Ажеттігі жне мні
аржы ( «олма-ол аша», «табыс» ымын білдіретін орта асырдаы латын тіліні «fіnancіa» сзінен пайда болан французды «fіnance» сзінен шыан) – тауар-ашалай а- тынастармен жне мемлекетті мір сруімен байланысты тарихи алыптасан аса маызды экономикалы категория- ларды бірі. Ол натуралды шаруашылытан жйелі тауар-ашалай айырбаса кшу жадайында пайда болып, дамыды жне мемлекетті аржылы ресурстара ажеттіліктерімен тыыз байланысты болды.
«аржы» ымы ашалай нысандаы оамды німні дайы ндірісімен байланысты болатын экономикалы атынастарды ке ауымын амтиды. Жалпы оамды нім мен лтты табысты жасау, блу жне айта блу дерісінде алыптаса отырып, аржы оамны тпкілікті пайдалануа жіберілетін материалды ресурстар блігіні ашалай тлалануы болып табылады.
аржы аша негізінде, аша кмегімен іс-рекет ететіндіктен аша, ашалай аражаттар, ашалай операциялар ретінде ке маынада «аржы» ымын абылдау кнделікті трмысты практикада, публицистикада ке таралды. Біра аша – тарихи категория, ол зіні дамуында р трлі трансформациялара –арапайым нысандардан крделі, кміл, азіргі трленімдерге шырады. Осы дамуда аша жаа сапалы нысандара ие болды, бл нысандара аржы да жатады.
Бгінде «аржы» терминін кнделікті олданыса енгізген авторды атау иын. Бл терминні авторлыын 1577 жылы «Республика туралы алты кітап» деген жмысын бастырып шыаран француз алымы Ж. Боденге жазып оюа болады.
аржы туралы жмысты («Афин республикасыны табыстары туралы») алашы авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельді (б.э.д. 384-322 жж.) аржы саласындаы кзарасы оны «Афинні мемлекеттік рылысы» атты жмысында баяндалан.
аржыны мні, оны даму задылытары, тауар-ашалай атынастарды амту сферасы мен оамды дайы ндіріс дері- сіндегі рлі оамны экономикалы рылысымен, мемлекетті табиатымен жне функцияларымен айындалады.
нды категорияларды жйесінде аржы белгілі орын алады жне зіні ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге дайы ндірістегі згешілік рлімен айшыталады. аржыны ашалай сипаты оны жзеге асыруды нысанын жне оны нды экономикалы категорияа атыстылыын баса крсетеді.
аржы экономикалы категория ретінде экономикалы задарды (н заыны, сраным мен сыным заыны, ажеттіліктерді жоарылау заыны, ндірістік атынастарды ндіргіштік кштерді сипаты мен даму дегейіне сйкестік заыны, уаытты немдеу заыны) іс-рекетіне негізделеді.
аржыны экономикалы категорияларды атарынан бліп алу шін аржы былысын араудан оны мнін – оны болмысыны барлы сан алуан нысандарыны бірлігінде крінетін предметіні ішкі мазмнын зерттеуге кшу ажет. Бл ретте зерттеу предметіні бейнесі оны сырты жне ішкі асиеттеріні зара байланысында елестетілуі ммкін.
оамда адамдарды, оларды топтарыны (жымдарыны) ызметі атынастарда, яни белгілі бір мдделерді негізіндегі зара байланыстарда, тиісті ажеттіліктерді бейнелеп крсететін осындай мдделерді анааттандыруда алыптасады.
оамды атынастарды иерархиясында ашалай атынастар экономикалы атынастара жатады, ал бл атынастар з кезегінде оамды атынастар жйесіні айындаушы блігі – ндірістік атынастара кіріктіріледі (1.1 сызбаны араыз). Бдан аржылы атынастар – ндірісті атынастарды бір блігі, яни базистік атынастар болып табылады деуге болады.
