Нды экономикалы категорияларды зара іс-рекеті мен зара байланысы

оамды німді блу дерісі те крделі, мны барысында ндірісте жасалан н шаруашылы жргізуші субъектілер арасында, ал оларды райсысында масатты арналым бойынша блінеді. Осыан байланысты ол трлі экономикалы категорияларды кмегімен жзеге асады, бларды райсысы ерекше, тек зіне тн рлдерді орындайды. аржы нды блу дерісіне атыса отырып, баа, ебекке аы тлеу, кредит, сатандыру жне баса категориялармен зара тыыз байланыста болады жне зара іс-рекет жасайды. Бл ашалай категориялар сонымен бірге дайы ндіріс цикліні барлы стадияларына атысады, алайда оларды атысу лшемі мен нысандары бірдей емес. Жеке экономикалы категорияларды дайы ндіріс дерісіні трлі стадияларында атысу дрежесі р трлі. Аталан категорияларды райсысы тек оан тн дістермен жне тсілдермен оамды нім мен лтты табысты блуді біркелкі дерісіне атыса отырып, блгіштік жне баса дайындірістік атынастарды жйесінде зіні ерекше орнын алады.

аржы теориясыны маызды мселесі оны баа, ебекке аы тлеу, кредит жне т.б экономикалы категориялармен зара байланысы, сондай-а блгіштік деріске бл категорияларды андай дйектілікпен кірісетіндігі болып табылады.

Аша жне аржы. Рынокты атынастарды практикасы экономикалы категорияларды олдануды шекаралары мен шарттарын тзетеді, олара жмыс істеуді жаа нысандарын степ береді. сас трансформацины «аржы» ымы алып отыр. Мселен, азіргі трмысты олданыста бл термин жалпы аланда аша, ашалай аражаттар ымымен тедестіріледі. сас мнді здеріні ресурстарыны атауына шаруашылы жргізуші субъектілерді (ксіпорындар мен йымдарды) банк жне аржы менеджерлері салады. Оны стіне, «аша» терминін «аржыны» орнына ою батысты аударма дебиетінен, баралы апарат ралдарынан шыады.

оамды дайы ндіріске ызмет крсететін аша жалпы категория ретінде нны жай-кйін (баалануын) жне озалысын ауыштырады, ал оны негізінде іс-рекет ететін осалы категориялар – баа, аржы, кредит, ебекке аы тлеу, сатандыру оны (нны) озалысын нерлым натылы баытта жне айрышалыты нысандарда натылы трде крсетеді, яни осалы жйелер тауар-ашалай атынастарды

– ашаны жмыс істеуіні жалпыа орта нысанын реалды мазмнымен толтырады. Сйтіп, аша бастапы категория болып табылады, ал оны функциялары (н лшемі, айналыс аражаты, тлем аражаты, орланым аражаты, дниежзілік аша) негізінде атынастарды амтуды трлі дрежесімен алан, баынышты категориялар (осалы категориялар) іс-рекет етеді. Мселен, бааны іс-рекетінде кбінесе ашаны н лшемі жне айналыс аражаты ретіндегі функциялары, кредитте тлем, орланым аражаттары, дниежзілік аша функциялары крініс табады.

Ашаны негізінде жмыс істейтін барлы категорияларды ішінен оларды іс-рекетіне аржылы атынастар нерлым ке ауымда жаын келеді. аржы ашаа тн функцияларды кбін пайдаланады. Тап осы жадай, трізі, практикада аржыны аша ретінде кеінен тсінуге алып келді: е уелі тлем аражаты функциясында, йткені олма-ол жне олма-олсыз нысандарда аржылы міндеттемелер ашамен жзеге асырылды, сонан кейін баса ашалай операциялар да аржылы атынастар сипатына ие болды. Мысалы, шаруашылы жргізуді нтижелерін лшеу кезінде ызмет ауымдарын баамен лшеу арылы (нім, ызмет ндіру жне одан ары – аржылы менеджментте олданылатын шаруашылы жргізуші субъектілерді жмыс тиімділігіні крсеткіштері).

