Аржыны функциялары жне рлі

аржыны мнін толы ашу оны ымы мен ажеттігін ана емес, сонымен бірге аржыны оамды арналымын, яни оны функцияларын анытауды да талап етеді.

аржыа атысты функция осы экономикалы категорияа тн ызмет тобын, мнні іс-имылдаы крінісін, сапаны зіне тн категориялары кескініні айрышалыты дістерін білдіреді. Функцияда категорияны оамды арналымы бейнелеп крсеті- леді, оны экономикалы табиаты ашылады.

аржы баса тым жалпы категориядан – ашадан туындайтын айрышалыты экономикалы категория болып табылатындытан жне бл экономикалы категорияны іс-имылыны шегін сызып оюды ммкін еместігіне, оны оамды, саяси жне экономикалы мірді барлы сферасына тере дендеп енуіне байланысты аржыны функциясы туралы мселе алым-теоретиктер арасында осы кнге дейін пікірталас тудыруда.

азіргі уаытта аржыны блгіштік жне дайындірістік трізді екі тжырымдамасы танылып отыр.

Бірінші тжырымдаманы жатаушылары аржы оамды ндірісті екінші стадиясында – ашалай нысандаы оамды німні нын блу дерісінде пайда болады, аржыны бл- гіштік сипаты оны іс-рекет етуіні ерекшелігін крсетеді деп санайды. Бл тжырымдамаа сйкес аржы екі функция орын- дайды: блу жне баылау.

Блгіштік функцияны кмегімен жалпы оамды нім мен оны аса маызды блігі – лтты табыс, сондай-а лтты байлыты бір блігі (мысалы, айналым аражаттарын, мемлекеттік млікті сату операцияларын шыарып тастаанда) блінеді жне айта блінеді. Бл функцияны аржы німді здігінше бле береді деген маынада емес, аржы тек жасалан німді блуді ана ортатастырып, жзеге асырады деп тсіну керек. Былай деп айтан дрыс: німні натуралды-заттай рамын блу ашалай орларды блу арылы жасалады. Мемлекет, ксіпорын, фирма жне халы арасында ашалай орларды (табыстар мен орланымдарды) блуге сйкес жасалан натуралды нім де блінеді.

аржы кмегімен нды блу жне айта блу аржылы ресурстарды айрышалыты нысанын абылдайтын ашалай аражаттарды озалысымен міндетті трде осаталып жреді. аржыны жмыс істеуіні шарты – ашаны болуы, ал аржыны пайда болуыны себебі шаруашылы жргізуші субъектілер мен мемлекетті ызметін амтамасыз ететін оларды ресурстара ажеттілігі болып табылады.

оамды німді блу алашы жне кейінгі, немесе айта блу болып ажыратылады.

Алашы блу[†] кезінде жиынты оамды німні жалпы клемінен орнын толтыру (теу) оры (материалды шыындар мен амортизациялы аударымдар) шыарып тасталады жне жаадан жасалан н – лтты табысты блуді нтижесінде мемлекетті, ндірістік сфераны (шаруашылы жргізуші субъектілерді) жне халыты алашы табыстары алыптасады, олар блуді жне айта блуді крделі дерістеріне шырайды, бл дерістерде маызды рлді аржы атарады. оамды нім мен лтты табысты алашы блу кезінде аржы ебекке аы тлеу жне баа сияты экономикалы категориялармен тыыз байланыста дамиды.

айта блу салалы, сондай-а ауматы трыдаы шаруашылы жргізуші субъектілер бойынша оамды німді мшелеуді сан алуан дерісін амтиды. Мны нтижесінде натуралды – заттай нысандаы німді тпкілікті ттынуды амтамасыз ету шін дайы ндіріс атысушыларыны ашаа деген р трлі ажеттіліктері анааттандырылып отырады. Бл ретте атысушыларды бріні табыстары басаларды шыыстары есебінен алыптасады жне лтты табыс орлану оры мен ттыну орына ие болады. Бірінші жадайда аражаттар ндірісті кеейту шін немесе материалды сфера капиталынан, леуметтік инфрарылымны ндірістік емес орларынан болатын ндірістік орларды (капиталды) сімі шін, резервтер мен саты орларын жасау шін пайдаланылады. Ттыну орын бкіл халыты оны дайы толытырылуы шін пайдаланылатын тпкілікті табыстарын, леуметтік сфераны мекемелерін стауа, ылыма, мдениетке, басаруа, елді оранысына арналан ресурстар райды.

