Ндірістік жадайларды жарытандыру ндірістік шу жне діріл

ндірістік жары

 

Жары адам организмін айналадаы ортамен тыыз байланыстырады. Адам миына сырты дние туралы хабарларды 90% оны кздері арылы келеді.

Жары кз арылы нерв жйесіне сер етіп, оны барлы организмге ыпалын тигізеді. Жмыс орындарында олайлы жасалан жары ебек ету жадайын жасартады, адамны тыныс алысын лайтады, организмде заттарды алмасу процесін жасартады, кз талуын азайтады, айналадаы заттарды жне істелетін бйымдарды крінісі жасарады, ебек німділігі мен сапасын арттырады. Жары барлы организмні рекетін кшейтеді, ал араылы оны тмендетеді. Адамны кіл-кйі жне белсенділігі ктерікі болу жмыс орындарыны жарытылыына байланысты болады.

Жмыс орындарында жары аз болан жадайда кзді кргіштігі (жітілігі) кемиді, соырлы пайда болады, кз талып бас ауырады, адамны жмыс істеу абілеті тмендейді, айналадаы заттарды крінісі нашарлайды. Екінші жаынан кз шаылысып ауырады, кзді сыырайтып жмуа мжбр етеді, аырында стсіз оиаа келіп соуы ммкін. Сонымен, жмыс орындарында жаымсыз жары ндіріс жарааттануыны басты себептеріні бірі болып есептеледі. Сонымен атар стсіз оиалар жне апаттар мен ондырыларды ааулыынан пайда болады. Сол себепті ндірісте жмыс орындарына олайлы жарытылыты йымдастыру мселесіне ерекше кіл блу керек.

Дрыс жобаланып, олайлы орнатылан ндіріс жарыыны масаты мынада: жмыста кру жадайын жасарту, кз талуын болдырмау, ебекті німділігі мен сапасын арттыру, адамдара жаымды, психологиялы серін тигізу, ебек ауіпсіздігін жоарылатып, ндіріс жарааттануын тмендету.

Сонымен, ндірісте тымды (олайлы) орнатылан жары жарааттанумен кресу маызды фактор болып есептеліп, оан зор техникалы-экономикалы жне гигиеналы талаптар ойылады.

Адам кздері абылдайтын электромагниттік сулелерді крінетін сулелер деп атайды. Крінетін сулелер толындарыны зындыына байланысты 380 нм мен 780 нм арасында болады, 1 нм (нанометр) 10-9 м те болады. Крінетін сулелер зонасы бір жаынан ультраклгін (380 нм-ден 10 нм дейін) жне гамма (10 нм кіші) сулелерімен шектесе, екінші жаынан инфраызыл сулесі (780 нм-ден 340000 нм дейін) жне радио толындарымен (340000 нм арты) шектеледі.

1. Крінетін сулені энергиясы оны адам кзінде туызатын жары сезім бойынша бааланады, ол жары сулесі деп аталады. Мндай жары сулесіні уатын жары аыны (F) деп атайды. Жары аыны лшем бірлігі люмен (лм) болады.

2. Барлы жары кздері кеістікке жары аыныны арындылыын (демесін) сипаттау шін оны кеістік тыыздыы деген крсеткіш олданады. Ол крсеткіш жары кші (J) деп атанады, оны лшем бірлігі кандела (кд) болады.

Жары кші деп жары аыны мен оны тарататын кеістік брышыны атынасын айтады

3. Кеістік (денелік) брыш те болады

Денелік брышты лшем бірлігі шін радиусы R=1 м те шарды бетінде S=1 м2 те ауданды блетін кеістік брыш алынан. Бл брыш меридиан деп аталады (3.9-сурет).

4. Жмыс істейтін жерді бетіне нерлым кп жары аыны тссе, сорлым онда жарытылы кп болады. Жмыс істелетін бетті жарытану дрежесі жарытылы (Е) люкс (лк) деп атайды. Жарытылы деп біркелкі болып таралан жары аыныны жарыталан бетті ауданына атынасын айтады

Мнда S – жарыталан бетті ауданы, м2;

R – жары кзі мен бетті аралыы, м.

