ОЫТУ ДЕРІСІНДЕГІ ТЛААРАЛЫ АРЫМ-АТЫНАС МСЕЛЕЛЕРІ

 

Білім беру саласында жеке тланы арым-атынасты мдениетін, тлааралы арым-атынасын алыптастыру маызды мселелерді бірі болып табылады. азіргі оамны арынды дамуы леуметтік, экономикалы ндылытарды, оны ішінде арым-атынас жне адам мдениетіні дегейін тбегейлі жетілдіруді керек етіп отыр. сіресе, лемдік дегейде арым-атынас мселелеріні шиеленісіп отыран шаында тлааралы арым-атынасты ізгілендіру, оны жоары мдениеттілікті дегейіне ктеру ажеттігі айындала тсуде.

азастан Республикасы Президентіні «Бсекеге абілетті азастан шін, бсекеге абілетті халы шін, бсекеге абілетті лт шін» деген Жолдауында «лтты бсекелесті абілеті бірінші кезеде білімділік дегейімен айындалады» деп атауы білім беру саласында жааша кзарас, ксіби арым-атынас алыптастыруды міндеттейді.

азастан Республикасы «Білім туралы» Заында білім беру жйесіні басты міндеті – «лтты жне жалпы азаматты ндылытар, ылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды алыптастыруа, дамытуа жне ксіптік шыдауа баытталан сапалы білім алу шін ажетті жадайлар жасау» екендігі атап крсетіліп, онда білім беру жйесін одан рі дамыту міндеттері кзделеді. Осындай міндеттерді жзеге асыру шін Елбасы Н.Назарбаев «Интеллектуалды лт – 2020» лтты жобасын сынды. Интеллектуалды лт болу шін тланы ылыми, ксіби, мдени апаратына, білімі жне біліктілігіне, психологиялы, моралды ерекшеліктері мен леуметтік жымда зін-зі йымдастыра, басара алуына баса назар аудару ажеттігі туындап отыр.

Тлааралы арым-атынас – білім мен трбиені нтижесі болып ана оймай, бгінгі кнні те маызды рі крделі де за мерзімді ажет ететін ккейкесті мселелеріні бірі. арым-атынаса тспей трып жеке адамды толы тсіну, оны адами асиеттері мен дамып-жетілуін талдау ммкін емес. Педагогика ылымыны кез келген мселесі адамдарды жан дниесімен, оам мен леуметтік мірді сан алуан сырларымен тыыз байланысты.

Оытушылар мен студенттерді тлааралы арым-атынастарын оыту дерісінде алыптастыру ажеттілігі оытушыны з пнін оыту барысында жеке басыны лгісімен, сонымен атар пнді мегертуде жеке тла ретінде з ммкіндіктеріні жаа ырларын танытуа ызытыру арылы студенттерге зор ыпал ете алуымен байланысты. Осыан орай, студент оыту дерісіндегі басты субъект боландытан назарды барлыы оны тла ретінде алыптасып, дамуына аударылады. Осындай сабатасты атынаса ол жеткізу шін оытушы мен студентті тлааралы арым-атынастарын оыту дерісінде алыптастыруымыз ажет.

Бл мселені алымдарымыз да жан-жаты арастыран. Мысалы, л-Фараби, Ж.Баласан, .А.Ясауи жне т.б. лама ойшылдар адамгершілік-имандылы трбиесі арылы адамдар арасындаы тлааралы арым-атынасты бірттастыын алыптастыруа болатындыына аса мн берсе, А.С.Макаренко мен Я.А.Коменский тлааралы арым-атынасты трбиелік ыпалына ерекше назар аударан.

Педагогикалы дерістегі оытушылар мен студенттерді іс-рекетін йымдастыруда тлааралы арым-атынасты маызы ерекше. Оны сапалы йымдастыру педагогтарды білім дрежесі мен шеберлігіне байланысты. Педагогтара ажетті мндай асиеттерді А.С.Макаренко «нер» деп баалаан.

Тланы алыптасуындаы маызды факторларды бірі – арым-атынас мселесі болып табылады. «арым-атынас» тсінігі мен тланы алыптасуындаы арым-атынасты алатын рлі туралы идея кеестік психологтар А.Н.Леонтьев, А.Б.Добрович,И.А.Зимняя, Г.В.Казнова, М.И.Лисина, А.В.Мудрик, Л.А.Поварницынаны жне т.б. алымдарды ебектерінде арастырылан. Ал жоары оу орындарында оытушылар мен студенттерді тлааралы арым-атынастарын оыту дерісінде алыптастыру мселесіні теориялы негізі «оыту дерісіндегі тлааралы арым-атынастарды алыптастыру» ымыны мні мен мазмнын анытауа байланысты.

