Зиянды сулелерден орау

 

азіргі кезде иондаыш сулелерді кздері халы шаруашылыыны ртрлі салаларында кп пайдаланылады, мысалы, ндіріс процестерін автоматтау жне баылау; шыарылан бйымдарды сапасын анытауа, баылау жне лшеу аспаптарында; ылыми зерттеу жмыстарында; металлургия, медицина, рылыста таы баса жадайларда ке олданылады.

Иондаыш сулелерді олдану салалары жылдан жыла кбейген сайын, олармен жмыс істейтін адамдарды санында кбейіп келеді. Бл сулелерді кздерімен жмыс істеу адамдара ауіп туызады, йткені оларды шамадан тыс кп сері организмді ауруа шалдытырады. Сондытан, иондаыш сулелерді зиянды серінен орану мселелеріне ерекше кіл блу керек.

Барлы иондаыш сулелерді ішінде ндірісте бес трі кбірек олданылады: (нейтрон) сулелері (блар корпускулды сулелер) жне (рентген) сулелері (блар биік жиілікті электромагниттік толындар).

1. Альфа сулесі ( ) – кейбір заттарды ядроларыны радиоактивтік ыдырауы кезінде пайда болатын гелий ядроларыны аыны болады. Бл сулені ішке кіру абілеті те аз, ал ондау абілеті те лкен болады. Ауада оны жру жолы 2-12 см болады, тыыз заттарда одан аз, биологиялы тканьда миллиметрден кем болады. Бір - блшектер ауада 1 см жолында 50 мы пар иондар пайда болады. Сондытан, - блшектері организмні ішіне кірген жадайда лкен ауіп туызады. Альфа сулесіні жру жолы те аз боландытан одан орану шін жай аазды ана радиоактивтік ыдырау.

2. Бета сулесі ( ) – ядроларды радиоактивтік ыдырау кезінде пайда болатын электрондарды немесе позитрондарды аыны. Бета блшектерді - блшектерге араанда заттарды ішіне кіру абілеті кбірек, ал иондау абілеті азыра болады. Бл блшекті жру жолы ауада 160 см дейін, биологиялы тканьда – 2,5 см, орасында – 0,04 см болады. Бір - блшек ауада 1 см жолында 50 пар иондар туызады.

3. Нейтрон сулесі (п) – ядроларды заряды жо нейтралды блшектеріні (нейтрондарды) аыны. Бл сулені те лкен ішкі кіру абілеті боландытан ол заттарды тере абаттарына дейін те алады, иондау абілеті де жоары.

4. Гамма сулесі ( ) – жоары жиілікті электромагниттік толындар болады, оны те лкен ішке кіру жне те аз иондау абілеттері бар. Бл суле адам денесінен, баса заттардан емін-еркін те алады. Гамма сулесі 1 см жретін жолында 1-2 пар ион туызады.

5. Рентген сулесі (р) – гамма сулесі сияты те лкен ішке кіру жне те аз иондау абілеті бар электромагниттік толындар болады.

Жоарыда крсетілген сулелерді иондаыш сулелер деп айтатыны, олар ай затпен болмасын рекеттескенде сол затта иондау былысын туызады, яни затты молекулярлы байланысы бзылып, зарядталан атомдар мен молекулалар (иондар) пайда болады.

Заттарды иондау барысында сулелер зіні бір шама энергиясы шыындайды, яни р зат суле энергиясын сііріп, оны млшерін азайтады. Сонымен, заттарды иондау дрежесі оларды сіірген суле энергиясыны млшеріне те болып, иондаыш сулелер мен заттарды зара рекеттескендігіні лшемі болып есептеледі.

Иондаыш сулелерді организмге биологиялы сері тірі тканьды иондау арылы орындалады, оны барысында организмде молекулалы байланыстар зіліп, ртрлі химиялы оспаларды структурасы згереді. Тірі организмні рамында 75-80% су боландытан, иондаыш сулелер негізінде су молекулаларына сер етіп, диолиз (радиациялы ыдырау) реакциясын туызады.

Бл жадайда су молекуласы (Н2О) сутек атомы (Н+) мен гидроксил тобына (ОН-) блінеді. Бл бос радикалдарды химиялы рекеті (активтігі) те зор боландытан, олар баса заттарда (белок, фермент т.б.) молекулаларымен осылып, адам организіміне тн емес, жат химиялы жаа оспаларды туызады. Мнын салдарынан организмде физиологиялы процестерді барысы згеріп суле ауруы пайда болып, клеткалар мен органдар ліп, одан рі адам ліміне келіп соады.

Иондаыш сулелерді серінен адам организіміне пайда болатын суле ауруы жергілікті жне жалпылама, ауыр жне созылмалы трлерінде теді. Егер организмні аз уаытты ішінде лкен дозамен сулеленсе, ауруды ауыр трі пайда болады, ал сулелену за уаыт бойы здіксіз аз дозамен сулеленсе, онда аура созылмалы трінде теді. Жалпылама сулелену барлы организмді заымдаса, жергілікті сулелену р органдара зиян келтіреді.

