За саласында кптен бері ерен ебек етіп келе жатан мейрімді ана, асыл же Нурабаева Зайда Тоашызы 60 жаса толалы отыр.

За саласында кптен бері ерен ебек етіп келе жатан азамат, елімізді мдениеті мен неріні, дебиеті мен тіліні, лт руханиятыны жанашыры, азастан Республикасыны ебек сіірген загері, рметті судьясы, за ылымдарыны докторы, профессор, «Жеті Жары» жне «ожаберген жырау» атындаы оамды-айырымды­лы оры­- ны траасы, «рмет» жне «Парасат» ордендеріні иегері – Бекет Траралы Трараев жайында сз озамапыз.

 

Неке жне отбасы туралы» заа згер­тулер мен толытырулар енгізіліп, а­за­стан Республикасы Парламентіні мжі­лісін­­де тал­ыланды. Енді «Неке (ерлі-зайыпты) жне отбасы туралы» азастан Республикасыны Кодексі болып абылданады деп жоспарлануда. Таяуда бл жнінде азастан Республикасы ділет министр­лігі Азаматты хал актілерін тіркеу жне опостильдеу жніндегі жмысты йымдастыру басармасыны бастыы Зайда Нрабаевамен схбаттасан едік.

– Зайда Тоашызы, гі­ме­мізді «заны жаа сипат алуы отбасыны оамдаы рліні маызын арттырады» деген пікірі­із­ден бастаса. Бл «Неке ж­не отбасы туралы» заа ен­гізілген з­гертулер за­ны олы тс­тарыны серінен туындаан мселе ме, лде?...

– Жалпы заа енгізілетін з­гертулер мен толытырулар, за­ны солылдатыынан ана емес, заманны бет-бейнесінен, оамны талабынан туындайтын нрсе. «Неке жне отбасы туралы» за сонау тосаныншы жылдарды басында абылданды. Одан бері аншама уаыт тті, талай нрсе згерді. Жаа за жобасы «Неке (ерлі-зайып-ты) жне отбасы туралы» азастан Республикасыны Кодексі деп аталынады. Р Парламенті­ні бірінші отырысында аралып, малданды. Депутаттарды ке­зекті демалыса кетуіне байланысты екінші отырыса алдырды.

ай оамда болмасын отбасы негізгі мселелерді, ірі институттарды бірі. Сондытан отбасылы жадайларды норматив­тік-ыты актілерді е жо­арысы ретінде – Кодекс ретінде араанымыз жн. азір азаcтанны саяси мірі згерді. Кп­теген халыаралы йымдара мше болды жне дниежзімен дипломатиялы арым-атынас-ымыз дамып, ркениетіміз сіп келеді. азастан келер жылы Еуропадаы ауіпсіздік жне Ынтыматасты йымына тр­аалы ететін болады. Басшылы жасау арсаында еліміз задары мен занамаларына згертулер мен толытырулар енгізіп, халыаралы стандарттара сйкестендіріп жатыр. Сондытан «Неке жне отбасы туралы» зады згертуді уаыты жетті.

– Халы арасында талай мрте гімені арауы болан екі йел алу мселесі алай жйеленді?

– Мжілісті отырысында депутаттар біраздан бері халыты ккейінде даулы мселеге айналан екі-ш йел алу мселесін тартыса салды. Конституциямызда жазылан біз зайырлы ыты демократиялы мемлекетпіз. Мсылманбыз, дінін берік сатаан елміз, біра, діни мемлекет емеспіз. Мешіттер жмыс іс­теу кезінде мемлекетті заына нсан келтірмеу керек. Мешіт ашыланда мемлекет тарапынан зады жат алып барып, жмысын бастайды. Сйтіп трып за­ны рескел бзылуына жол береді. Мешітте тіркелу за талабына жатпайды. Бл мешітке бармасын, имамны батасын алмасын деген сз емес. Дін адамны рухани таза міріні кепілі. Ме­шітте имамны а батасын алуы, неке суын ішуі Алланы аиы шынайы жолы. Біра мешітті жаты за ретінде аралып реттелмейді. Екі немесе ш йел алатындар мешітке барып имамны батасын алды, енді біз ерлі-зайыптымыз деп есептейді. Ол йелді зін-зі алдааны, ер­тегі кні бір жадай болып алса, мешітте тіркелген ааздарыны кк тыйынды ны болмай, за алдында здерін орай алмай алады. Адамны тадырыны таразыа салынбайтын уаыты болмайды, алланы адама бере­тін сынаы кп. «Жаман айтпай жасы жо» ерлі-зайыпты болып мір сргеннен кейін р-трлі келесіз жадайлар туып жатады. Отбасындаы жанжал, еріні йелге ол ктеруі немесе баласын мойындамауы, алимент т­леуден бас тартуы сынды жадайларда екінші, шінші йелі болып мешітте тіркелген неке жатымен заа жгіне ме? Сондытан мемлекеттік трыда неке туралы жат рсімделгеннен кейін ана мешітке