Егер жары аыны заттарды бетіне клбеу тсетін болса, онда жарытылы те болады

Мнда - жары аыныны тсу брышы, град.

Сонымен, жарытылы жары кші мен жары тсу брышыны косинусына тура пропорционал болса, жары кзі мен жары тскен бетті аралыыны квадратына кері пропорционал болады.

5. Жары крсеткіштеріні ішінде маыздысыны біреуі жарыты (В) болып есептеледі.

Оны лшеміні бірлігі kg/м2 болады. Жарыты бір баытта жарыраан бетті суле таратуын (шыаруын) сипаттайды жне адам, кзінде туатын жары сезімін анытайды. Жарыты деп берілген баыттаы жары кшіні жарыраан бетті ауданына атынасын айтады.

Жарыты шамасын сипаттау шін мынандай мліметтерді келтіруге болады.

1. Айсыз тнні жарытыы – 10 kg/м2

2. Ай бетіні жарытыы – 2500 kg/м2

3. Шыра жалыныны жарытыы – 5000 kg/м2

4. Ашы кнде а ар бетіні жарытыы – 30000 kg/м2

5. Кнні жарытыы – 1500000000 kg/м2 .

Жары 30000 kg/м2 арты болса кзді шаылыстырып аштырмайды, оны жайлы шамасы 5000 kg/м2 дейін болады.

6. Шаылу коэффициенті ртрлі заттар бетіні оан тскен жары аыны шаылыстыру абілетін сипаттайды. Бл коэффициент беттен шаылан жары аыны мен сол бетке тскен жары аыны атынасына те болады.

Суле шаылу коэффициентті шамасы бетті тсімен байланысты боландытан 0,02-ден 0,95 дейін згереді.

7. Объекті мен фонны контрасты крінетін затты жарытыы мен фонны жарытыыны ара ашытыы ара атысын сипаттайды, ол те

Мнда ВФ, ВЗ – фон мен затты жарытыы.

Объекті мен фонны контрасты лкен (>0,5), орташа (0,2-0,5), кіші (<0,2) деп блінеді.

Табии жары кн сулесіні энергиясынан пайда болады. ндірісте жмыс орындарында олайлы жадайлар жасау шін табии жарыты маызы те зор. Ол жмыс блмелерінде жасы жне біркелкі жарытылы болуын амтамасыз етеді. Табии жары адама йреншікті, биологиялы жне гигиеналы ны жоары, лкен психологиялы серін тигізеді. Сол себептен табии жарыты ндіріс блмелерінде жмыс орындарын жарытандыруа кеінен олданан жн.

Блмелерді табии жарыпен жарытандыруды ш трі бар:

1. Бйір жарыы – абыралардаы терезелер немесе абыраны шыны бліктері арылы.

2. Жоары жары – тбедегі терезелер (фонарьлар) немесе тбені шыны бліктері арылы.

3. Аралас жары – бйір жне жоары жарыты бірге пайдалану.

Жарыты андай трін олдануы блмені клеміне, оны пайдалар арналанына, ай жерде орналасанына, жарыа оятын талаптара таы баса факторлара сйкес аныталады.

Табии жарыты згешелігі сонда, оны блмелерде туызатын жарытылыы те ке млшерде згереді. Бл згерістер стке, жыл мерзімдері жне метеорологиялы факторлармен байланысты болады. Сондытан блмелерде табии жарыты абсолюттік млшермен нормалауа болмайды.

Табии жарыты нормалау шін салыстырмалы крсеткіш олданылады, ол табии жарытылы коэффициенті (ТЖК) деп аталады. ТЖК сол мезгілдегі сырты жарытылыа атынасын айтады

Блме ішінде табии жарытылы детте сырты жарытылытан аз болады, ал ТЖК оны сес аз екендігін крсетеді.

Кру ісіні сипаты мен длдігі, жарыты трі жне йлерді орналасу территориясына байланысты ТЖК нормаланан млшерін формалармен анытайды.