1.1 сызба. оамды жйедегі атынастарды дйектілігі (баыныылыы)
Жалпы оамды атынастар
|
аржылы атынастар аржылы мдделер жайында, негізінде – ашалай тлаланымда, ашалай лшенімде ортатастырылан атынастар субъектілеріні материалды мдделері жайында пайда болады. Кез келген экономикалы субъект баса субъектке талаптар оюы сияты оны оан міндеттемелері де болуы ммкін.
оамды атынастар тауарларды, игіліктерді жне ызметтерді оамды ндіру, блу, айырбастау жне ттыну дерісінде алыптасады, бл тауарлар, игіліктер жне ызметтер осы здіксіз жаласып жататын трт стадияны (фазаны) зара байланысы жне зара туелді йлесімі ретіндегі дайы ндірісті сипаттайды. дайы ндіріс стадиялары оамды ндіріс дерісіні атысушылары арасында тауарлы атынастарды болуын айындайды, йткені ндірілген німдер сатып алуа-сатуа жататын тауарлар ретінде болады: нім оны ттынудан брын айырбастау жне блу стадияларынан теді. Бл ретте материалды ндіріс атысушыларыны ана емес, оамды атынастарды барлы атысушыларыны ажеттіліктері мен мдделері анааттандырылуы тиіс.
Сйтіп, жалпы оамды німні ны масатты арналымдар мен субъектілер бойынша блініп, оларды райсысы ндірілген німдегі зіні лесін алуы тиіс.
з кезегінде тауарлы атынастарды болуы экономикалы агенттерді ебегін блу ажеттігінен барып шыады, бл олар мамандандырылан ебекті, орындалатын ызметтерді нтижелерімен, р трлі ндірілетін игіліктермен оларды саны мен сапасына сйкес айырбасталуы тиіс.
Жасалынан игіліктер мен ндылытарды лшеу н лшемі мен жалпыа орта балама ретіндегі ашаны кмегімен жзеге асады. Сондытан материалды жне материалды емес игіліктерді, ызметтерді ндірілген массасыны – оамды німні – натуралды - заттай тлаланымен бірге оны ашалай тлаланымы да болады. озалысты нды нысаны натуралды-заттай нысандаы німні озалысын ортатастыратын белгілі бір ашалай орларды тудырады. Басаша айтанда, німні ндірістен ттынуа туі тек тиісті ашалай орларды жасау, блу жне пайдалану арылы болады. Осы кезде пайда болатын ашалай, экономикалы атынастар аржыны ымын рады. оамды німні натылы іске асырылуыны екі нысаныны болуы оамды ндірісті рбір атысушыларыны ажеттіліктеріне сйкес оны тпкілікті ттынуа жеткізуге ммкіндік береді. Бл шін нды категориялар – аша, баа, аржы, ебекаы, кредит жне басалары пайдаланылады.
дайындірістік дерісті трлі стадияларында жекелеген экономикалы категорияларды атысу дрежесі бірдей емес.
аржылы атынастарды пайда болуын оларды жмыс істеу сферасына арай – экономиканы бастапы буындарында яни материалды ндіріс сферасында – наты секторда, немесе оамды, соны ішінде экономикалы мірді де реттейтін йым ретіндегі мемлекетті аржысы сферасында адаалап отыруа болады.
аржыны мнін тсіну шін бірінші жадайда дайындірістік дерісте (кейбір шаруашылы жргізуші субъектіні – ндірушіні ндірістік орларыны жалпы немесе жеке толы айналымында) есептеу нктесі шін н блінісіні мезетін жне дайындалан німді ткізу кезіндегі оны ашалай нысанда біршама здігінше озалысыны бастауын алуа болады.
ндірісті алдын ала шарттасылан сипаты кезінде «С», «V» жне «m»-ге сйкес элементтерге блінетін сатылатын нім рылымыны йлесімдері (пропорциялары) алыптасады жне олара сйкес ашалай аражаттарды орлары немесе бл аражаттарды орланымдары жасалынады.
