Сызба. аржы ажеттігіні факторлары
Тарихи алашыда зіне маызды оамды функцияларды алан мемлекетті пайда болуымен байланыстырылан аржылы атынастарды бір блігі айындалды. Мемлекеттік билікті стау шін арнаулы ашалай ор ажет, ол оамны барлы мшелеріні есебінен алыптасады.
аржыны басты арналымы – табыстар мен ашалай орларды жасау арылы мемлекет пен шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы ресурстарына ажеттіліктерін анааттандырып отыру жне бл ресурстарды жмсалуына баылау жасау. аржылы ресурстар болмаса, аржылы механизм арылы барлы жадайа ыпал етуді ке ммкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет зіні ішкі жне сырты саясатын жзеге асыра алмайды, зіні леуметтік-экономикалы бадарламаларын, ораныс жне елді ауіпсіздігі функцияларын амтамасыз ете алмайды.
Салытар, мемлекеттік кредит, аша эмиссиясы арылы мемлекет кімет аппаратын, армияны стау жне баса зіні функцияларын орындау шін ажетті ашалай каражаттарды шоырландырды жне пайдаланды. Мемлекет рдайым аржылы атынастарды міндетті субъектісі болып табылады, бл кптеген алымдара аржыны ажеттігін негіздемелеуде мемлекетті рлін асырып жіберуге негіз болды: мселен, ресейлік «аржы» оулыыны авторлары мемлекеттен тыс оамды ндірісті барлы баса субъектілері аржылы шаруашылыты емес, жай ашалай шаруашылыты жргізеді деп санайды.*
Мемлекет, дстрлі функциялардан баса, шаруашылы дерістерді реттеу жнінде едуір экономикалы функцияларды орындайды, сондытан мемлекетті арамаына аражаттарды орталытандыруды дрежесі айтарлытай жоары – мемлекеттік бюджет жне мемлекеттік бюджеттен тыс орлар арылы азір ішкі жалпы німні 40 пайыздан астамы жне жиынты оамды німні 20 пайыздайы (азастан бойынша) айта блінеді. Мемлекет аржысыны кмегімен салалы жне ауматы аспектілерде оамды ндірісті ауымы реттелінеді, баса оамды ажеттіліктер анааттандырылады.
Тарихи атынастарды бір блігіні (аса арапайым нысанында) алашы ауымды оамдастыты жымды ажеттіліктерін анааттандыру шін тіпті мемелекет пайда болана дейін орын алды. Мндай ызмет натуралды нысанда
жзеге асырыланмен ол оам дамуны тауар стадиясына дейінгі аржылы атынастарды болаша лгісі болып табылды.
Мемлекеттік секторды ызметімен байланысты аржылы атынастар елеулі дрежеде «оамды (немесе леуметтік) тауарлар» деп аталынатындарды – мемлекет аржыландыратын жне бірлесіп ттынылатын материалды, сонымен бірге материалды емес сипаттаы игіліктер мен ызметтер крсетуді ндіру мен блуді амтамасыз етуге баыталан. Бан алалар мен елді мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік билікті, басаруды, ыты тртіпті орауды, оранысты, оршаан ортаны орауды органдары мен мекемелері, ішінара халыты леуметтік орау, білім беру жне денсаулы сатау (кепілдемелі дегейде) жатады. оамды тауарларды аржыландыру егжей-тегжейлі 10- тарауда аралан.
Мемлекетте орасан ашалай аражаттарды жинатау соы уаыта дейін дайы ндірістік дерістерді жоспарлы жзеге асыру, ндіріс дамуыны аса басым баыттарын, ылыми-техникалы прогресті, леуметтік бадарламаларды аржыландыру ажеттігімен негізделді. Сзсіз, мемлекет йымдастыран бкіл оам ауымдарында оамды дамуды перспективалы йлесімдері нерлым крнекі аралады. Мемлекетті бл ммкіндіктері ашалай аражаттарды дрыс пайдаланан кезде ашалай аражаттарды орларын орталытандыруды шбасыз артышылытары туралы длелдейді. Біра, баса жаынан, соы жылдарды практикасы субъективтік еркін шешімдерді, дамуды басымдытарын дрыс тадамауды, мемлекеттік жне ндірістік монополизмні нтижесінде оларды баыттары мен пайдаланылуы тиімсіз немесе экономикалы трыдан аталмауыны ммкін екенін крсетті. Бл туралы тиісті айтарым келмеген аржылы ресурстарды, бадарламаларды орасан клемдері болан аржыландыруды мысалдары еске тсіреді. Сондытан рынока тпелі кезеде аржылы ресурстарды алыптастыруда лкен ытар мен дербестік берілуі тиіс шаруашылы жргізуді тменгі буындары мен ірлерге ереккше кіл аударылды. Бл ресурстарды орталы, ірлер, шаруашылы жргізуді тменгі буындары арасында тымды, ылыми негізде блу жоары айтарым мен пайдаланылатын аражаттарды лкен млшерде айта тлеу ммкін болады.