аржыны оамды німді блу жне айта блу дерісіне атысуы бірдей емес. Алашы блу кезінде, жоарыда атап тілгендей, аржы баса эко- номикалы категориялармен – баамен, ебекаымен зара іс-рекет жасайды. аржыны олдануды негізгі сферасы – айта блу, мнда ол тектес экономи- калы категориямен – кредитпен зара іс-рекет жасайды. аржыны блгіштік функциясы аумааралы, салааралы, ішкі салалы, ішкі шаруашылыты бліністі амтиды. Аума аралы жне салааралы айта блу мемлекеттік бюджет арылы жзеге асырылады, бл кезде ашалай аражаттар шаруашылы жргізуші субъектілерді бірінен алынып, аржылы ресурстарды жетіспеушілігін басынан кешіріп отыран кімшілік-ауматы бірліктер мен салалара беріледі. айта блуді бл трлеріні арасында бкіл экономиканы йлесімді дамуына ол жетеді, бл азастан жадайында тпкілікті салалардаы ндірісті дамуы шін, сондай-а артта алан ірлерде экономика мен леуметтік-трмысты инфрарылымды рлету шін те-мте ккейтесті болып табылады.

Ішкісалалы жне ішкішаруашылыты айта блу сферасы экономиканы айта руды барысында шаруашылы жргізуші субъектіні тапан аражаттарын пайдалануды ажет ететін (за бойынша мемлекетке тиісті аударымдардан баса) коммерциялы есеп пен зін-зі аржыландыру дістеріні енгізуімен байланысты біртіндеп тарылып келеді.

Демек, блгіштік функция арылы аржы ашалай табыстарды алыптастыру жне аражаттарды жмсау жолымен мемлекетті, экономикалы агенттерді экономикалы мдделерін амтып крсететін белгілі бір оамды ажеттіліктерді анааттандырады. Сйтіп, блгіштік функция арылы блу категориясы ретінде аржыны мні ашылады, ашалай нысандаы жиынты оамды німіні, оны рамында элементтерді озалысымен байланысты экономикалы атынастар айындалады жне сатып алу-сату арылы натуралды-заттай крінісіндегі оамды німді ткізу шін жадайлар жасалынады. Жиынында оамды ндірісті барлы атысушыларыны натылы ебек лесі мен оамды ндіріске атысу дрежесі есепке ала отырылып, оларды экономикалы мдделері анааттандырылуы тиіс.

аржыны блгіштік функциясыны жатаушылары блу арылы аржы дайы ндірісті баса стадияларына – ндіруге, айырбастауа, ттынуа белсенді ыпал етеді деп жорамалдайды. Мысалы, аржы ндіріске алыптастырылатын ашалай орларды млшері арылы санмен сер етеді: бл орларды клемін згерте отырып, ндіріске алаан баытта ыпал жасауа болады, не олайлы аржы жадайларын жасау жолымен экономиканы жеке рылымды блімшелеріні дамуын тездетуге болады, не бл суді арынын баяулатуа болады. Баса жаынан, егер ктермелеу орларыны клемін ндірісті белгілі бір сапалы крсеткіштеріні: ебек німділігіні, ресурстарды немдеуді, ор айтарымыны жне т.б. жетістіктерімен штастырса ндіріске сапалы сер етуге жетуге болады. аржы кмегімен дайы ндірісті баса сатыларына да осылайша сер етуге болады. Сйтіп, блгіштік функция арылы аржыны дайы ндірісті барлы дерістерімен байланысы жне бл категорияны ндірісті барлы стадияларына белсенді сер етуі адааланып отырылады.

аржыны блгіштік функциясы тжырымдамасыны жатаушылары айындамасындаы осал мезет категорияны функциясы тап осы категорияны зіндік ерекшелігін амтып крсетуі тиіс деген аида болып табылады. арастырылып отыран функция блуге атысушы баса экономикалы категориялара да – бааа да, ебекаыа да, кредитке де тн.

Бкіл экономикалы, соны ішінде аржылы ресурстар да млтіксіз орталытандырылан тртіппен блінген жне айта блінген кімшіл-міршіл жйені жне жоспарлы экономиканы іс-имылы кезінде аржыны блгіштік тжырымдамасыны пайда боланын жне теориялы негіздемені аланын есте стаан жн. Осы трізді тсілдемені негіздеу аржыны блгіштік тжырымдамасы болып табылды.

Тап осы блгіштік функция арылы аржыны оамды арналымы – шаруашылы жргізуді рбір субъектін оан ажет арнаулы масатты ашалай орлар нысанында пайдаланылатын аржылы ресурстармен амтамасыз ету жзеге асырылады.