лкейтілген трде экономикадаы н озалысын дайы ндіріс дерісіндегі нны басты компоненттерін сипаттайтын оны осы негізгі элементтері бойынша адаалап отыруа болады:
Р = С + V + m
мндаы: Р – жиынты (жалпы) оамды нім; С – ндірісті
материалды шыындары; V – ажетті німні ны; m – осымша німні ны.
Бл ретте айналым аражаттарыны орлары, амортизациялы жне баса аударымдар (мысалы, леуметтік ажеттерге аударылатын аударымдар), ебекке аы тлеу оры, пайда* блінеді.
Бдан ары блуді аныталатын нормативтерімен белгіленген йлесімдерге сйкес нны аталан элементтерін айта блу дерісі болады. Алынан табысты немесе пайданы бір блігі мемлекетті арамаына оны орталытандырылан орларын алыптастыру шін аударылады, баса блігі ндірушіде алады жне оны алауы бойынша пайдаланылады.
Егер «С» элементіне сай келетін нны бір блігі ндірістік дерісті здіксіздігін амтамасыз ету шін німді ткізгеннен кейін ебек предметтерін – айналым орларын (айналым капиталын) сатып алуа авансыланса, онда «m» элементінен, одан баса, орланыма, яни ебек ралдарын – сонымен бірге
бл здіксіздікті амтамасыз ететін ндірісті аса маызды факторы – негізгі орларды (негізгі капиталды) сатып алуа баытталатын блігі блінуі ммкін.
алыптастырылан ашалай орлар айта блуге, сатауа немесе, керісінше, аражаттарды масатты арналымына арай ірілендіруге, оларды атаулы баыттауа немесе ндірістік жне ндірістік емес орларды (капиталды) толы айналымы дерісінде пайдалануа шырайды. Сйтіп, шаруашылы жргізуші субъекті жасаан нны бір блігі осы субъектіні толы айналымында алады, бір блігі ебекке аы тлеу, леуметтік шыыстар нысанында жмыс кшін дайы толытыруа жмсалады, материалды жне материалды емес игіліктер мен ызметтерге айырбасталады, ттынылады жне одан ары озалыстан шыып алады.
Материалды ндірісте жасалан нны едуір блігі жалпы мемлекеттік ажеттерге беріледі жне ашалай нысанда здігінше озалыс алып, мемлекетті кірістері ретінде мемлекетті аржылы атынастарыны сферасына кіріктіріледі. Экономиканы бастапы буындарыны табыстарынан аударылатын аударымдарынан баса мемлекет халыты аражаттарыны бір блігін салытар, ерікті тлемдер – арыздар, лотереялар, мемлекетті атысуымен банктерде саталынан жина ашалар нысанында жмылдырады. аражаттарды бір блігі мемлекеттік, жекеше, оамды ксіпорындар мен йымдардан жне халытан р трлі тлемдер, аударымдар, алымдар трінде ор жне ор емес нысанында тседі. Орталытандырылан ашалай орларды – мемлекеттік бюджетті, леуметтік сатандыру орларын, трлі бюджеттен тыс орларды алыптастыру арылы мемлекет дегейінде аржылы атынастарды нысандары осылай пайда болады. аржылы атынастарды бл блігі сан алуан жне аталан орларды мемлекеттік басаруды трлі дегейлерінде – жалпылтты, жергілікті дегейлерде жасаумен, сондай-а аталан дегейлерде сонымен бірге салалы, ведомстволы, ірлік, леуметтік аидаттар бойынша айта блумен жне пайдаланумен байланысты. Бдан баса, ашаны жне орларды озалысы мемлекеттік за мерзімді масатты бадарламаларды – ндіргіш кштерді дамыту, леуметтік, экологиялы, ылыми, ірлік жне басаларын орындаумен шарттасылан.
Е аырында, дайындірістік дерісті барлы стадияларынан те отырып, оамды нім жаырады жне ш зіндік орда: орнын толтыру орында, ттыну орында жне орлану орында іске асады (1.2. сызбаны араыз).