Аржылы ресурстар мен орлар аржылы атынастарды объекті ретінде

 

аржы ылымы аржыны тек экономикалы категория, яни айрышалыты ндірістік атынастарды жиынтыы ретінде ана арастырып оймайды, сонымен бірге масатты ашалай орлар тріндегі оларды материалды іске асуын баса крсетеді. Бл орлар аржылы атынастарды траты иелері болып келеді. Оларды алыптасу кздері жне орларды здері (бл кздерді біріктіруші) лтты шаруашылыты тиісті буындарыны аржылы ресурстары болып табылады. Демек, аржылы ресурстар – бл жалпы оамды нім мен лтты табысты ндіру, блу жне айта блу дерісінде жасалынатын экономикалы субъектілерді жне мемлекетті аржылы дістерді кмегімен ратын ашалай орланымдарымен ашалай орлары.

аржылы ресурстарда негізгі орынды нны мына элементтері: таза табыс (пайда), осылан н салыы, ациздер, кедендік тлемдер, леуметтік мтаждара тленетін жарналар жне амортизациялы аударымдар алады.

аржылы ресурстарды аржылы орлардан айырмашылыы бар. аржылы ор (орланым, босалы ор) – аржылы діспен алыптастырылан, белгілі бір ажеттіліктерді анааттандыруа пайдаланылатын масатты ашалай аражаттары, ал аржылы ресурстар болса, ол – мемлекетті (оны органдары арылы) жне шаруашылы жргізуші субъектілерді табыстары мен тсімдері. Біріншіден, аржылы ресурстар деп ашалай аражаттарды кздерін, шаруашылы органны немесе шаруашылы жргізуші субъектіні мндай аражаттарды жасау ммкіндіктерін тсінеді. Екіншіден, аржылы ресурстар – бл орлардаы, яни ашалай аражаттарды масатты босалы орларындаы «байланан» аражаттар, сондай-а лі масатты белгілі бір баыттылыы жо орлар бойынша алыптаспаан ашалай аражаттар. Мысалы, ашалай аражаттарды бір блігіні алашыда ор сипаты болмайды – блар шаруашылы органдарыны оларды шаруашылы ріптестері тарапынан келісімшарттарды, зара шарттарды жне шаруашылы жргізуді баса шарттарын бзаны шін алатын айыпплдары, сімплдары, трасызды тлемдері. Мндай аражаттарды тсуін кні брын есепке алу ммкін емес.

аржы мен аржылы ресурстар – бара-бар ымдар емес. аржылы ресурстар зінше аржыны мнін анытамайды, оны ішкі мазмны мен оамды арналымын ашпайды. аржы ылымы тап мндай ресурстарды жасау, блу жне пайдалану негізінде туындайтын оамды атынастарды зерделейді; ол аржылы атынастар дамуыны задылытарын зерттейді.

аржылы ресурстар жалпы оамды німні 60 %- а жуыын ра отырып, мемлекетті аржылы уатыны крсеткіші болып табылады. оамды нім мен лтты табысты жасау, блу жне айта блу дерісінде алыптаса отырып, олар тпкілікті пайдалануа, яни негізгі рал-жабдытарды толтыруа, лаймалы дайы ндірісті амтамасыз етуге жне жалпымемлекеттік ажеттерді анааттандыруа оам жмсайтын материалды ресурстарды бір блігіні аша крінісі болып табылады. оамды ндіріс дерісінде аржылы ресурстар нерлым кп жасалса, сорлым ол тиімдірек болады. Сонымен бірге бкіл дайы ндірісті тиімділігін арттыру проблемасын шешу жне экономикалы суді арынын тездету лтты шаруашылыта аржылы ресурстарды тиімді пайдалануа байланысты.

«аржылы ресурстар» ымындаы оны екі жаын ажырата білген жн.

1.Шаруашылы жргізу практикасында «аржылы ресурстарды» ымы деп мемлекетті, ксіпорындарды арамаындаы белгілі бір кезедегі барлы ашалай кірістер мен орланымдарды жиынтыын, яни ашалай орларды, кредиттік ресурстарды, ашалай резервтерді айтады. Бл шаруашылы жргізуді шаруашылы есеп практикасы трысынан туындаан практикалы тсілдеме. Расында, ксіпорынны банктегі оны шотындаы белгілі бір кндегі ашалары олар ксіпорынны меншікті немесе арыз аражаттары болып келетіндігіне арамастан оны барлы натылы аржылы ресурстарды райды. Сол секілді мемлекеттік бюджетте шоырланан кірістер, орланымдар олар жасалынан нды алашы немесе кейінгі блуді нтижесі болып табылатындыына арамастан мемлекетті рбір наты кндегі аржылы ресурстары болып саналады.