Ашаны функциялары негізінде дамып,аржы біріктірілген нысандарды тудырды– мысалы «аржы капиталы», «аржы рыногы», «ор рыногы». «аржы капиталы» ымына сйкес ашаны, аржыны жне кредитті нерлым етене осылысы болды. аржы капиталы нерксіп пен банк капиталдарыны симбиозы ретінде дайы ндірісті негізгі орларыны толы айналымын тездету арылы оны арындандыра отырып, дайы ндірісте сапалы зге асиеттер мен зге рлді бейнелейді. Ал ндірістік орлар негізгі жне айналым капиталдарыны (капитал алыптасуы) жаыртылу дерістерін жзеге асыру шін инвестициялы ресурстара трлене отырып, ашалай ресурстар – аржылы, кредиттік ресурстар есебінен біріктірілген трде алыптасады. Бл атынастар шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы менеджментінде, салыты менеджментінде, аржы рыногында, яни енді аржыны зіні функцияларын іс жзінде іске асыру кезінде те-мте сараланыш, икемді жне атаулы болып келеді.

Сйтіп, «аша» жне «аржы» категориялары осарлас, бірыай «йлесімде» іс-рекет етеді; мндай зара іс-рекет кезінде аша нысан ретінде болады, ал аржы бл нысанды арнайы мазмнмен – аржылы мазмнмен, яни сипатты айрышалыты белгілермен: блгіштік, айта блгіштік, міндетті, сзсіз болатын, баламасызды, нны бір жаты озалысымен толтырады. рі аталан белгілер трлі жинаталымдарды жне атысуды трлі дрежесімен шаруашылы дерістеріні зіндік ерекшеліктерін бейнелейді.

Алайда, ашаны кез келген функциясында аржы ашаны зіне араанда аз дрежеде пайдаланылады. дайы ндірісте аржыны функциялы атысуы оны барлы стадияларында байалынады. Монетарлы (ашалай-кредиттік) жне фискалды (салыты-бюджеттік) саясаттарды жргізу кезіндегі аша мен аржыны зара іс-рекеті туралы осымша 20.3 параграфты араыз.

Баа жне аржы. Баа – жрта млім, тауар ныны ашалай тлалануы. Ол ебек німіні натуралды-заттай нысанынан ашалай нысанына кшуін жне сатып алу-сату актілеріні негізінде оны бір иеден басасына озалысын ортатастыра отырып нды бліністі бастапы категориясы ретінде крінеді. лтты табыс блінгенге дейін жне айта блінгенге дейін тауар сатылуы тиіс. Баа нім иесіне оны ткізуден тсетін ашаны млшерін алдын ала анытайды жне одан ары блінетін дерісті алашы негізі болып саналады. Блініс дерісінде ебекті оамды ажетті шыындарымен аныталатын ннан бааны ауытуы пайда болуы ммкін, мны нтижесінде бір атар ндірушілерде кп н, басаларында аз н ткізіледі. Мндай жадайда айта блгіштік деріске зіні дістерімен аржы араласады: ол нны бір блігін (мысалы, акциздерді, экспорта немесе импорта салынатын салытарды, кеден баждарыны кмегімен) алады немесе нны кем алынан блігін субвенциялар, бюджеттік немесе салалы аржыландыру жолымен алып береді. Бааны ннан ауытуын мемлекет баалар саясатын жргізгенде (мемлекеттік тапсырыс бойынша, мемлекеттік ктере сатып алу бойынша реттелетін баалар, леуметтік трыдаы тмен баалар, жоары сраныммен аныталатын баа – монополиялы баалар) дейі белгілей алатынын есте стаан жн. Рынок жадайларында тауарларды, ызметтерді сранымы мен сынымы алыптастыратын еркін баалар басым болады.

Крнекі, екі категорияны зара іс-рекеті трансферттік баа белгіленімі кезінде – бааларды пайдалануды баылап отыруда крінеді, бл бааларды зара байланысты тараптар алыптастырады жне (немесе) бл тараптар арасында ммілелер жасалан кездегі рынокты баалардан (оларды ауымында) айырыла танылады. «Трансферттік баа белгіленімі туралы» азастан Республикасы заыны нормаларына сйкес тексерулер жргізу барысында баалар ауымын ескере отырып, рынокты баадан мміле баасыны ауыту фактін анытау кезінде укілетті органдар салы салу объектілеріне жне салы салумен байланысты объектілерге тзету жргізеді. Тзету ммілелер бойынша жеілдікпен салы салуы бар мемлекеттерде тіркелген тауар айырбастау (баспа-бас айырбастау) операцияларын жзеге асыратын, салытар бойынша жеілдіктері бар, белгілі бір кезеде залалдары бар, зара есепке алу ретінде ммілелерді жзеге асыратын атысушылармен жргізіледі.