Адам организіміне иондаыш сулелер сырттан жне іштен тигізуі ммкін. Сырты сулелену сырттаы суле кздеріні серінен болады, ал ішкі сулелену организмні ішіне тскен радиоактивті заттарды серінен пайда болады (радиоактивті ша, газ, бу т.б.).

Адам организімінде иондаыш сулелерді серінен мынандай згерістер болуы ммкін: шаш тсу, тырна сынатану, кзде катаракта ауруы пайда болу, ан аару (лейкемия), тері аурулары, атерлі ісіктер, бас ауыру, лсіздік, нерв жйесі мен ас орыту органдары заымдану, тым функциясыны бзылуы т.б.

Иондаыш сулелерді згешелігі сонда, оларды организмге тигізетін зиянды сері бірден білінбейді, оны жасырын (латенттік) мезгілі болады, зиянды зардабы кейіннен пайда болады.Организмні заымдану трі жне ауырлыы бірнеше факторлармен байланысты болады, мселен, сіірген дозаны млшері, сер ету уаыты, сулені трі, андай мшені сулеленуі, организмні сезімталдыы, радиоактивті заттарды физикалы-химиялы асиеттері т.б.

Адам органдары сулелерге сезімталдыына арай ш топа блінеді. Бірінші топа е сезімтал мшелері жатады: гонадалар, жілік майы, т.б. Одан кейін екінші топа жататындар: блшы еттер, кк бауыр, домала бездер, май еттері, бауыр, бйрек, кпе, ішек-арын, кз жанары т.б. шінші топа жатады: тері, сйек, білек, сира, табан т.б.

 

 

3.8-сурет. Радиожиілікті электромагнитті сулеленуді жмысты жиілік аймаын, жмыс істеу сипатын, нтижелі орауа керекті орау дістері мен орау ралдарыны жіктелуі.

Адам организіміне ртрлі дозаларды (Р – рентген лшемімен) тигізетін сері мынандай:

1. 25 Р дейін – организмде айын заымдану білінбейді.

2. 25-50 Р – маызды заымдану жо, біра анда згерістер болуы ммкін.

3. 50-100 Р – организмде ерекше згерістер болады, біра ебекке абілеттілік саталады.

4. 100-200 Р – ебекке абілеттілік жартылай кемиді, кей кезде лім жадайы болуы ммкін.

5. 400 Р - 50% ліммен аятайды.

6. 500-600 Р жне одан арты - лтіретін доза.

Иондаыш сулелерді ауіптілігін лайтатын жадай – адам оларды айналадаы ортада бар-жоын сезім мшелері арылы айыра алмайды. Сондытан, адам кп уаыт бойы ауіпті радиацияны ортасында бола трып, оны зиянды серін сезбейді. Бл жадай жне зиянды сулелерді келтіретін ауыр зардабына кіл блмеушілік адамны ыраылыын кемітіп, ауіпсіздік ережелерін бзуа жадайларды амтамасыз ету шін арнайы нормалара (НРБ-76/88) жне ережелерге (ОСП-72/88) сйкес ауада (суда) иондаыш сулелерді аыры шекті дозасы (АШД) жне радиоактивті заттарды шекті концентрациясы (ШК) белгіленген.

Аыры шекті доза деп организмге 50 жыл бойы біркелкі серін тигізіп, адамны денсаулы жадайында ешандай жаымсыз згерістер туызбайтын жылды дозаны е лкен млшерін айтады.

Радиоактивті заттармен байланысу шамасына арай адамдар ш категорияа блінеді:

1. Категория А – иондаыш сулелерді кздерімен тікелей жмыс істейтін адамдар (профессионалды ызметкерлер).

2. Категория Б – иондаыш сулелерді кздерімен тікелей жмыс істемейтін, біра ызмет немесе баса жадайлармен оларды серінде болатын адамдар (халыты шамалы блігі).

3. Категория В – халыты алан блігі. р категорияны адамдары шін организмні жалпы сулеленуіні (ішкі жне сырты сулелену) аыры шекті дозасы белгіленген: категория А адамдары шін 5 бэр/ж, Б адамдары 0,5 бэр/ж, категория В адамдары шін 0,17 бэр/жыл.

Радиоактивті заттармен тікелей жмыс істейтін адамдарды жалпы организіміні сулелену дозасы аспауы керек

Мнда N – адамны жасы, жыл.

Біра 30 жаса дейін организмні алан дозаны жалпы млшері 60 бэр-ден аспау керек.

Бізді елде табии радиациялы фон орта есеппен аланда организіміне таы баса сулелер сер етеді, мысалы, кпені рентген тсіргенде 0,15-0,2 Р, асазанды тсіргенде 0,3-3 Р, тісті тсіргенде 3-5 Р, телевизор экраныны алдында 0,5 мР/са.

Иондаыш сулелерден орану шаралары. ндірісте иондаыш кздерін пайдаланып, жмыс жргізген кездерде ауіпсіз жадайларды жасау шін ртрлі орану шаралары олданылу керек.