баруы керек. Молдалар да зады неке жаты болмаса, мешітте тіркемеуі керек.

– Екі-ш йел алу демо­графиялы жадайымызды суіне лес осады деген пікір айтылып жр...

– Екі-ш йел алу арылы демографияны шешпейміз. Он­дай ра гімеге берілуді керегі жо. азіргі заман блек. Бізді ата-бабаларымыз ш-трт йелден алан деп еліреді. Ол кезде йел баласы от басы, оша асынан шыа алмаан. здері жмыс істеп аша таппаан. а­зіргі оамда йел адамны орны блек. Елімізді саяси міріні суіне ер адамдармен бірдей лес осып келеді. Бл жерде мына жйтті айтып кетейін. йел адам жмыс істемеді дегенді бір ізділік­пен тсінбеу керек. йел адам шаыраыны шаттыы, бала трбиелеп, еріні жолын тосып, елді татулыы мен береке-бірлігіні йытысы болан. Егер демографиялы жадайа аладаулы болса, мемлекет ана мен бала денсаулыына, міріне ерекше кіл блсін. Сонда ана ха­лыты санын кбейтеміз. Саналы да салауатты рпа сіреміз десе, ана мен сбиді міріне баса назар аударсын. ш-трт йел алып, некесіз балаларды кбейт­кенше, демографиялы жадайды тек за аясында саналы трде шешкеніміз жн.

Сондай-а, Парламент отырысында отбасы болысы келген жастар жеті атасын білсін деген мселені ктерді. За азаа ана жасалан жо. азастанды мекендейтін барлы азаматтара орта. Жне жеті атасын білмесе біз оларды некелестірмеуіміз керек пе? Жастарды ондай мселемен басын атырмау керек. ара тамырлас аза, онсыз да зіне кімні алай туыс-жекжат болып келетінін біледі. Жеті атасын білмеді екен деп некелес­тір­мей тастаса, азатанда онсызда бойда жігіттеріміз бен бойжеткен ыздарымыз отырып алып, кешеуілдеп йленіп жатанда, млдем жас отбасыларды санын азайтуа жол ашамыз. Сондытан бл сыныс та негізсіз деп танылды.

– Бгінде елімізде «Аза­матты неке» деген тсінік алыптасты. Бл замен реттелмеген, дегенмен жастар арасында «баытты болуды формуласы» ретінде тжірибелік аидаа айналды. Осы трыда ойыызды алай таратар едііз?

– Орыстар «сожитель», немесе «гражданский брак» дейді. Содан аударып азаматты неке деп аталынып жр. Бізде азаматты неке деген жо. Азаматты неке емес зинаорлы немесе нпсі марлы десек дрыстау болады. Екі адам бірін-бірі натты делік, онда неге зады трде некесін тіркеп, ерлі-зайыпты бо­лып отбасын рмайды? Кімнен, неден орады? Ондай жадайа жол беретін ыздарымызды зі. Жар етіп алысы келмеген еркекпен жаындасуы, зін-зі ор­лауы. Ертегі кні ызды аяы ауыр болып алса, жігіт оны алмаймын десе не істейді? Немесе ер адам ата-тегін бермесе, некесіз дниеге келген тексіз бала болып аталады, ол жасы ма? Сонда заа алай жгінеді? Баланы дниеге келгеннен кейін асырап, жеткізу керек. зіні басын ре баып жрген ыз ол баланы алай асырайды? Аза­матты неке деген сз те дрекі берілген атау. Ер адам нресте­сінен безінсе, з баласын мойындамаса, келік парызынан ашса ол адамды алай азамат деп айтуа болады. Ондай опасыз ке айтіп ертегі кні рпаына лгі-неге болады. Сондытан еліміз­де азаматты неке деген жо. Ал дегенмен некесіз туан бала болса, сбиді не жазыы бар сон­дытан оны да ыы зады некедегі отбасыларды балаларымен теестіріледі.