Алайда, аржыны ажеттігін негіздеудегі мемлекетті рлін арай отырып, оны зі, Ф. Энгельсті сзі бойынша, дамуды белгілі сатысында оамны жемісі болды. Бдан оам з йымыны мемлекеттік нысанын белгілей отырып, ажетті аржылы атынастарды да объективті трыда айындайды, ал мемлекет бл объективті ажеттікті ескере отырып, оларды сол немесе зге трде пайдалана алады деуге болады.
Мемлекетті мір сруімен байланысты аржылы атынастардан баса, шаруашылы жргізуші субъектілерін зара байланыстарындаы, сондай-а соылар мен халыты (й шаруашылытарыны) арасындаы оларды бір блігі болатынын да ескерген маызды, бл объективті трыда оамды-экономикалы формацияда тауар-ашалай атынастарды болумен айындалады.
аржыны мні ашалай нысандаы н озалысынан туындайды. Мндай озалысты шарты жоарыда аталан тауар-ашалай атынастарды болуы жне экономикалы задарды, соны ішінде н заыны да іс-рекеті болып табылады.
Ілгеріде, ндірісті социалистік дісі жадайларында бл факторларды іс-рекеті шектелініп отырды: жмыс кші тауар болып табылмады, ндіріс ралдары сонымен атар орталытан бекітілетін баа кмегімен де ткізілгенімен орталытандырылан материалды-техникалы жабдытау жйесі арылы блініп отырды. дайы ндірісті жоспарлыын амтамасыз етуге шаыратын ндірілген німні материалды-заттай элементтерін ата регламенттелінген блу іс жзінде ндіргіш кштерді дамуын буатын кедергіге айналды, себебі монополизмді туызды, еркін саудада німні жо кезінде ттынушыны оны тадау ммкіндігінен айырды, сапаны арттыруды, ылыми-техникалы прогресті дамытуды ынталандырмады.
Экономиканы жмыс істеуіні рынокты жадайларында мемлекет тауар-ашалай атынастарды лде айда аз дрежеде реттейді, негізгі реттеуіш тауарларды, жмыстарды жне ызметтерді сранымы мен сынымы болып табылады.
аржыны пайда болуыны бастапы шарты ашалай атынастармен ортатастырылан тауар ндірісі болып есептеледі. Тауар ндірісіні негізіне тауар ндірушілерді экономикалы ошауланушылыын шарттастыратын оамды ебек блінісі ойылан. Оларды райсысы ндірісті материалды-заттай факторларыны айырмашылыы мен оларды р трлі дегейі жадайларында нім жасайды, ал сол себепті тіпті сас тауарлар натылы жне затталынан ебекті р трлі шыындарымен ндіріледі. Бл тесіздікті салдарынан шыындар мен ебек нтижелерін лшеуді ажырлы ебекті жне жмсалынан кш-жігерге баламалы ттынуды лшемін ескере алатын айрыша механизмні объективті ажеттігі туады. Бан ашаны жне оны туынды экономикалы категорияларыны, соны ішінде аржыны да кмегімен жетеді. аржы тауарлы атынастардан тыс мір сре алмайды.Тек ндірілген тауарлар, ызметтер, адам ебегіні баса німдері айырбасталанда, оларды белгілі бір ашалай баламамен ткізгенде ндірушілерді тсім-ашасы (табысы) жасалады. Тсім-аша жиынты оамды німні микроэлементі ретінде «с», «v» жне «m» рамды бліктерін, яни ндірісті жмсалынан рал-жабдытары ныны млшерін, жмыскерлерді жмсалынан наты ебегін теуге сйкесетін ныны бір блігін жне жасалан осымша нім нын кіріктіреді. Тиісінше німді, жмыстарды, ызметтерді ткізуден алынан тсім-ашадан ндірісті жмсалынан рал-жабдытарыны орнын толтыруа, ебекке аы тлеуге баытталатын тиісті ашалай орлар блінуі тиіс, ал осымша нім ны оамды ндірісті, ндірістік емес сфераны барлы атысушыларыны, оамны ебекке жарамсыз мшелеріні экономикалы мдделерін анааттандыратын, саты орлары мен резервтерін жасауа арналан бліктерге блінуі тиіс.
Блуді бкіл дерісі ндіріс рал-жабдытары мен ттыну предметтері орларын жасай отырып натуралды-заттай нысанда да, сонымен бірге ашалай нысанда да ебекті аталан німдерін сатып алуа арналан ашалай орларды озалысы арылы болып жатады. Ашалай орларды алыптастыру, тауарлы атынастарда оларды пайдалану аржыны пайдалану кмегімен жргізіледі. Сйтіп аржы тауар-ашалай атынастармен байланысан, оларды салдарлары болып табылады жне сонымен бірге оларды жмсалуына жрдемдеседі.