Тлааралы арым-атынасты бірлігі мен ызметтік пайымы біркелкі тсінікті бермей, арым-атынасты ызмет трі ретінде де арастырылады. Себебі арым-атынас, біріншіден, бл – ызметті ерекше бір трі (коммуникативтік ызмет), екіншіден, кез келген ызметті жзеге асыруды шарты, шіншіден, арнайы ойылан ызметті нтижесі болып табылады. зіні ебектерінде М.Н.Ночевник «Адамны дамуын, жеке адамны тла болып алыптасуын, оны оаммен байланысын баса адамдармен арым-атынасынан тыс елестету ммкін емес» деп атап крсетсе, М.Жмабаев «Педагогика» атты ебегінде бл мселе жнінде «Жеке адамны шын мніндегі рухани байлыы оны іс жзіндегі арым-атынастарыны байлыына байланысты» деп жазан.

Тлааралы арым-атынас адамдар болмысыны ажетті шарты болып табылады. арым-атынассыз адамны жекелеген психикалы ызметтеріні, дерістер мен ерекшеліктеріні, жеке тланы жне ттас оамны толыанды алыптасуы ммкін емес. Кейде «арым-атынас», «леуметтік арым-атынас», «тлааралы арым-атынас», «іскерлік арым-атынас» жне «мдени арым-атынас»тсініктері зара байланысты боланымен, бір-біріне те келмейді, себебі оларды зіндік згешеліктері болады.

Адамдар арасындаы атынастарды аншалыты айын байалуына байланысты арым-атынастар бірнеше трге бліп арастыруа болады:

оамды атынастар анарлым айын крінетін леуметтік бадарлы арым-атынастар (дріс оу, баяндама жне т.б.);

Бірлескен іс-рекеттерге байланысты арым-атынастар айын байалатын пндік бадарлы топты арым-атынастар (бан ебек ету, оу барысында алыптасатын арым-атынастар жатады);

Тлааралы арым-атынастар, яни бір адамны екінші адаммен арым-атынасы. Тлааралы арым-атынаса адамзат аралы апарат алмасу жатады, бл арым-атынасты бірінші коммуникативтік жаы ретінде сипатталады. Тлааралы арым-атынасты екінші жаы – арым-атынас жасаушыларды зара рекеттестігі – тек сйлесу дерісі арылы ана емес, істері мен рекеттері арылы да арым-атынас жасау. арым-атынасты шінші жаы атынас жасаушыларды бірін-бірі абылдауы болып табылады. Ал оыту дерісіндегі тлааралы арым-атынас дегеніміз – оытушыны ыпалымен студенттерді топты іс-рекетін реттеуші, вербалды, бейвербалды арым-атынаса тсу ерекшелігі, оыту дерісіндегі шиеленістерді шешуді, мінез-лыты топты нормаларын алыптастыруды ралы жне болаша маман тласыны алыптасуыны бір факторы болып табылады.

Оыту дерісінде тлааралы арым-атынас мдениетіні болмауы немесе тмен дегейде болуы кп жадайда келіспеушілік пен келесіз оиалара, сондай-а оытушыны студентпен немесе бкіл топпен байланысыны нашарлауына себеп болуы ммкін. Мндай келесіз жадайды табысты рі шебер трде реттей білу оытушыны арым-атынас мдениетіне тікелей байланысты.

Оытушы мен студент арасындаы тлааралы арым-атынасты негізгі моральды нормалары бар, олар – зіні тыдаушыларыны райсысыны адір-асиетін рметтеу, ішкі дниесіне ыыласпен жне сеніммен арым-атынас жасау, айырымдылы пен мейірбанды таныту.

Ксіби маманны коммуникативтік зіреттілігі сйлеу ызметі арылы алыптасады. арым-атынасты зіреттілік – іс-рекет барысында трлі арым-атынасты міндеттерді шешу жадайында сйлеу рекетін тиімді жзеге асыруа даярлыы мен абілетін крсететін тланы сипаттамасы. Оны негізін арым-атынас ралдары мен тсілдері, іс-рекет нормалары мен ережелері, депті ерекшеліктері, тлааралы байланыстарды орнату задары жне коммуникативтік іскерліктер райды. Мндай комуникативтік зіреттілікке педагогтарды ана емес, студенттерді де дайындау ажет. Студент оытушыны ызыушылы танытан схбаттас жне ріптес ретінде абылдауы ажет, бл оытушыны сйлеу дебін аншалыты жетік мегергеніне тікелей байланысты болады. Оытушыны коммуникативтік іс-рекетін сипаттауда оны сйлеу сазы, студенттермен арым-атынас жасауы, жауап беру мнері, баалаушы пікір айтуды орынды олдануы, сйлеуде олданылатын ілеспелі мимикалар мен ым-ишараттарды сипаты аса маызды болып табылады.