– «Сурагат ана» деген термин олданыса енді. Осы сурагат ана ысы зада арастырылан ба?

– Сурагат деген сзді аударан жопыз. Ол бізді санамызда кп айтылып, алыптасып лгер­ді. Ол бгінде азастанда нресте ктере алмаан аналара олдан жасалатын рытандыру дісі. Бл те таза, табии, рі зады жолмен реттеліп жасалынатын болады. Елде бл тжірибені олданып, сби сю баытына кенелген отбасылар кп. Сурагат дісімен туан балалар ерлі-зайыптыларды отбасын са­тап алуыны, леуметтік жадайымызды жасаруына о шешім боланнан кейін задастыруа тура келді. азіргі кезде экологиялы жне леуметтік жадайды серінен бе, ыздарымызды кбі бедеулікпен, ер адамдарды біразы белсіздікпен ауырады. йел бала ктере алмаса, оны денсаулыын медициналы толы тексеруден ткізіп, табии трыда олдан рытандырады. Еріні рыын арнайы тексеруден ткізеді де, йеліне орналастырып береді. Керісінше ер адам белсіз болан жадайда, онда орталыты таза ры сатайтын банк орталыынан табии таза рыты алып, ктере алса з йеліне болмаса, сурагатты ызмет ететін зады тлаа рыты орналастырады. йелі табии жолмен рытандыруа жарамсыз болса, орталыта арнайы тіркелген сурагат аналара салып береді. Ол міндетті трде задастырылады. Ерлі-зайыптыларды келісімімен міндетті трде екі тарап арасында келісімшарт жасалынады. Сурагат аналар біреуді баласын ктеру кезеінде, тікелей дрігерді адаалауында болады. Баса ер адаммен жа­ындаспайды. 9 айдан тіп баласын туып бергеннен кейін ке­лісімшарт бойынша баланы иесі­не, яни зады ке-шешесіне беріп, зі аналы мін­детінен босайды. Оан ата-ана баласын аман-есен ктеріп, д­ниеге ке­ліп бергені шін шартта кр­сетілген баасы бойынша ашасын тлейді.

Азаматты хал актілерін тір­кеуді жеті трі ерекше блім ретінде толытырылып, ірі тарау болды. «Отбасы жне неке туралы» за осылайша тбегейлі з­гереді. «Неке (ерлі-зайыпты) жне отбасы туралы» азастан Республикасыны Кодексі деп аталынатын болады.

– гімеізге лкен рамет!

– Зайда Тоашызы, гі­ме­мізді «заны жаа сипат алуы отбасыны оамдаы рліні маызын арттырады» деген пікірі­із­ден бастаса. Бл «Неке ж­не отбасы туралы» заа ен­гізілген з­гертулер за­ны олы тс­тарыны серінен туындаан мселе ме, лде?...

– Жалпы заа енгізілетін з­гертулер мен толытырулар, за­ны солылдатыынан ана емес, заманны бет-бейнесінен, оамны талабынан туындайтын нрсе. «Неке жне отбасы туралы» за сонау тосаныншы жылдарды басында абылданды. Одан бері аншама уаыт тті, талай нрсе згерді. Жаа за жобасы «Неке (ерлі-зайып-ты) жне отбасы туралы» азастан Республикасыны Кодексі деп аталынады. Р Парламенті­ні бірінші отырысында аралып, малданды. Депутаттарды ке­зекті демалыса кетуіне байланысты екінші отырыса алдырды.

ай оамда болмасын отбасы негізгі мселелерді, ірі институттарды бірі. Сондытан отбасылы жадайларды норматив­тік-ыты актілерді е жо­арысы ретінде – Кодекс ретінде араанымыз жн. азір азаcтанны саяси мірі згерді. Кп­теген халыаралы йымдара мше болды жне дниежзімен дипломатиялы арым-атынас-ымыз дамып, ркениетіміз сіп келеді. азастан келер жылы Еуропадаы ауіпсіздік жне Ынтыматасты йымына тр­аалы ететін болады. Басшылы жасау арсаында еліміз задары мен занамаларына згертулер мен толытырулар енгізіп, халыаралы стандарттара сйкестендіріп жатыр. Сондытан «Неке жне отбасы туралы» зады згертуді уаыты жетті.