Алайда бааны іс-рекеті орларды тікелей жасалуын тудырмайды, ол тауар ндірісі мен айналысыны ралы болып крінеді. Айырбас актісі дегеніміз бір мезгілдегі сату (біреу шін) мен сатып алу (баса шін). Тауарларды баламасыз сату кезінде «m»-ні лесі азаяды немесе кбейеді, ал баламасыз сатып алу кезінде жаа тауарды «C» жне «V» клемі мен йлесімі згереді. Баа орын толтыру орыны млшері мен рылымына, демек , пайдаа да ыпал етеді.

Баада нны барлы рылымды бліктері тжырымдалан, бл бліктер ары арай блініп, аржылы ресурстар мен орлар трінде зіні экономикалы нысандарын алады. Экономикалы дерістерді ата орталытандырылуы жадайында нны бл лестері – амортизациялы аударымдар, жалаы, материалды жне баса шыындар, табыс (пайда) – регламенттелінеді, ал рынок жадайларында сраным мен сыным факторларымен аныталады. Баа аржыны жмыс істеуі шін жадайлар зірлейді. Шаруашылы жргізуші субъектілерде не аражаттар ордаланылады, біра онда салытарды сомасы кбейеді, не оамды нім седі, бл табысты (пайданы) анарлым жоары нормасы бар салалара ауыстырылатын ресурстарды босап алуына рындырады.

аржы кмегімен шаруашылы жоспарларымен жне йлесімдерімен белгіленген н озалысыны шарттарын ескере отырып блуді баамен басталан дерісі тзетіледі. Егер бааны кмегімен німді ткізуден тсетін жалпы тсім-аша алыптасатын болса, аржылы блу бл тсім-ашаны одан ары блуге арналан масатты ашалай орлар бойынша блшектейді. Сйтіп, блуді аржылы дістері анарлым иілгіш келеді, олар бл дерістегі лкен атаулы сипатты амтамасыз етеді. Блу кеділігіні дрежесі р трлі: егер баа нны оамды ажетті шыындардан ауытуы немесе шыындарды жеке-дара шыындардан ауытуы тріндегі оны тек бір блігін блетін болса, аржы жалпы оамды німні бкіл нын айта бледі.

Баа блу дерісіне бірінші болып кіріседі жне ондаы бастапы йлесімдерді анытайды. нны айналасында бааны тербелісі аржы шін ызмет рісін жасайды.

аржы баамен негізі аланан йлесімдерді натылайды. аржылы блуді баамен блуден айырмашылыы сол, баамен блуді объектісі жалпы оамды нім ныны тек бір блігі болып табылатындыы (бааны ннан ауытитын блігі). аржы ішкі жалпы німні бкіл нын бледі. Баамен блуге атысты аржылы блу айталама болып табылады. Баамен блу лестірім бетінде байалынбайды, ол тсім-ашаны жалпы массасында жасырылан, ал аржылы блу аны крініп трады. Баамен блу тек блумен, ал аржылы блу блумен жне айта блумен сипатталады.

Баа амортизациялы аударымдарды клемін анытауда ерекше рл атарады. ндіріс ралдарыны бастапы жне олданыстаы бааларыны арасындаы алшаты амортизациялы ордаы елеулі ауытулара себепші болады. ндіріске кепілге салынан (баламасыз сатып алуа арай), нны баалы брмалануы баламасыз сату кезінде кшейеді жне блу мен ттыну стадияларындаы айта блгіштік атынастарды кбеюін тудырады.

сіре инфляция жадайында азастанда баа кшті сті жне бааны блгіштік функциясы кшейе тсті. Баа сонымен атар тауарлара деген сраным мен сынымды да реттейді, сйтіп, дайы ндіріске, шыынны орнын толтыру орыны млшері мен рылымына ыпал жасайды.

аржы жне ебекке аы тлеу. аржы ебекке аы тлеумен тыыз байланысты. Бааны ізінше аржылы блуді ішінде жалаы жмыс істей бастайды. аржы жалаы оры мен ебекке аы тлеуді баса орларыны ошаулануы шін жадайлар жасайды. Бл категориялар жмыс кшіні дайы толытырылуы шін алышарттар жасайды, зара іс-имылда дайы ндіріс дерісін ынталандырады. Материалды ндіріс сферасында ебекке аы тлеу оры (жалаы оры) аржыны кмегімен німді ткізуден тскен тсім-ашадан блінеді. Бл ор ндірілген німні клеміне арай алыптасуы ммкін. Шаруашылы практикада табыс категориясын пайдаланан жадайда ебекке аы тлеу оры ол жеткен аржылы нтижелермен тыыз байланысты йлесімде алыптасады.

