БЛІМ. АРЖЫ ЖНЕ ОНЫ
АРЖЫ
Экономика ылымдарыны докторы, профессор С.Ж. Ынтыбаеваны жалпы редакциясымен
Шінші, делген жне толытырылан басылым
Аржы» мамандыы бойынша жоары оу орындарыны студенттеріне арналан оулы ретінде азастан Республикасыны білім жне ылым министрлігі сынан
АЛМАТЫ Экономика 2010
лпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. аржы: Оулы. – Алматы 2010– 670 бет
ISBN 9965-803-47-1
Оулыта «аржы» категориясыны, оны рылымды бліктеріні жмыс істеуіні мні, ерекшеліктері жне іс-рекетіні аидаттары баяндалан. Ішкі жне сырты зара байланыстарда аржы жйесіні, аржылы механизмні зара іс-рекетіні задылытары ашылан. азіргі леуметтік-экономикалы жадайлардаы аржыны ккейтесті проблемалары бліп крсетілген.
Жоары оу орындарыны студенттеріне, магистранттарына, аспиранттарына, оытушыларына арналан.
Рецензенттер:
Экономика ылымдарыны докторы, профессор Челекбай А.Д.
Экономика ылымдарыны докторы, профессор Маенлаева Г.И.
азастан Республикасыны білім жне ылым министрлігі сынан.
Компьютерде беттегендер: Тойчибекова А.А., Блебай М.
0605010204
00(05)-07
ISBN 9965-803-47-1
КІРІСПЕ
«аржы» курсы экономикалы пндер жйесінде маызды орын алады жне экономикалы ылымны маызды рамдас блігіні бірі – аржы туралы ылымны ерекшелегі зерделенетін базалы оу пні болып табылады. Ол аржы туралы ылымны теориялы аидаларын да, шаруашылы дерістерде категорияны пайдалануды практикалы аспектілерін де кіріктіреді.
«аржы» ымы оан «кредит» категориясы жне ілеспе механизмдер кіріктірілмей оулыта отанды ылым шін дстрлі «тар» маынада берілген; алайда аралы осалы категория ретінде «мемлекеттік кредит» арастырылан.
Тжырымдамалы негізде аталмыш курс экономикалы теорияны критерийлері мен аидаттарына негізделген жне атынастарды айрышалыты сферасында – аржылы атынастарда оны жаласы, натылануы болып табылады. Тап осы атынастар аржы ылымыны предметі болып табылады.
аржылы атынастар ндірістік атынастарды ажыраысыз блігі ретінде масатты ашалай орларды алыптастырумен оамды німні дайы ндірісіне баытталан оларды сипатында болатын зіндік ерекшелігімен здік шыып трады.
аржылы ресурстар – ашалай табыстарды, орланымдар мен орларды луетті кздері, сондай-а бл аржылы нысандарда іске асырыландары ылымны бл блігіні объекті болып саналады.
Аталан атынастарды атысушылары ызметті сан алуан трлері, меншік нысандары, басару дегейлері болып крінетін экономикалы агенттер: шаруашылы, коммерциялы, мемлекеттік, оамды жне зге рылымдар, органдар, мекемелер, й шаруашылытары аржы субъектілері болып табылады.
Курста аржыны табиаты мен функцияларыны мселелері, оларды баса экономикалы категориялармен зара іс-рекеті, шаруашылы мірдегі крінісіні ерекшеліктері исына сйкес дйекті трде зерделеніп, аржылы атынастарды йымдастыруды нысандары мен дістері арылы іс-рекет механизмі, аржыны рынокты экономиканы реттеуде пайдалану ммкіндіктері арастырылан. аржыны зерделеуді маызды жаы оан кіретін осалы категорияларды, жйелерді, ымдарды,оларды аржы жне баса экономикалы-леуметтік жйелердегі іс-рекетіні аидаттарымен зара байланысын анытау, топтастыру жне сыныптау болып табылады. Курста р трлі шаруашылы жргізуші субъектілерді бастапы буындарындаы жне сырты экономикалы байланыстар сферасындаы аржыны іс-рекетіні зіндік ерекшеліктеріне айтарлытай орын берілген.