аржыны блгіштік функциясыны іс-рекеті оны мнінен: жиынты оамды німді, лтты табысты жне таза табысты блумен жне айта блумен байланысты атынастарды амтамасыз етуден; табыстар мен орланымдарды алыптастырудан; ашалай орларды жасаудан туындайды.

Сйтіп, блгіштік функция арылы блу категориясы ретінде аржыны мні ашылады, ашалай нысандаы жиынты оамды німні, оны рамды элементтеріні озалысымен байланысты болатын экономикалы атынастар айшыталады жне сатып алу-сату арылы натуралды-заттай нысандаы оамды німді ткізу шін жадайлар жасалады.

дайындірістік тжырымдаманы кілдері аржыны дайы ндіріс стадияларыны бір категориясы емес, оны жалпы категориясы ретінде арастырады, яни олар аржыны тек оамды нім нын блумен байланысты болатын ндірістік атынастарымен шектеуді засыз деп санайды. аржы – ндірістік категория, йткені ол ндіріс дерісінде ндірістік орларды толы айналымына ызмет крсетеді жне бл деріске белсенді ыпал етеді. аржы – айырбас категориясы, йткені айырбаста оамды німді блу дерісі жаласады жне аржы бл блісті ралы болып крінеді: аржы дайы ндірісті екінші стадиясында ана емес, cонымен бірге дайы ндіріс дерісіні шінші стадиясында да, яни айырбаста болатын н озалысын білдіреді; айырбаста сондай-а салытарды аударып салу дерісі болады; бдан баса, аржы ашалай орларды алыптастырумен атар оларды пайланумен де байланысты болады, ал ол ашалай орлара тауар-материалды ндылытарды сатып аланда айырбаста болады; аржы ттыну категориясына жатады, йткені оамды ттыну мен жеке ттынуды орларын алыптастыруа атысады жне оларды кмегімен лтты табысты ттыну оры мен орлану орына блінуіні аыры йлесімдері амтамасыз етіледі.

Егер дайы ндіріс дерісіні дйекті стадияларынан алып арастырса, онда бірінші стадияда – ндірісте тікелей н жасалынады. Бан нды ебекті бастапы предметінен ашалай баламаа айырбастауа арналан дайын німге дейін дйекті лайтумен жетеді. Бл шін: біріншіден, ебек ралдарын, ебек предметтерін (шикізатты, материалдарды, энергетикалы ресурстарды) сатып алу шін, екіншіден, ндіріс дерістерін – осылан н компоненттеріне: меншікті жмыскерлерді ебегіне аы тлеуге, клдене субъектілерді материалды жне материалды емес ызметтерін тлеуге жмсалатын сан алуан шыындарды жзеге асыру шін керекті аржылы ресурстар іздестіріледі.

дайы ндірістік тжырымдаманы жатаушылары аржы – бір стадияны емес, жалпы аланда дайы ндірісті категориясы деп санайды, йткені, оларды пікірінше:

оамды дайы ндірісті барлы стадиялары бір-бірімен тыыз байланысан;

аржы оам ызметіні бкіл сферасына – материалды ндіріске, айналыс пен ттыну сферасына ене отырып, дайы ндірісті бір стадиясына ана емес, жалпы бкіл бл деріске ызмет етеді;

аржы оамды ндіріс озалысыны барлы стадияларында пайдаланылатын баылауды мбебап ралы болып табылады.

аржыны табиатын ашаны озалысында анытайтын аржыны блгіштік тжырымдамасынан айырмашылыы дайындірістік тжырымдама бл табиатты ашалай нысандаы н озалысында анытайды. Мндай станымда (тсілдемеде) аржыны іс-рекет сферасы айтарлытай кеиді.

дайындірістік тжырымдама жатаушыларыны аржыны мнін осылай кеінен ынуына сйкес олар аржыа мына функцияларды береді:

1) дайындірістік функция – аржылы ресурстарда жзеге асырылан нны дайы жаыртылуы оамды дайы ндіріс дерісін жне осы ресурстармен амтамасыз ету бойынша. аржылы ресурстарды дайы жаыртылуы деп оларды алыптастыруды, блуді жне пайдалануды тсінген жн. дайындірістік функция аржыны баынышты осалы категорияларына тн трлі модификацияларда (осалы функцияларда) крінеді, олар оулыты кейінгі тарауларында аралады;