Жалпы табыс німді ткізуден тскен тсім-аша мен тура шыындар арасында айырма ретінде зіне осы шыындардаы немді абылдайды жне сондытан кешенді аржылы ым ретінде сипатталады, ол ашалай тлалануда ызметті санды жне сапалы нтижелері бойынша шаруашылы органны барлы кш-жігерін біріктіреді. Бл жерде баа факторы да атысады: жоары сапалы німді ткізген жадайда материалды

шыындарды немдеу де, німні лкен санды клеміне келетін амортизациялы аударымдар лесіні азаюы трінде болатын негізгі капиталды пайдаланудан алынатын салыстырмалы нем де пайданы немесе табысты кбейтеді.

Сырттай араанда ебекке аы тлеу орын анытауа баа факторы тікелей атыспайды деген пікір туады. Біра таза табысты блу арылы оны сері аиат крінеді.

Рынокты жйеде бааны ебекке аы тлеу орына сері брыныдан бетер арта тседі.

лтты табысты блуді нтижесі болып табылатын ебекке аы тлеумен зара рекеттесе отырып, аржы оны салытар, арыздар жне ашалай ресурстарды жалпы мемлекеттік ора аражаттарды жмылдыруды баса дістері, зейнетаы, саты орына тленетін жарналар арылы ішінара айта блуді амтамасыз етеді.

ызметтер крсету сферасында жмыскерлерді ебекке аы тлеу оры елеулі дрежеде бюджеттік аражаттар есебінен алыптасатындытан жне тиісті бюджетті аржылы ммкіндіктерімен аныталатындытан бл сферадаы аржы мен ебекке аы тлеуді байланысы крнекі (айрыша) болады.

Барлы жадайда ебекке аы тлеу экономикалы категория ретінде жасалан німдегі рбір жмыскер лесіні сйкестігін, яни жмыскерді блудегі атысу шегін анытайды, ал аржы жалаы орын немесе ебекке аы тлеу жніндегі орды алыптастырады.

Ебекке аы тлеу ттыну стадиясында, яни тауарлар мен ызметтерге аы тлеу жолымен пайдаланылады. Бір мезгілде оны белгілі бір блігі аржылы дістермен халыты салытарды, сатандыру бойынша жарналарды тлеуі трінде; кредиттік діспен – банктерге салынан салымдар, мемлекеттік арыздарды облигациялары трінде; акцияларды жне баса баалы ааздарды сатып алу жолымен жмылдырылады.

Жалаы мен аржыны іс-рекет етуіні айырмашылыы:

1) аржылы блуді шекарасы анарлым ке; жалаы тек ебек шыындарын теуге атысты;

2) аржы нны біржаты озалысына атысады, ал жалаы

оны ыайласпа озалысына – ебек нына жне оны ашалай темаысына атысты.

Жалаы кмегімен «V»­ толы жне «m»­ ішінара блінеді аржыны кмегімен орларды жиынтыы, ал жалаыны кмегімен жалаы оры мен сыйлыаы оры алыптасады. Олар ебекке аы тлеу орын райды. Жалаы – салы тлеуді негізі. Жалаыны кзі аржылы ресурстар болып табылады, ал жалаы оры оны немдеу кезінде зі аржылы ресурстарды кзі бола бастайды.

Сонымен бірге арастырылып отыран категорияларды іс- рекет сфералары мен іс-рекет уждері айтарлытай ажыратылады. аржыны іс-рекеті бкіл оамды німге, ал ебекке аы тлеу рекеті тек ажетті німге жне осымша німні бір блігіне таралады. Ебекке аы тлеу ндірісті аса маызды факторларыны бірі – жмыс кшіні рекетімен байланысты, жмсалынан ебекті темаысыны ралы ызметін атарады, ал аржы, бдан баса, ндіріс ралдарымен оларды тікелей алыптасуы арылы байланысты. Ебекке аы тлеу оны німділігіні суін ынталандырады, ал аржы аржылы механизмні жйесі арылы оны дамуын жандандыра отырып, бкіл оамды ндіріске ыпал етеді.