Мнда еIII – ТЖК шамасы (шінші поястік), %

m – жары климатыны коэффициенті

с – кн климатыны коэффициенті.

ндіріс блмелеріні табии жарытылыын кру ісіні сипаты бойынша есептеу шін арнайы методикаларды олданады.

Жасанды жары блмелерде табии жары аз боланда немесе оны жо кезінде олданылады. Ол орындалан конструкциясына арай ш трге блінеді:

1. Жалпы жары – блменеі барлы ауданы біркелкі жарытандыруа арналан.

2. Жергілікті жары - р жмыс орнын жеке дара жарытандыруа арналан.

3. осынды жары – жалпы жне жергілікті жарыты бірге олданылан трі болады. Жасанды жарыты бл трі тиімді боландытан ндірісте кеінен пайдаланады.

Неге арналанына байланысты жасанды жарыты 5 трі болады:

1. Жмыс жарыы - ндіріс блмелерінде кнделікті жмыстарды ойдаыдай жргізу шін ажетті жарытылыты амтамасыз етуге арналан.

2. Авариялы (апат) жары – жмыс жарыы кенеттен сніп алан жадайда жмысты рі арай жргізе беру шін олданылады. Сондытан бл жарыты зіні блек электр тоыны болуы керек.

3. Эвакуациялы жары – жмыс жарыы шіп аланда блмелерден адамдарды аман-есен, ауіпсіз шыаруа арналан.

4. Кезекші жары – блмелерді жмыс істемейтін мезгілде жарытандыруа олданылады.

5. Кзетші жары – тнде жары территориясын жарытандыруа олданылады.

ндіріс блмелерінде олданылатын жасанды жарыты негізгі кздері болып ызу жне газоразрядты шамдар пайдаланылады. Бл шамдарды зіндік артышылыы мен кемшіліктері болады. ызу шамдарды артышылыы: жасалуы оай, пайдалануда ыайлы, электр желісіне осылуы иын емес т.с.с. Кемшілігі мынада: пайдалы сер коэффициенті (ПК) те аз (0,05-0,1), жмыс істеу мерзімі кіші (£1000 саат), жары берілісі кем (7-20 лм/Вт), те атты ысиды, кзді шаылыстырады т.с.с. Кейінгі жылдары галогенді ызу шамдары шыарылып жр, оларды жмыс уаыты 3000 саата дейін болады, жары берілісі 40 лм/Вт дейін жетеді. ызу шамдары кемшіліктеріне арамай лі де болса кп жадайларда ке олданылып жр.

азіргі кезде газоразрядты шамдар ндірісте кеінен пайдаланады. Оларды ішінде люминесценттік шамдар кбірек олданылады. Бл шамдарды артышылыы: немділігі, жмыс істеу мерзімі лкен (8000-12000 саат), жары берілісі 50-100 лм/Вт, жары спекторы табии жары спекторына жаын, жарытыы аз боландытан кзді шаылыстырмайды, жары тсін згертуге болады т.с.с. Кемшілігі мынада: стробоскопиялы эффект – крініс тйсігіні брмалануы, шамны жыпылытауы, электр желісіне осылу жйесіні крделілігі тмен температураларда жмыс істеуіні нашарлау жне т.б.

Газоразрядты шамдарды жаа трлері олданылып жр: натрий, галоид таы баса шамдар, оларды жары берілісі 110-130 лм/Вт дейін болады.

Жасанды жары электр шыратарын пайдалану арылы орындалады. Шыра деп жары беретін электр аспабын айтады. Ол шам жне арматурадан трады. Арматураны ажеттілігі:

1. Жары арналан керекті баытта неммен тарату.

2. Адамны кздерін шамны шаылыстыру серінен орау.

3. Шамды кірлену жне сынудан сатау.

4. Шамды орнату жне электр желісіне осу.

Шыратарды негізгі сипаттамалары мыналар болады: кеістікте жары аыныны таралу трі, ораныш брышыны шамасы, пайдалы сер коэффициенті.

