біра, ызыушыларды бейімдіктен блек те пайда болатын кездері кездеседі. Мселен, футбола ызыатындарды футбол ойынына жнді бейімділігі болмаса да, ызыуы те кшті келеді. Мндай ызыуды белсенді, прменді ызыу деп айтуа болмайды. ызыу прменді, белсенді болу шін, бала тікелей рекетпен айналысуы ажет. Малім балаларды ызыуын трбиелеуде олара лі де онша млім емес кейбір жанама ызыуларын тауып, соларды тратандыру жаын ойлауы керек. Сонда ана бала рухани мірге бай, боса зерігуді білмейтін, ебек сйетін, жан- жаты, абілетті адам болып шыады.

Жеке адам психологиясыны неге баытталан крсететін негізгі компонеттерді бірі- адамны дние танымы мен сенімі.

Дниетаным – адамны табиат, оамды мір туралы білімдеріні жйесі. Наыз дниетаным мистика мен идеализмге жат, дйекті ылыми материалистік дниетаным. Оны басты ерекшелігі – ылыми негізделетіндігі. Бірден- бір аиат дниені дамуы задарын дрыс тсіндіретін ылыма негізделген дниетаным ана адам психологиясына дрыс баыт береді. Кісі ебегін анайтын адамдарды дниетанымы мейлінше кертартпа зімшілдік, адама деген шпенділік, шындыты кре тра брмалау, пессимизмге салыну-кертартпа дниетанымны басты белгісі. Адамдарды дниетанымы жымдылыты, гуманизмді (ебек адамын рметтей білу), оптимизмді (жарын болашаа сену) дріптеп оймай, адамды дниені айта ру жолындаы жаниярлы креске баулиды. Днметанымны негізгі бастауыш мектепті зінде аланады да бала кмілетке келгенде оны дниетанымы біршама алыптасады. адамны алдына ойан масатыны айын болуы, дниетанымны мірмен байланыстылыы берік сенімнен туады. Адамны дниетанымына берік сенім наты іс- рекеті мен тжірбиесіне байланысты бекімеген дниетаным берік болмайды. Сенім мен дниетаным атарласып жрсе ана адам санасы нрлана тседі. йткені бл екеуі, сты ос анатындай, адамны е асыл асиеттері болып табылады. Берік сенім жо жерде тынылыты дниетаным да, траты мінез- лы та болмайды. Сенімі алыптаспаан адамны шындыты жай-жапсарын дрыстап айыруа, мірден з орнын дры с тадай алуына да шамасы жете бермейді. Оны мір толыны біресе анда, біресе мында сотырады да,мінез-лыты клдененен кез келген кездейсо жадайлар билеп кетіп отырады. Осындай адамдарды психологиясын орысты лы жазушысы Н.В.Гоголь тамаша крсеткен: «рі-сері адамдар, блар ол да емес, бл да емес, андай адамдар екенін тсіне алмайсы, аладаы Богдан да емес, селодаы Селифан да емес». ай адамны болса да зінше бір тсінігі болады. Біра осыны барлыы дрыс болып келе бермейді. Тек ылыма негізделген тсінік ана,адамны сенімімен,іс-рекетімен тыыз штасан дниетаным ана бірден-бір дрыс дниетаным болады, адамзатты сан асырлы тарихында адамгершілік пен имандылыты лы озаушы кші-сенім. Сенім жоалан жерде тіршілікті мні де шамалы. Сенім пікірталас, кзарас атыысында,ынтымаа ке жол ашыланда ана шындала тседі. Ол адама бірден келмейді,сенім мір кріністерін тойшылау, кесіп-пішіп кру тжірибе жинатап, соны орыту арылы, тере тиянаты білім негізінде алыптасады. Сенім кісіні еркін білдірген, сенімін озаан, масат мддесіне, баыт, бадарына арналан білім жйесі. Мндай дниетанымды алыптастыру шін адама брінен брын білім негіздерін мегеру ажет. Білімсіз дниетаным орланбайды. йткені білім дниетанымды алыптастыратын негізгі рылыс материалы. Ал адамны алан білімі блек-блек кірпіш сияты шашылып жатса (гіме білімді алай болса солай, жеіл “ мегеретіндер “ туралы болып отыр), рине, ондай білім ткке трмайды. Тек зердесіне йылан, саналыпен мегерілген, белгілі жйемен алан білім ана адамны дниетанымына негіз бола алады. Сайып келгенде, ылыма негізделген белгілі дниетанымы, айын масаты бар адамны ана психологиялы асиеті жоары болатыны белгілі. Ондай адам немі ар- ятымен жріп- трады. Мселен, бір адам жмыс стінде аатты істеп, ателескен екен дейік. Оны асиетін жасырып, бркеп алуа да ммкіндігі бар еді, біра зі бл ааттыын адамгершілікке жатпайтын ылы деп тсінеді. Жааы ателескен адам зіні атесін мойнына алуды бірден бір дрыс деп табады.