аржы жне кредит. оамды нім нын блуге кредит те атысады. рі айта блгіштік дерістер кредиттік атынастарды сферасында аылып жатады. аржыдаы сияты кредиттік атынастарда да шаруашылы жргізуші субъектілерді, халыты, мемлекетті за мерзімді жне ыса мерзімді несиелендіру масаттары шін кредиттік деп аталатын ашалай орлар алыптасып, пайдаланылады.

Екі категория да оамды шаруашылыта аражаттарды алыпты, здіксіз ауыспалы айналымы шін жадайлар жасауа бейімделген. Бл категорияларды материалды сферадаы кешенді ыпал жасауыны объектілері ндірістік капитал болып келеді. аржы жне кредит крделі жмсалымдар мен айналым аражаттарын алыптастыруды кздері болып табылады. Бірге йлесе отырып, олар шаруашылы жргізуші субъектілерді ашалай орларыны айналымын лаймалы негізде амтамасыз етеді. аржылы діспен детте шаруашылы органдарды ашаа деген траты ажеттіліктері, кредиттік діспен оларды уаытша мтаждары анааттандырылады. Келешекте крделі жмсалымдарды кзі ретінде кредиттік ресурстарды рлі артатын болады.

Кредиттік дісті лаюы ашалай ресурстарды нерлым тиімді пайдалануа осымша ынталандырмалар жасайды, оларды жмсауды банк немі адаалайды, бл ндірістік-аржылы ызметті нтижелері шін шаруашылы жргізуші субъектілерді шаруашылы есептегі жауапкершілігін арттырады. айтарылмайтын аржыландыру ысаруы тиіс.

аржы мен кредитті зара байланысы аржылы жне кредиттік ресурстарды алыптастыру дерістерінде аны байалынады,онда екі категорияны іс-рекеті зара баытталан – аржыны кмегімен банкті кредиттік ресурстары рылады: шаруашылы органдарды аражаттары, амортизациялы аударымдар, материалды ресурстарды сатып алуа бірден баытталмайтын, айналым аражаттарын толтыруа арналан німді ткізуден алынан тсім-ашаны бір блігі. Кредитті кмегімен аржылы ресурстар алыптасады: кредиттер шаруашылы органдарды аржылы ресурстарын толытырады – теу мезетіне дейін; табыстан банктерді бюджетке тлемдері – оларды ызметіні нтижелері бойынша жне біратар баса жадайларда; мемлекетті шыыстарын аржыландыру шін банктерден бюджеттік арыз алу.

Сйтіп, лаймалы дайы ндіріс мтаждарын амтамасыз етуде екі категорияны зара бірін-бірі алмастырушылыы байалып трады.

Сонымен атар аралып отыран категорияларды арасында белгілі бір айырмашылытар да бар. Егер аржы оамды німді блетін жне айта блетін болса, кредит аржы бастаан блуді жаластыра отырып тек айта блуге атысады. Кредитті объектісі осы мезетте уаытша бос болып келетін нны бір блігі болып табылады, бл ашаны ажетсініп отыран шаруашылы органдары мен халыты ажеттіліктерін анааттандыру шін нды несие орына шоырландыруа ммкіндік береді.

Жинаталан ашалай аражаттарды пайдалану дісі айтарлытай айырмашылы болып табылады: аржыландыру аражаттарды теусіз жне мерзімсіз тртіппен баыттауды шамаласа, несиелендіру айтарымдылы, мезгілдік, аылы жадайларында жргізіледі; кредитті аса маызды аидаты – берілетін кредиттерді материалды амтамасыз етілуі.

аржы жне сатандыруды зара байланысы мен зара іс- рекеті де те шектеулі; бл мселелер 18 жне 19 тарауларда егжей-тегжейлі аралан.

аржы есеп айырысу жйесімен те тыыз байланысты, йткені оларды іс-рекет етуі жекелеген шаруашылы жргізуші субъектілер арасындаы зара есеп айырысуа негізделген. Есеп- исаптар экономикалы категориялар емес, олар – аталан категорияларды іске асыруды ралы. Бл жерде ашаны айналыс аражаты жне тлем аражаты ретіндегі функциясы пайдаланылады. аржылы операцияларды уатылы жасалуы, масатты орларды алыптасуы, аржылы ресурстарды ажетті баыттар бойынша кедергісіз озалуы есеп-исаптарды айындыына, жола ойыландыына байланысты болып келеді.