2)баылау функциясы

аржыны дайындірістік функциясыны осалы функцияларыны мазмнын табыстар мен орларды жасау жне пайдалану дерісінде болып жататын экономикалы атынастарды сипатымен, сондай-а осы дерістерді атысушыларыны рамымен тсіндіріледі. Табыстарды жасауды тікелей кзі материалды ндіріс сферасында алынатын лтты табыс болып табылады. лтты табысты алашы блу дерісінде экономиканы бастапы буындарыны – фирмаларды, компанияларды, й шаруашылытарыны бастапы табыстары жасалады. айта блу дерісінде трлі меншікті масаттара пайдалану шін ордалану жолымен бл табыстардан ашалай орлар алыптасады жне, міндетті аударымдар трінде, оамды атынастарды баса атысушыларыны ашалай орлары жасалынады. Бл дерісте мемлекеттік бюджет зор рл атарады, ол арылы ауматы, салалы жне ведомстволы белгісі бойынша сан алуан орларды жасау жолымен ашалай аражаттарды едуір блігі айта блінеді. Нтижесінде, кп жадайларда оамды дайы діріске атысушыларды біріні табыстары есебінен тпкілікті ттынуа баытталатын баса атысушыларды ажеттеріне пайдаланылатын ашалай орлар жасалады. Тап осы дерістер аржыны айтылан функцияларында зіні крінісін табады.

аржыны Санкт-Петербург (Ленинград) ылыми мектебіні[‡] оны функцияларыны рамы туралы станымы отайлы болып крінеді.

ашалай орларды жасау;

ашалай орларды пайдалану.

Санкт-Петербург мектебіні кілдері жоарыда аталан функцияларды «елді ашалай шаруашылыы» категориясына атысты, яни кеінен араанымен, бл тсініктеме аржыны дайындірістік тжырымдамасымен келісіледі.

Функциялара атысты экономикалы дебиеттерде баса да пікірлер бар: мысалы, аржыа ндірістік функция, дайындірістік орларды толы айналымын ортатастыратын функция немесе жедел, ынталандырушы, фискалды жне баса функцияларды береді; мндай жадайларда оамды арналым крінісіні нысаны ретіндегі экономикалы категорияны функциясы дай ндірісте іс жзінде пайлануды нтижесі ретіндегі категорияны рлі мен жиі шатастырылады.

Траты жне экономикалы категорияны зі мір сргенге дейін мір сретін функциялардан айырмашылыы категорияны рлі р трлі болуы ммкін, ол категорияны іс-рекеті болатын реалды жадайларыны згеруіне де, сондай-а ыпалды зіні: оамды дайы ндіріске, ндіріс тиімділігін арттыруа, коммерциялы негіздерді дамытуа жне ныайтуа, халыты л-ауатын арттыруа жне т.б. трлі баыттарыны болуына туелді болады. Мысалы, материалды ндіріс сферасындаы аржыны іс-рекеті материалды, энергетикалы, ашалай ресурстарды немдеуде, ндірістік орларды жасыра пайдалануда шаруашылы жымдары мдделігіні кшеюіне жеткізеді. Алайда бл аржыа ынталантырушы функция тн дегенді білдірмесе керек. Белгілі бір ынталандырмаларды крінісі – бл аржы іс-рекетіні, шаруашылы жргізу практикасында оны функцияларын масатты нысаналы пайдалануды нтижесі.

Категорияны функциялары мен рліні айырмашылытары мынада: рл р уаытта натылы болады жне реалды нтижелерде крінеді; функция дегеніміз ылыми абстракцияны, орытындылауды, экономикалы категорияны натылы іс-рекет механизміні салдары. ылыми абстракцияны арасында категорияны іс-рекет механизміні натылы белгілері орытынды трінде крінеді.

аржыны функцияларын арастыра отырып, операцияларды мазмны, іс-рекет объектілері, масаттары бойынша аржылы атынастарды кейбір сфераларыны бірдей еместігін мойындаан жн. Мысалы, мемлекетті аржысы сферасында аржылы дерістер сипатыны материалды діріс сферасындаы мндай сипаттан айырмашылыы болады. Оны стіне, тіпті мемлекетті аржысында, оны жеке зара байланысты буындарында – салытарда, мемлекеттік бюджетте, мемлекеттік кредитте – жмыс істеу сипаты бірдей емес. аржы – атыстылыы трысынан бір тектес жне бірдей емес функциялы арналымы бар осалы категорияларды кіріктіретін жаанды жинатаушы категория; аржы, оны атынастарыны жйесі сегіз осындай осалы категорияларды кіріктіреді: мемлекетті аржысы, шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы, й шаруашылытарыны аржысы, бюджеттен тыс орлар, мемлекеттік кредит, халыаралы аржы, аржы рыногы, сатандыру (леуметтік). Сондытан бл рамдас бліктерді функциялары да – осалы категориялара атысты осалы функциялары да бірдей емес. Бл аржыны жеке сфералары мен буындарыны біршама дербес осалы функцияларыны болатындыы туралы орытынды жасауа ммкіндік береді. аржы оамды дайы ндірісті блу стадиясыны ралы бола отырып, дайы ндірісті барлы стадияларына ыпал ете алады. Ыпал етуді объективті алышарттары екі мн-жаймен байланысты:

1. аржы оамды ндірісті барлы стадияларына (ндіру, блу, айырбастау, ттыну) ыпал етеді.

2. аржыны экономикалы дерістерді катализаторы болуа леуметтік ерекшелігі бар (бл блгіштік функциядан туындайды). Блу дайы ндірісте айындаушы сфера болып табылатын материалды ндіріс сферасында басталады, йткені ол ндірісті сипаты мен ауымына сер етеді.

Ашалай нысанда тлаланан оамды нім ныны озалысымен байланысты болатын аржы жалпы аланда дайындірістік дерісті жне оны трлі фазаларын сан жаынан (аржылы ресурстар мен орлар арылы) бейнелеп крсетуге абілетті болады. Бл оамда алыптасатын экономикалы йлесімдерді бойы баылап отыруа ммкіндік береді, бл аржыны баса функциясын – баылау функциясын бейнелейді.

Коммерциялы есеп пен маркетинг операцияларын жзеге асыруа байланысты болатын аржыны баылау функциясын барлы ылыми тжырымдамаларды кілдері мойындайды. аржыны бл функциясы экономикалы категория ретіндегі аржыа тн асиет жне аржыны не бірінші, не екінші функциясымен бір мезгілде жзеге асады. Баылау функциясы мазм- ныны натылы крінісі мемлекетті аржылы саясатын жргізетін аржы органдары ызметіні барысында іске асады.

Баылау функциясы аржылы баылауда – ішкі жалпы німді тиісті орлара блуге жне оларды масатты арналым бойынша жмсауа баылау жасауда крінеді.

Баылау функциясы санды трде аржылы ресурстарды озалысы арылы жиынты оамды німді блумен жне айта блумен байланысты болатын экономикалы дерістерді бейнелейді. Сонымен бірге наты нысандаы аржылы ресурстарды озалысы жиынты оамды німді нды блу дерісіне мемлекет тарапынан баылау жасауды негізі болып танылады. Мндай баылаусыз экономиканы тегерімді дамуыны амтамасыз етілуі ммкін емес.

аржыны баылау функциясы аржы органдарыны сан ырлы ызметі арылы жзеге асырылады. аржы жйесі мен салы службасыны жмыскерлері аржылы баылауды аржыны жоспарлау дерісінде, бюджет жйесіні кіріс жне шыыс блігіні атарылуы кезінде жзеге асырады.

Рынокты атынастарды дамуы жадайында баылау жмысыны баыттары, аржылы баылауды нысандары мен дістері айтарлытай згерді.

аржы микроэкономикалы дамуды тиімді ара атысын белгілеуде, дайы ндірісті заттай жне нды элементтеріні тепе-тедігіне жетуде, ндіріс тиімділігін арттыруда маызды рл атарады.

Сонымен бірге аржы отайлы лтты шаруашылыты ара салмаын амтамасыз етуде белсенді рл атарады: оларды кмегімен экономикалы жне леуметтік дамуды индикативтік жоспарыны басты элементтеріні зара теестірілуіне ол жетеді; аржылы тталарды жоспарлы пайдалану оамды дайы ндіріске аржыны ынталандырыш рлін кшейтуге арналан негізгі аржылы крсеткіштерді мемлекетке орталытандыра отырып анытауа жадай жасайды.

аржы кмегімен жететін нтижелерді баалауа жалпы тсілдеме аржыны рлін ш баытта атаруа ммкіндік жасайды:

1) лаймалы дайы ндірісті ажеттіліктерін ажетті аржы кздерімен амтамасыз ету трысынан;

2) аржыны оамды ндірісті нды рылымын реттеу шін пайдалану трысынан;

3) аржыны леуметтік-экономикалы дамуды ынталандырмасы ретінде пайдалану трысынан.