азiргi тадаы аза педагогикасыны мiндетi – адам бойындаы жасы асиеттердi жас рпаа йрету, лтжанды, отансйгiш, дептi, ар-намысы биiк студенттерді трбиелеу. Ал дстрлі педагогикада жоары оу орындарында оыту дерісінде оытушы студентті объекті ретінде абылдап келсе, азіргі тада тек субъекті ретінде мн беруді басшылыа алуда.

Студент субъекті болу шін зін-зі тану, зін-зі крсету, зіне-зі сену, зін-зі анытау, зін-зі іске асыру, зін-зі реттеу жне т.с.с. дерістерді мні мен маызын ына білсе, оыту дерісіндегі тлааралы арым-атынасты алыптасуына жадай туындайды. Осыны нтижесінде ортада сздік арым-атынас, сезімдік арым-атынас, сенімділік арым-атынас, сыйласты арым-атынас, мдени-этикалы арым-атынас жне деп, іс-имыл арым-атынасы пайда болады. Мысалы, оытушылар мен студенттерді арасындаы арым-атынас арылы апарат алмасуда ынтыматасты немесе бірлескен іс-рекеттер орнаса, мндай байланыстар оыту дерісіні табысты болуына игі сер етеді.

Оыту дерісінде адамгершілік трбиені ыпалы нтижесінде тлааралы арым-атынастар алыптасып, субъекті-субъектаралы йлесімді атынастар пайда болады.

Оыту – студент пен оытушыны зара бірлесіп іске асыратын рекетінен тратын крделі, екіжаты деріс. йткені оыту оытушыны білім берудегі негізгі іс-рекеті болса, оу – студентті зіні танымды, тжірибелік рекеті.

Оытуа тмендегідей сипаттар тн: оытушы мен студенттерді бірлескен іс-рекеті, оытушыны тарапынан жетекшілік ету; білім беруді арнайы, жоспарлы трде йымдастыру жне басару, білім берудегі бірттасты жне бірлік, студенттерді даму ерекшеліктеріні задылытарына сйкестік, студенттерді дамуы мен трбиесін басару жне студенттермен арадаы арым-атынасты йымдастыруа баытталан педагогты коммуникативтік іс-рекет реті.

Студенттік кезе – адамгершiлiк дамуыны, моральды млшердi мегерудi арынды даму кезеi. Адамгершiлiк дамуы зiне адамгершiлiк сана-сезiмдi, адамгершiлiк мiнез-лы жне адамгершiлiк арым-ытынасты жинатайды. Студенттік кезеде студенттерді арым-атынас мдениеті, рбы-рдастарымен зара атынастары айтарлытай згередi. Тiптi олар шiн жора-жолдастарына кмек олын беруге дайын тру, достыты сю, мейiрiмдiлiк жне айырымдылы сияты асиеттер те маызды саналады.

Студентті атынас жасау типтерін зерттеген ебектерді арастыра отырып, студенттерді арым-атынас жасау абілетін ш трге бліп арастыруа болатындыын Л.А.Перовская, Ю.М.Лотман, М.И.Рыданов жне Б.Ф.Ломовтарды ебектерінен креміз:

1) Жалыздыа бейім зімен-зі жретін студент. Оны айналасындаы рдастарымен арым-атынас жалытырады. Ол зімен-зі жалыз аланда немесе зі нататын ісімен айналысанда ана зін жайлы сезінеді.

2) Жптасан арым-атынас тріне бейім студент. Оны жанында сенімді досы немесе рбысы болуы ажет. Ол доссыз немесе рбысыз толыанды мірді сезіне алмайды.

3) Топты, жымдасан арым-атынас тріне бейім студенттер. Мндай жымдасан немесе бейімділіктеріне арай топтасан студенттерден дрыс баыттаы салауатты арым-атынастаы жымдар да, сондай-а, оамдаы жаымсыз рекеттерге баратын топтар да алыптасуы ммкін.

Осы арым-атынас жасау абілетіні ш трі арылы мынадай кзараса тоталамыз: егер бірінші типке жататын студент атыыс жадайында жалыз зі уайымдайтын болса, екінші жне сіресе, шінші типке жататын студенттер табии сырты ораныс тсілдерін олданады.