Материалды ндіріс сфераларыны шаруашылы жргізуші субъектілеріні ндірілген нім, тауарлар жне ызметтер шін есеп айырылысулары аржы іс-рекетіні алдында болады жне аржылы атынастарды кейінгі жзеге асыруа ммкіндік туызады. Материалды ндіріс сферасындаы есеп айырысуларды сипаттайтын айрышалыты крсеткіштер дебиторлы жне кредиторлы берешектер болып табылады. Бл берешектерді дегейі шаруашылы органдарды аржылы жай-кйіне сер етеді жне келісімшартты тртіпті, ттынушыларды тлем абілеттілігіні жай-кйіне байланысты болады. азіргі уаытта лтты шаруашылытаы есеп айырысуларды жай-кйі анааттанарлысыз: шаруашылы жргізуші субъектілерді арасындаы зара есеп айырысулар бойынша тленбеген тлемдерді сомасы жне банктерді несиелері бойынша, жалаы бойынша мерзімі ткен берешек кбейіп отыр. Келісімшартты міндеттемелерді орындамау аржы трасыздыыны факторы болып табылады жне айыпплдар тріндегі німсіз шыындар мен аржылы аражаттарды ысырабына сотырады. Бл табыстан жне аыр аяында ебекке аы тлеу орынан шегерілетін тікелей шегерім.

Ашалай есеп-исаптар коммерциялы есеп пен зін-зі аржыландыруды жзеге асыруды маызды буыны болып табылады. Оларды алыпты жмыс істеуі дайы ндіріс пен нды экономикалы категорияларды – бааны, аржыны, кредитті, ебекке аы тлеуді іс-рекетіні те ажетті шарты болып табылады.

Экономикалы категорияларды зара байланысы мен зара іс-рекетіні баяндалан ерекшеліктері баса ашалай операциялара араанда аржылы операцияларды аз «еркіндік дрежесі» болады деп орытынды шыаруа болады: аржыны бл асиеті оны «императивтігін» сипаттайды. Мысалы, шаруашылы жргізуші субъектіні салы тлеу кезінде тадауы жо – оны ызметіні табысына немесе табыс алмауына арамастан ол оны тлеуге міндетті: ол тіпті бір салыты басасымен ауыстыра алмайды.ндірістік-шаруашылы ызметпен осаталатын баса аржылы дерістермен болатын сас жадаят – аржылы орларды: жары, орлану, ттыну, резервтік, валюталы жне басаларын алыптастырмайынша ксіпорын жмыс істей алмайды. Сйтіп, егер салыты тлеу кезінде аржыны мндай белгісі міндеттілік ретінде болса, шаруашылы ызметте ол ажеттік болып табылады. Баса ашалай атынастарда операцияларды тадау еркіндігі болады, мысалы, кредиттік операциялар кезінде кредиттік мекемені кредит трін (ыса, орта, за мерзімді), кредитті шартын тадауа ммкіндік болуы ммкін; баалы атынастарда ріптесті, рынок конъюнктурасы анытайтын трлі жадаяттарда бааны згеру ммкіндіктерін тадау; осындай сас жадай ебекке аы тлеуде (тлеуді нысандарын, млшерлемелерді млшерін тадау жне т.б.), сатандыруда (трлері, нысандары) болуы ммкін.

Экономикалы категорияны таралу шекараларын теориялы кре білу шаруашылы жне леуметтік дерістерге оны механизмі ыпалыны ммкіндіктерін анытауа жадай жасайды. Бл белгілі бір категорияны асиеттерін пайдалануа бадарланан басаруды йымдастыруды шынайы тетіктерімен практиканы ралдандырады. Категориялар механизміні элементтерін – нысандарын, дістерін, тсілдерін саралау экономиканы йымды-ыты рылымына икемділік пен прменділік береді жне сонымен бірге леуметтік-экономикалы жйені зор тиімділігіне жрдемдесетін болады.

Экономикалы категорияларды зара іс-рекеті туралы аралан негізгі аидалар оларды дайы ндірісті басаруды практикасында, оны жзеге асыруды барысын баылауда жне оны тиімділігін ынталандыруда пайдалануа келісілген, зара йлесілген тсілдемені ажет етеді.