Жеке адамны психикасын нрландырып асиетті енді бірі – мрат (идеал). Бл-адамны зіне мірден неге іздеуі, біреуді арда ттып, астерлеуі .Мрат - адамны алдына ойан е ардаты,е асыл масаты. Адам осыан жету шін олдан келгенін брін пайдаланады. зін трбиелеуге кіріседі. Барлы кш- жігерін соны сарп етеді. Мрат дниетаным, айын сенім,сз бен істі байланысы бар жерде ана болады. Оушыларды асыл мраттар рухына трбиелеу – бастауыш мектеп малімдеріні де басты міндеттеріні бірі.

Жеке адам психологиясынан елеулі орын алатын асиеттерді бірі - талам. Бл адамны дниетанымы мен сеніміне, мірлік позициясына, баыт- пен мратына, бадарына, масатына байланысып жатады. Талама адамны білімі, трбиесі, ортасы,тжірбиесі де елеулі сер етеді. Модаа (сн) байланыстыда адамды трлі талам орын алады.Мселен, кейбір ала-ла кзге ораш киіну таламы дрыс алыптасан адам деп айту иын. йткені дрыс талам дрыс, жйелі жасы трбиені нтижесі.

ызыу, сенім, талап,мрат адамды р кезде іс- рекетке итермелеп отыратын е негізгі озаушы мотивтер болып табылады. Блар адамны басында айын да аны сулеленіп отырады. Біра мотивтерді кез келгені осындай прменді болып келе бермейді.Мн- мнісі адама онша айын емес, кмескі кгірт болып крінетін мотивтер де толып жатыр. Осы топтаы мотивтерді атарына бадар (установка), фрустрация, елігу, стере отиптерді жатызуа болады. Енді осыларды кейбіріне ысаша тоталып тейік. Мселен, грузин психологы, академик Д.Н.Узнадзе (1886-1950) зерттеген бадар теориясыны мні мына тмендегі арапайым тжірибеден жасы байалады. Салмаында айырмасы бар екі шарды олымен 10-15 рет стап крген адам бларды айырмашылыын оп-оай сезе алады. Кейін осы кісіге салмаы бірдей екі шар берілгенде де, ол бларды брынысынша екі трлі деп абылдайды. Тжірибені негізгі мнісі де осында. Салмаы екі бірдей шарды осылайша теріс абылдауы (иллюзия) оны алдыы абылдауындаы субьективтік жадайына байланысты туан. Мндайда адамны зейіні абылдайтын затты зіне емес, сол зат туызатын сезімге, кіл кйіне ауып кетеді.Осы тжірбиеде бір біріне те шаралардыаармай, ате абылдау осындай жайттан туан .

Адамны ажеті мен масатын жндеп сезіне алмаан жадайы бадар деп аталады. Мндай жадайды кнделікті мірде де жиі кездестіруге болады. Мселен, бірінші класс оушылары шін малім ай жаынан да аса беделді адам. Оны а дегені а, ара дегені ара. Сондытан да олар кейбір малімдерді теріс негелерін де таламай абылдай береді. Оушыларды малім жнінде бір жаты тсінектері осындай лде де айындала оймаан тсінікті, тек малім жніндегі жай бадарды крініс.

Адам ажетін теу стінде неше трлі жадайа тап болады.Мселен,брын сонды зіне кездеспеген кедергіні алуа шамасы келмейтін кездерде адамны жолы болмай, стсіздікке шырайды не сол объект оан алынбас амалдай болып крінеді. Адамны жолы болмай боса блек болан жан кйзелісін психология фрустрация деп атайды. Бл кп жадайда адамны кіл – кйіне олайсыз сер етіп, оны орынсыз мазасыздандырады. Егер осындай жолы болмаушылы айталана берсе, адамда намсыз асиеттерді орын тебуіне себепші болады. Кейбіреулер сылбыр, немрайды, жігерсіз кйге тседі, енді біреулер орынсыз ызаор, кйгеліктікке салынады. Осындай крініс жасспірімдер арасында да байалады. Балаа немі шамасы келетіндей тапсырма беру, оны келмейтін нрсеге орынсыз инамау, онда фрустрациялы кйді орныуына жол бермеу – малімні психологиялы ыраылыын, шебер тактісін ажет етеді.