Мектеп жасындаы жасспірімдермен салыстыранда, студенттерді атыыса тсетін адамдарыны саны кп, йткені мектептегі санаулы маліммен салыстыранда, студент р курста он-он бес оытушымен, жаттытырушылармен, кафедрадаы, факультеттегі, оу бліміндегі діскерлермен, ызметкерлермен тлааралы арым-атынаса тседі. Оны кз алдында алуан трлі мамандарды: жас, орта жастаы, егде жастаы оытушыларды, з ісіні білікті мамандарыны немесе салматы, мдениетті оытушыларды жне беймаза, дрекі оытушыларды райсысыны зіне тн айталанбас, дербес саба беру лгілері сынылады. Сонымен атар, оытушылармен арадаы атыыстар, тсінбестіктер мен шиеленістерді пайда болу ммкіндігі де арта тседі.

Болаша маманды педагогика саласы бойынша даярлауда оны мдениеттілігіне кіл блу, бгінгі мдениеттілік дрежесіне сай арым-атынасты сапалы дегейін алыптастыру арылы оны леуметтік мірге енгізу кзделеді. Осы трыдан оыту дерісінде оытушыларды арым-атынас мдениетін алыптастыруыны маызы педагогикалы шеберлікті олдануына, арым-атынас дерісі кезінде тез жне жеіл тіл табысу барысында сенімділікті, ынтыматастыты, жолдасты сезімді ояту, схбаттасушы тланы таырыбын ызыушылыпен тыдау, мимика, пантомимиканы тиімді олдануы лкен нтижеге ол жеткізуге ыпал етеді.

Оыту дерісінде арым-атынас стильдерін тадау жолдары – педагогика жне психология ылымдарыны е крделі мселелеріні бірі. Педагогикалы ызметте арым-атынас барысында кез келген кедергіні жеуге арым-атынас жасауды дрыс тсілдерін тадау, длірек айтанда, педагогикалы арым-атынасты дрыс стилін тадау мол ммкіндіктер береді. Оытушыны студенттермен арым-атынас стилі – леуметтік жне адамгершілік мазмнды категория. Ол оамны жне трбиешіні леуметтік-этикалы станымдарын сипаттайды. арым-атынас стилі арылы біратар ерекшеліктер бейнеленеді: педагогты коммуникативтік ммкіндіктеріні ерекшеліктері, педагог пен студенттер арасында алыптасан тлааралы арым-атынасты сипаты, педагогты шыармашылы дербестігі жне студенттер жымыны ерекшеліктері. Ал студенттермен арым-атынасты тымды йымдастыруда педагогикалы стильді дрыс тадап алу педагогты жмыс ерекшелігі болып табылады. Бл ерекшеліктер арылы арым-атынасты екі трін ажыратуа болады:

1. леуметтік-бадарлы арым-атынас барысында леуметтік маызы бар міндеттер шешіліп, леуметтік зара рекеттестік пен оамды атынастар жзеге асырылады.

2. Жеке-бадарлы арым-атынас – белгілі бір бірлескен рекеттерге баытталан іскерлік арым-атынас.

Сонымен, жаа асырда бсекеге абілетті интеллектуалды кші жетік маман кадрлар болмай, лемдік бсекеге ттеп бере алатындай экономика дамымайды. ай заманда да ркениетті рлеуі интеллектуалды шыармашылы абілетті негізінде іске асатыны белгілі. Осындай абілеттерді дамып, алыптасуына жоары оу орындарыны педагогикалы дерісі шешуші рл атарады.

азіргі жоары оу орындарыны оу ортасы білім беру дерісіне атысушыларды іс-рекеттеріні німділігін амтамасыз ете отырып, студенттерді з бетінше білім алу дадыларын дамытуа жадай жасап, психологиялы-педагогикалы олдау крсетуі тиіс. Студент зіні танымды рекетін йымдастырушы ретінде сынылан білім мазмны нсаларын тадау ыын жне зіні мірі мен оршаан орта сапасын арттыру шін оларды олдану тсілдерін пайдалануа ерікті. Сонда ана оыту дерісіндегі тлааралы арым-атынастарды алыптасуына жол ашылады.

 

дебиеттер тізімі:

1. азастан Республикасыны президенті Н.Назарбаевты азастан халына Жолдауы, 28 апан 2007 ж.
2. Рыжаков М.В., Ключевые компетенции в стандарте: возможности реализации Стандарты и мониторинг в образовании. – М., 1999 г.
3. Оу тобында педагогикалы арым-атынастарды орнатуды тжірибелік нсаулары // Ізденіс, №1. 2009. 256-259 бет.