Жары аынын таралу згешелігіне арай шыратар мынандай болады:

1. Тура жары беретін – олар жары аыныны 90% артыын тікелей жмыс істейтін жерді бетіне тсіреді.

2. Шаылан жары беретін – олар жары аыныны 90% артыын тбеге тсіріп, одан шаылан жары аынын жмыс істейтін жерге тсіреді.

3. Аралас жары беретін – олар тура жне шаылан жары аынын жмыс орындарына тсіреді.

ндіріс жарыына ойылатын негізгі талаптар. ндіріс жмыс орындарында ебек етуге олайлы, ауіпсіз жадайлар жасау шін ажетті жарытылыты амтамасыз етуге зор кіл блінуі керек. Сондытан ндірістік жарыа мынандай талаптар ойылады.

1. Жмыс орындарында жарытылы гигиеналы нормалара байланысты заттарды кріну жадайына сйкес болу керек. Егер жарытылы лкен болса заттарды крінісі жасарып, оларды тез ажыратуа болады, жмысты німі артады. Мселен, жарытылыты 50 лк те 1000 лк дейін жоарылауы ебек німділігін 25% дейін арттырады. Біра жарытылыты лкейтуді шегі бар, одан асса нтижесі азайып, кей жадайда намсыз серін тигізуі ммкін.

2. Жары жмыс орындарында жне айналадаы кеістікте біркелкі таралуы керек. Бл жадай болмаанда, адам кзін те жары жерден кмескі жерге немесе керісінше ауыстыранда, оны кзі те жары жерден кмескі жерге немесе керісінше ауыстыранда, оны кзі талып, ауруы ммкін.

3. Жары адамдарды кз алдында керексіз жарыл туызбау керек. йткені жарыл адамны кзін шаылыстырып, оны тез шаршауына, жмыса абілеттілігіні тмендеуіне, жарааттануыны тууына себеп болуы ммкін.

4. Жмыс зоналарында те араы клекелер болмауы жн. йткені олар заттарды крінісін азайтып, формасы мен лшемін згертіп, олайсыз жадайлар туызады.

5. Жмыс орындарында жары аыны олайлы баытталуын амтамасыз ету керек.

6. Жарытылыты млшері рашан траты, біркелкі болу керек. Оны обалжу (былу) белгіленген шектен шыпауы жн.

7. Жары ондырыларын пайдалануда сенімді, здіксіз, за уаыт мерзімде жмыс істейтін болу керек.

8. Жары ондырылары ешандай ауіптілік пен зияндылыты туызбайтын болу керек (жылу шыу, то соу, рт шыу, жарылыс болу жне т.б.).

9. Жары ондырылары рылыста арзан, пайдалануда ыайлы, арапайым болу керек.

Шыраты пайдалы сер коэффициенті оны натылы жары аыны мен шамны жары аыныны атынасына те болады. Бл коэффициент шыраты немділігін крсетеді, детте 1 кем болады.

Конструкциясына байланысты шыратарды бірнеше трлері болады: ашы, оршалан, жабы, ша ткізбейтін, ылалдан оранан, жарылыстан ауіпсіз таы басалары. Айналадаы ортаны жадайына сйкес пайдалануа оларды ажетті трін олданады.

лкен ашы алады жарытандыру шін прожектор жарыы олданылады. Оларды негізгі типтары: ПЗС, ПСМ, ПКН, ПЗР, СКсН-10000, ОУКсН-20000 таы басалары, шамдарыны кші 200-ден 20000 Вт дейін болады. азір ксенонды, сынап доалы таы баса жарыы кшті шамдары бар прожекторлар кеінен пайдаланылып жр.

Жмыс орындарында ажетті жарытылыты амтамасыз ету шін ндіріс блмелерінде р жмысты жргізу жадайына сйкес жасанды жарыты нормалары белгіленген (СНиП-П-4-79). Бл нормалар жмысты длдігі, жарыты трі, жары кзіні типы, фонны сипаты таы баса факторлар арылы аныталады. Жасанды жарыты есептеу шін олданылатын бірнеше дістемелер бар.