– Халы арасында талай мрте гімені арауы болан екі йел алу мселесі алай жйеленді?

– Мжілісті отырысында депутаттар біраздан бері халыты ккейінде даулы мселеге айналан екі-ш йел алу мселесін тартыса салды. Конституциямызда жазылан біз зайырлы ыты демократиялы мемлекетпіз. Мсылманбыз, дінін берік сатаан елміз, біра, діни мемлекет емеспіз. Мешіттер жмыс іс­теу кезінде мемлекетті заына нсан келтірмеу керек. Мешіт ашыланда мемлекет тарапынан зады жат алып барып, жмысын бастайды. Сйтіп трып за­ны рескел бзылуына жол береді. Мешітте тіркелу за талабына жатпайды. Бл мешітке бармасын, имамны батасын алмасын деген сз емес. Дін адамны рухани таза міріні кепілі. Ме­шітте имамны а батасын алуы, неке суын ішуі Алланы аиы шынайы жолы. Біра мешітті жаты за ретінде аралып реттелмейді. Екі немесе ш йел алатындар мешітке барып имамны батасын алды, енді біз ерлі-зайыптымыз деп есептейді. Ол йелді зін-зі алдааны, ер­тегі кні бір жадай болып алса, мешітте тіркелген ааздарыны кк тыйынды ны болмай, за алдында здерін орай алмай алады. Адамны тадырыны таразыа салынбайтын уаыты болмайды, алланы адама бере­тін сынаы кп. «Жаман айтпай жасы жо» ерлі-зайыпты болып мір сргеннен кейін р-трлі келесіз жадайлар туып жатады. Отбасындаы жанжал, еріні йелге ол ктеруі немесе баласын мойындамауы, алимент т­леуден бас тартуы сынды жадайларда екінші, шінші йелі болып мешітте тіркелген неке жатымен заа жгіне ме? Сондытан мемлекеттік трыда неке туралы жат рсімделгеннен кейін ана мешітке баруы керек. Молдалар да зады неке жаты болмаса, мешітте тіркемеуі керек.

– Екі-ш йел алу демо­графиялы жадайымызды суіне лес осады деген пікір айтылып жр...

– Екі-ш йел алу арылы демографияны шешпейміз. Он­дай ра гімеге берілуді керегі жо. азіргі заман блек. Бізді ата-бабаларымыз ш-трт йелден алан деп еліреді. Ол кезде йел баласы от басы, оша асынан шыа алмаан. здері жмыс істеп аша таппаан. а­зіргі оамда йел адамны орны блек. Елімізді саяси міріні суіне ер адамдармен бірдей лес осып келеді. Бл жерде мына жйтті айтып кетейін. йел адам жмыс істемеді дегенді бір ізділік­пен тсінбеу керек. йел адам шаыраыны шаттыы, бала трбиелеп, еріні жолын тосып, елді татулыы мен береке-бірлігіні йытысы болан. Егер демографиялы жадайа аладаулы болса, мемлекет ана мен бала денсаулыына, міріне ерекше кіл блсін. Сонда ана ха­лыты санын кбейтеміз. Саналы да салауатты рпа сіреміз десе, ана мен сбиді міріне баса назар аударсын. ш-трт йел алып, некесіз балаларды кбейт­кенше, демографиялы жадайды тек за аясында саналы трде шешкеніміз жн.

Сондай-а, Парламент отырысында отбасы болысы келген жастар жеті атасын білсін деген мселені ктерді. За азаа ана жасалан жо. азастанды мекендейтін барлы азаматтара орта. Жне жеті атасын білмесе біз оларды некелестірмеуіміз керек пе? Жастарды ондай мселемен басын атырмау керек. ара тамырлас аза, онсыз да зіне кімні алай туыс-жекжат болып келетінін біледі. Жеті атасын білмеді екен деп некелес­тір­мей тастаса, азатанда онсызда бойда жігіттеріміз бен бойжеткен ыздарымыз отырып алып, кешеуілдеп йленіп жатанда, млдем жас отбасыларды санын азайтуа жол ашамыз. Сондытан бл сыныс та негізсіз деп танылды.

– Бгінде елімізде «Аза­матты неке» деген тсінік алыптасты. Бл замен реттелмеген, дегенмен жастар арасында «баытты болуды формуласы» ретінде тжірибелік аидаа айналды. Осы трыда ойыызды алай таратар едііз?