«аржы» – арнаулы курс жне аржылы атынастарды теориясын зерделейтін бл пнні масаты – аржылы категорияларды, ымдарды, терминдерді ып алуда, оларды сыныптамасын, леуметтік-экономикалы дерістердегі маызы мен орнын біліп алуда студенттерді теориялы жне практикалы жаынан зірлігін амтамасыз ету; аржыны йымдастыру нысандарыны зара байланысы мен зара іс-рекетін жне оны оамны леуметтік-экономикалы дамуыны натылы жадайларында олдануды дістерін тсінуге ол жеткізу. Сйтіп аржыны табиатын, оны жмыс істеу ерекшеліктерін, оамды ндірісті тиімді дамытуда аржылы категория механизміні ммкіндіктерін танып білу тек аржы жйесі шін ана емес, сонымен бірге экономиканы баса салалары шін де білікті мамандар даярлау кезінде аса маызды ажеттік болып табылады.
аржыны зерделегенде теория мен практиканы, тарихи жне исынды тсілдемелерді бірлігін сатау аидалы трде ажет болуы тиіс.
Курсты зерделеу эконономика мен аржыда рынокты бастауды олдану жніндегі олданыстаы шаруашылы практиканы белсенді пайдалануды ажетсініп шамалайды. Сондытан аржылы атынастар дамуыны жинаталан тжірибиесін жне оларды аржылара ыпалын талдап жне орытындылай отырып, рынокты экономика дамуыны болып жатан дерісіне немі кіл бліп отыру ажет.
Экономиканы, аржыларды жаандануы лтты шаруашылы жйелерді интеграциясы жадайларында аржыларды йымдастыруды лемдік тжірибиесін зерделеу маызды ажеттік бола бастайды. Рынокты дамыан елдерде пайдаланылан критерийлер, нысандар, дістер, дерістер азастанды практикаа бейімделуі тиіс. Бл шін оларды теориялы трде айта ойластырып, рынокты экономиканы лтты моделіне кіріктіру ажет.
«аржы» курсы экономикалы, сіресе аржы - кредиттік баыттаы жоары оу орындарында кіріспелік, бейіндік пндерді зерделеуді алдын алатын пн болып табылады жне «Мемлекетті аржысы», «Салытар жне салы салу», «Корпоративтік аржылар», «аржылы менеджмент», «аржылы ы», «Сатандыру», «аржылы баылау жне аудит» сияты арнаулы оу пндерімен тыыз байланысты. Сондытан бл пнді ойдаыдай мегеру алан білімді аржылы жмысты практикасында олдануа ммкіндік береді жне жоарыда аталан арнаулы пндерді тез игеріп кетуді жеілдетеді.
аржы туралы ылымды танып білуді негізгі дісі – диалектикалы-тарихи діс пайдаланылады. былыстар, дерістер, фактілер зара байланыста, зара іс-рекетте, немі озалыста жне дамуда аралып талыланады; тарихи тсілдеме ткен тжірибені, ордаланан білімдерді, аржылы атынастарды тексерілген, тратанан нысандары мен дістерін есепке алуды йарады. Аиатты критерийі – оамды практика екені белгілі. Тап практикада теориялы сызбаларды, тжырымдамаларды негізділігі тексеріледі. Сондытан натылыа сйену, объективті критерийлерді пайдалану экономикалы ылымдарды, соны ішінде аржы туралы ылымны да тйіндеріні маызды шарты болып табылады. Оулыты ылыми аппаратында ылыми танып білуді мынадай орта дістері пайдаланылды: теориялы зерттелім дістері (абстракттіліктен натылыа шыу жне кері озалыс), эмпирикалы діс (адаалау, салыстыру, лшеу), эмпирикалы, сондай-а теориялы тсілдемелер пайдаланылатын дістер (абстракакциялау, талдау жне синтез,индукция мен дедукция жне басалары). аржылы операциялар мен дерістер ауымыны лшеуіштері болып табылатын статистикалы жне баса цифрлы мліметтер пайдаланылды.