1. Ара ашытыпен орану. Бл орану дісі суле кздерін адам оргнизімінен керегінше алыс стауа негізделген, дозасы аз сулелерден орану шін олданылады. Ара ашыты лкейген сайын сулені дозасы кемиді.

2. Уаытпен орану. Бл дісті масаты адамны радиациялы ортада болу уаытын шектеу, сйтіп организмні алан дозасын белгіленген нормадан асырмау.

3. Экранмен орану. Бл діс радиациясы лкен сулелерден орану шін олданылады. Ол заттар сулені лсіреу заына енгізілген. Сулелерді экрандау маынасы – экран оан тскен сулені бойына сііреді немесе кейін шаылыстырады. Экрандар конструкциясы жаынан ртрлі болады: траты, жылжымалы, жиылмалы таы баса. Экранны материалы мен алыдыы сулені трі, энергиясы жне лсіреу есесі арылы аныталады.

Альфа сулені экрандау иына сопайды. Киім, ааз, жа аылтыр, ауаны бірнеше сантиметр абаты - сулесінен толы орай алады.

Бета сулені экрандауда онша иын емес. Ол шін онша алы емес алюминий, плексиглас, орасын, чугун таы баса заттар пайдалануа болады.

Гамма, рентген, нейтрон сулелерінен экрандау иындау болады, йткені оны ішке кіру абілеті те зор. Бл сулелерден орану шін алы абатты орасын, вольфрам, су, болат, чугун, бетон таы баса заттарды олдану керек.

4. Блмелерді дрыс жоспарлау. Сулелермен жмыс жргізетін блмелерді баса блмелерден оашалап, оларды йді бір жерінде шоырландыру керек. Блмелерді орналастыру реті жргізілетін жмыстарды ерекшелігімен байланысты болады жне оларды кп зонаа жоспарлануын олданан жн.

5. Блмелерді арнайы жабдытау. Блмелерді абырасы, едені, тбесі радиоактивті заттар жиналмау шін жары, тесік болмай теп-тегіс болу керек. Суле кздерімен жмыс істейтін блмелерде заымдану ауіпін азайту шін арнайы ралдар мен аспаптар орнатылады, мселен, сору шкафтары, ораныш камералары, бокстар, кожухтар, дистанциялы стаыштар, перископтар т.б.

6. Механикалы вентиляцияны орнату. Блмеде сорып-рлегіш вентиляция болу керек, ол ауа алмасуы 3 еседен кем болмауын амтамасыз еткен жн. Вентиляция ауасыны аыны таза блмелерден ластанан блмелер жаына баыттау жне оны кейін арай аысын болдырмау керек. Сорылан ауаны атмосфераа шыару алдында зиянды оспаларынан тазалау керек.

7. Радиоактивті заттарды дрыс сатау. Бл заттар арнайы оймаларда саталынады. Олар баса йлерден алыс, жерді астында болан жн. оймаларды абырасы, тбесі, есігі суле тпейтіндей болып жасалынады. Суле кздері арнайы сейфтерде ойылып, контейнерге салынып, тасымалданады.

Радтоактивті заттарды абылдауда, сатауда, босатуда мият есеп болу керек. Оларды пайдалануа босату акт бойынша орындалады, жоалту деген млде болмау керек, ол шін жауапа тартылады.

8. Дезактивация жргізу. Дезактивация деп блмелерді, рал-саймандарды, киімдерді таы баса бйымдарды радиоактивті заттардан тазартуды айтады. Блмені кн сайын сумен жуып, айына бір рет толы жиыстырып отыру керек. Дезактивацияны бірнеше дістері болады: сумен, механикалы, физикалы, химиялы таы баса дістер.

9. Сулелерді кздерімен істелінетін жмыстарды механикалау жне автоматтау, бл жмыстарды алыстан басару.

10. Радиоактивті заттарды оашалау. Бл заттарды герметикалы ыдыстарда сатау керек. Ол шін пробирка, ампула, колба, пенал, контейнер таы баса сауыттар олданылады.

11. Дербес орану ралдарын олдану. Бл ралдарды пайдалану осымша орану шара болып есептеледі. Олар тыныс органдарын, кзді, теріні орау шін пайдаланылады, - сулесінен толы орап, - сулесінен жартылай орай алады.

Тыныс органдарын орайтын аспаптар: противогаз, респиратор, пневмокостюм, пневмолшем, пневмомаска таы басалар. Кзді орайтын – арнайы йнегі бар жабы кзілдіріктер. Денені (теріні) орау шін халат, комбинезон, бас киім, олап, етік, алжапыш, шалбар, бтенке, галош таы баса бйымдар олданылады.

12. Гигиена ережелерін сатау. Шылым шегу жне таматану алдында олды жуу; жмыстан кейін шомылу; олды, бетті арнайы крем, паста баса заттармен майлау; жмыс орнында шылым шегіп, тама жемеу; физкультурамен шылдану, сауытыру процедураларын алу таы баса шараларды олдану.

13. Адам организіміні жне айналадаы ортаны радиациялы дозасын баылап отыру.

14. Жмыскерлерді ебек, демалыс жне таматану режимін дрыс йымдастыру.