– Орыстар «сожитель», немесе «гражданский брак» дейді. Содан аударып азаматты неке деп аталынып жр. Бізде азаматты неке деген жо. Азаматты неке емес зинаорлы немесе нпсі марлы десек дрыстау болады. Екі адам бірін-бірі натты делік, онда неге зады трде некесін тіркеп, ерлі-зайыпты бо­лып отбасын рмайды? Кімнен, неден орады? Ондай жадайа жол беретін ыздарымызды зі. Жар етіп алысы келмеген еркекпен жаындасуы, зін-зі ор­лауы. Ертегі кні ызды аяы ауыр болып алса, жігіт оны алмаймын десе не істейді? Немесе ер адам ата-тегін бермесе, некесіз дниеге келген тексіз бала болып аталады, ол жасы ма? Сонда заа алай жгінеді? Баланы дниеге келгеннен кейін асырап, жеткізу керек. зіні басын ре баып жрген ыз ол баланы алай асырайды? Аза­матты неке деген сз те дрекі берілген атау. Ер адам нресте­сінен безінсе, з баласын мойындамаса, келік парызынан ашса ол адамды алай азамат деп айтуа болады. Ондай опасыз ке айтіп ертегі кні рпаына лгі-неге болады. Сондытан еліміз­де азаматты неке деген жо. Ал дегенмен некесіз туан бала болса, сбиді не жазыы бар сон­дытан оны да ыы зады некедегі отбасыларды балаларымен теестіріледі.

– «Сурагат ана» деген термин олданыса енді. Осы сурагат ана ысы зада арастырылан ба?

– Сурагат деген сзді аударан жопыз. Ол бізді санамызда кп айтылып, алыптасып лгер­ді. Ол бгінде азастанда нресте ктере алмаан аналара олдан жасалатын рытандыру дісі. Бл те таза, табии, рі зады жолмен реттеліп жасалынатын болады. Елде бл тжірибені олданып, сби сю баытына кенелген отбасылар кп. Сурагат дісімен туан балалар ерлі-зайыптыларды отбасын са­тап алуыны, леуметтік жадайымызды жасаруына о шешім боланнан кейін задастыруа тура келді. азіргі кезде экологиялы жне леуметтік жадайды серінен бе, ыздарымызды кбі бедеулікпен, ер адамдарды біразы белсіздікпен ауырады. йел бала ктере алмаса, оны денсаулыын медициналы толы тексеруден ткізіп, табии трыда олдан рытандырады. Еріні рыын арнайы тексеруден ткізеді де, йеліне орналастырып береді. Керісінше ер адам белсіз болан жадайда, онда орталыты таза ры сатайтын банк орталыынан табии таза рыты алып, ктере алса з йеліне болмаса, сурагатты ызмет ететін зады тлаа рыты орналастырады. йелі табии жолмен рытандыруа жарамсыз болса, орталыта арнайы тіркелген сурагат аналара салып береді. Ол міндетті трде задастырылады. Ерлі-зайыптыларды келісімімен міндетті трде екі тарап арасында келісімшарт жасалынады. Сурагат аналар біреуді баласын ктеру кезеінде, тікелей дрігерді адаалауында болады. Баса ер адаммен жа­ындаспайды. 9 айдан тіп баласын туып бергеннен кейін ке­лісімшарт бойынша баланы иесі­не, яни зады ке-шешесіне беріп, зі аналы мін­детінен босайды. Оан ата-ана баласын аман-есен ктеріп, д­ниеге ке­ліп бергені шін шартта кр­сетілген баасы бойынша ашасын тлейді.

Азаматты хал актілерін тір­кеуді жеті трі ерекше блім ретінде толытырылып, ірі тарау болды. «Отбасы жне неке туралы» за осылайша тбегейлі з­гереді. «Неке (ерлі-зайыпты) жне отбасы туралы» азастан Республикасыны Кодексі деп аталынатын болады.

– гімеізге лкен рамет!

Тыныс Балтабекызы

 

За саласында кптен бері ерен ебек етіп келе жатан мейрімді ана, асыл же Нурабаева Зайда Тоашызы 60 жаса толалы отыр.

Мерейлі жаса толып отыран Зайда Тоашызы кптеген жылдар бойы оытушы болып арагандыны Букетов атындаы жоары оу орнында дріс берген.