2.Егер жиынты німні (C+V+m) материалды-заттай жне нды рылымына, оны блінісіне жне бл дерістегі орнына сйенсек, онда аржылы ресурстарды ымы басаша крінеді. Егер айталама есепті элементін шыарып тастаса, онда «аржылы ресуртарды» ымы тікелей мемлекет пен ксіпорындарда олара жктелінген функцияларды орындау шін шоырланатын нды (аша) нысанындаы жалпы оамды нім мен лтты табысты бір блігін білдіреді.

аржылы ресурстарды мынадай нысандарда арастыруа болады: олдаы, жинаталан, луетті. олдаы ресурстар – ызметін жзеге асыру кезінде экономикалы агенттерді жедел алыптастырып, пайдаланатындары. Жинаталан ресурстар орлар мен резевтерде байланан. луетті ресурстар келешекте белгілі бір уаытта немесе кезеде алуа жоспарланан ресурстар. Крсетілген нысандардаы аржылы ресурстар зара трленеді: мысалы, экономиканы наты секторыны німін ткізуден алынан табыстан айналым аражаттарыны орлары – олдаы аржылы ресурстар алыптасады, олар сонан-со ндірістік орларды толы айналымында ала отырып істі шын мнінде жинаталан ресурстара айналады. Жинаталан ресурстар олдаы ресурстара трлене алады (мысалы, дамуды инвестициялы бадарламасын аржыландыруа баытталатын лтты банктегі берілетін кепілдікті трансферт).

аржылы ресурстар экономикалы жне леуметтік ызметті амту ауым-дары трысынан мемлекетті аржылы ресурстары, шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы ресурстары (ызметтер трлері бойынша), халыты аржылы ресурстары болып блінеді; жиынты трде дайы ндірісті барлы атысушыларыны ресурстары оамны (елді) аржылы ресурстары ретінде елестетіледі.

«Инвестициялы ресурстар» ымы олданылады, инвестициялы дерісте негізгі жне айналым капиталы шін трлене отырып олар ашалай ресурстар – аржылы, кредиттік ресурстар есебінен де, сол сияты материалды, материалды емес ресурстар есебінен де біріктірілген трде алыптасады. Инвестициялар – нтижесінде пайда (табыс) жасалатын немесе леуметтік нтижеге ол жеткізілетін ксіпкерлік жне ызметті баса трлеріні объектілеріне салынатын мліктік жне зияткерлік ндылытарды барлы трлері.

Аша нысанындаы аржылы ресурстарды баса ресурстардан айырмашылыы болады. аржылы ресурстар зіні функцияларында біршама ошауланан, сондытан аржылы ресурстарды баса ресурстармен йлестіруді амтамасыз етуді ажеттігі болады.

аржылы ресурстарды кздері оамды нім ныны барлы ш элементі: «С», «V», «m» болып табылады (1.4 сызбаны араыз), біра оларды райсысыны атысу дрежесі р трлі. Мысалы,«С» элементінен амортизациялы аударымдар, айналым аражаттары, табии орта мен минералды-шикізат базасын толытыруа аударылатын аударымдар, ксіпорын німіні зіндік нында материалды шыындарды рамына кіретін тлемдер рылады. «V» элементі халытан алынатын мемлекеттік салытар, леуметтік мтаждара аударылатын аударымдар (салытар), арыздар мен лотереялар бойынша тсімдер сияты аржылы ресурстарды кзі болып табылады. «m» элементі таза табысты (пайданы), жанама салытарды, сырты экономикалы ызметтен тсетін табыстар мен тсімдерді (кеден баждары, кедендік рсімдер шін тлемаы) кіріктіреді.

аржылы ресурстарды бір блігі оамды німні бірнеше элементтеріні рамында кешенді трде алыптасады. Мселен, шаруашылы органдар дегейінде нім, жмыстар немесе ызметтер ндіруге жне оларды ткізуге жмсалатын шыындара тура келетін «С» жне «V» элементтерінен салытар, алымдар жне арнаулы орлара аударылатын аударымдар, жер ойнауын пайдаланушыларды тлемдері – роялти, бонустар, клік ралдары салыы, мемлекеттік баж, ластандыратын заттарды шыарылуы мен тасталынуы жне алдытарды орналастыру шін тлемдер жне басалар трінде ресурстар алыптасады. Жекешелендіруден тсетін тсімдер сияты тріні кзі лтты байлы, яни орланан лтты табыс (V+m) болып табылады.