«аржы» курсыны рылымы, оны таырыптары мен сратарын арау дйектілігі аржы теориясы туралы ылымны мазмнымен жне оны міндеттерімен айындалатыны белгілі. Осыан байланысты оулыты мазмнын оны алты блімнен, жиырма ш тараудан тратын материалдары райды.
Жалпылама нсамалар, критерийлер, аидаттар аржы жйесіні рамдас бліктеріне, оларды тиісті блімдерінде, тарауларында бейнеленіп крсетілген айрышалыты нысандарына таратылан, жаластырылан жне натыланып олданылан; бл – шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы, мемлекетті аржысы – кірістер мен шыыстар, салытар, мемлекеттік бюджет, кредит. Оулыты бір блігі каржыларды ккейтесті проблемаларына – экономиканы аржылы реттеуді, аржы рыногыны, сырты экономикалы ызметті аржылы механизмі аспектілеріні, аржы жне инфляцияны зара байланыстарыны ерекшеліктеріне арналан. Оулыты бір блімі сатандыруа – нысандарыны бір блігі аржылы болып табылатын категориаа берілген, баса блігі зіндік белгілерді иемденеді. Категория жне оны механизмдерін нерлым толы сипаттау шін «йшаруашылытарыны аржысы» жаа блімі енгізілді.
Динамизм, шаруашылы, соны ішінде аржылы механизмні де реттеу тталарыны жетілдірілген нысандары мен дістерін пайдалану рынокты атынастара тн болып келеді. Мемлекет бл тталарды жасайды жне оларды бизнесті дамыту, леуметтік-экономикалы дамудын басым баыттарын ктермелеу шін олданады. Сондытан аржы табиатын, оны жмыс істеу ерекшеліктерін, оамды ндірісті тиімді дамуындаы категория механизміні ммкіндіктерін білу тек аржы жйесіне ана емес, экономиканы баса салалары шін де білікті мамандар даярлау кезінде аса маызды ажеттік болып табылады. Бл оулытын міндеттері де осында.
Бл оулы мны алдындаы «аржы» (2000, 2003, 2005, 2007 жж.), «аржы теориясы» (2001ж.) оулытарыны экономика мен аржылардаы негізінен йымды-ыты сипаттаы згерістер ескерілген жаласы мен мазмныны дамуы, «аржы» пніні Оу-дістемелік кешені бойынша кафедрада аза-орыс тілдерінде дайындалан жне Т. Рыслов атындаы аза экономикалы университетінде оылып жрген «Каржы негіздері» оулыыны нделіп, толытырылан нсасы болып табылады. Оулыты рылымы мен мазмны «аржы» мамандыы бойынша білім беруді мемлекеттік стандарттары мен оытуды кредиттік технологиясыны талаптарына жауап береді. Пнді зерделеу кезінде аржылы жне экономикалы категорияларды, жйелерді зара байланысын крнекі ету шін, сыныптамаларды, рылымдарды, жай-кйлерді, дерістерді жне баса элементтерді абылдауды жеілдету шін рылымды- исынды сызбалара басымды берілді.
Кішірейтілген шрифтпен оулыты осымша материалы, курсивпен негізгі тжырымдаулар, терминдер, сыныптамалар жне зерделеуге ажетті баса параметрлер блектелінген. Оулы мтініні мндай дйектелімі кезінде оны бакалавриат пен магистратурада оитындар шін пайдалану ыайлы болады.
Оулы таырыптарыны материалдарын ойдаыдай игеру жне зін-зі тексеру масатымен рбір тарауды соынан баылау сратарыны тізбесі беріліп отыр.
Терминологиялы-тсіндірме сздікте аржы жне аржы жйесі бойынша задар мен занамалы актілерде олданылатын негізгі ымдар мен терминдер келтірілген жне осарлануды болдырмау масаттарында олар оулыты мтіні мен сілтемелерде айталанбайды.
Оулыта аржы-кредит мселелеріне атысты 2010 жылы антарды 1-не дейінгі негізгі задар мен занамалы актілер амтылан.
БЛІМ. АРЖЫ ЖНЕ ОНЫ