Сызба. аржылы ресурстарды рамы
Мемлекетті аржылы ресурстарыны кзі сонымен бірге мемлекеттік кредит, инвестициялар арылы тартылан аражаттар болып табылады.
аржылы ресурстарды сіруді маызды факторы оамды ебек німділігін арттыру болып табылады, бл дайы ндіріс дерісінде лтты табысты артуын білдіреді, сондай-а экономикалы ызметті аржылы нтижесіні суіне алып барады. Ебек німділігімен оамды ндіріс тиімділігіні баса крсеткіші – ор айтарымы (капитал айтарымы) тыыз байланысты. ор айтарымын арттыруаржылы ресурстарды алыптастыруа, атап айтанда, оларды негізгі кзі – таза табысты сіміне сзсіз сер етеді, ол нім ндіру ауымы сіміні, сондай-а аымдаы шыындарды (е алдымен жалаы мен амортизациялы аударымдарды) немдеуді нтижесінде артады. Жне, керісінше, ор айтарымыны тмендеуі аржы ресурстарын азайтады.
Екінші фактор – бл материалды шыындарды орнын толтыру оры мен ндірілген лтты табыса жалпы оамды німні бліну йлесімдері. Жиынты оамды німдегі материалды шыындарды лесін – материал сиымдылыын – тмен- дету ндірілген лтты табысты – аржылы ресурстарды негізгі кзін – арттыруа ммкіндік беретін фактор болып табылады.
аржылы ресурстарды суіне сонымен атар жалпы аланда оамды ндірісті, сондай-а нерксіп ндірісіні материалды заттай рылымы да сер етеді. Жрта млім, ндірістік арналымны (оамды ндірісті бірінші блімшесі) тауарлары бойынша осымша німні нормасы ттыну арналымыны – екінші блімшені (акциздерді кіріктіретін жне анарлым жоары рентабелділікке ие) тауарлары мен німдері бойынша нормаа араанда тмен. Бдан баса, дайы ндірістік циклде ттыну тауарларыны айналымы жылдамыра болады, мны зі уаытты белгілі бір межелдемесінде, мысалы, есептік жылда бірнеше айналымдардан алынатын ресурстарды осындылауа (жиынтытауа) ммкіндік береді. Сондытан оамды ндірісте екінші блімшені лес салмаы мен даму арыны нерлым жоары болса, аржылы ресурстарды ммкін клемі сорлым кп болуы ммкін.
аржылы ресурстар орталытандырылан жне орталытандырылмаан тртіппен алыптасады. Орталытандырылан тртіппен мемлекеттік бюджетті, зейнетаы орларыны, бюджеттен тыс орларды ресурстары рылады. Орталытандырылмаан дістермен материалды ндіріс сферасыны шаруашылы жргізуші субъектілеріні ттыну орлары, амортизациялы аударымдар орлары, аржылы резервтер мен валюталы орлар, шаруашылы органдарыны баса ашалай орлары алыптастырылады.
Перспективада ашалай орланымдар (табыс, осылан н салыы, акциздер), сырты экономикалы ызметтен тсетін тсімдер аржылы ресурстарды негізгі кздері болып алады.
Жекешелендіруден, мемлекет меншігін сатудан тсетін тсімдер сияты уаытша кздер болып табылатын аржылы ресурстар оларды таусылуына арай азаятын болады. Кздері жер ойнауын пайдаланушыларды салытары мен арнаулы тлемдері – роялти, бонустар болып келетін аржылы ресурстар артады.
Ебекке аы тлеуді, ттыну орларыны одан ары суі аржы ресурстарыны рамына тартылатын халыты аражаттары млшеріні суіне жеткізеді.
Мемлекетті аржылы ресурстары клеміні динамикасы мен рылымыны рдістері рынокты атынастара кшу бадармаларын жзеге асыруды нтижесінде оамды ндірісті тиімділігін айтарлытай арттыру аржылы ресурстарды алыптастыруды арынын тездетуге жне суі интенсивті факторлармен шарттасылан кздерді лес салмаын кбейту баытындаы оларды рылымын жасартуа жеткізетіндігін длелдейді.
1.7. аржы жйесі жне оны йымдастыруды
Аидаттары
«аржы жйесіні» ымы аржы ымыны одан ары дамуы жне натылана тсуі болып табылады жне тиісті ашалай орлар рылып, пайдаланылатын атынастарды, сонымен бірге бл атынастарды йымдастыратын органдарды жиынтыын амтиды. аржы жйесіні ымы кейде тар маынада, тек мемлекетті аржы мекемелеріні жиынтыы ретінде олданылады, бл жеткіліксіз.
зіні тарихи дамуында аржы жйесі за эволюциядан тті. аржылы атынастарды пайда болуы кезінде аржы жйесі, жалпыа млім, детте, тек бір ана буынмен – мемлекеттік бюджетпен шектелді. Классикалы капитализм жадайында батысты кптеген ркениетті елдеріні, соны ішінде брыны КСРО-ны аржы жйесін екі негізгі буын – мемлекеттік бюджет пен жергілікті аржылар рады.Олар ашалай орларды алыптастыруа ммкіндік берді, бл буындарды кмегімен мемлекет зіні саяси жне экономикалы функцияларын орындап отырды.
аржы жйесі трлі критерийлер бойынша сыныпталады.
аржы жйесі терминіні келтірілген анытамасында аржыны мндік сипаттамасын, оны оамды-экономикалы дерістегі орнын негіздей отырып, аржы жйесін сыныптауды аидалы моделі ойылан. Осы критерийге сйкес аржы жйесі мынадай ш бліктен трады:
1) аржылы атынастарды жиынтыы;
2) ашалай орларды жиынтыы;
3) басаруды аржылы аппараты.
Ашалай орларды озалысына байланысты мемлекет, шаруашылы жргізуші субъектілер, салалар, ірлер жне жеке азаматтар арасында пайда болатын экономикалы, ашалай атынастарды жиынтыы аржылы атынастарды райды.
аржылы атынастар зіні экономикалы табиаты жнінен блгіштік атынастар болып табылады, оны стіне нды блу е алдымен субъектілер бойынша жзеге асырылады. Сондытан оамды ндірістегі субъектілерді рлі аржылы атынастар жіктемесіні алашы объективті белгісі ретінде крінеді.
аржылы атынастар негізінен мына екі сфераны амтиды:
1) мемлекеттік бюджетке жинаталатын мемлекетті орталытандырылан ашалай орларын алыптастырып, пайдаланумен байланысты болатын экономикалы ашалай атынастар;
2) ксіпорындарды орталытандырылмаан ашалай орларыны толы айналымын ортатастыратын экономикалы ашалай атынастар.
аржылы атынастарды буындарына тн болып келетін тиісті орталытандырылан жне орталытандырылмаан ашалай орларды жиынтыы аржы жйесіні екінші блігін райды.
аржыны материалды мазмны зіні крінісін бюджеттік, мемлекеттік жне мемлекеттік емес леуметтік сатандыру жне амсыздандыру, амортизациялы, айналым аражаттары, ттыну, резерв жне баса кптеген ашалай орларды кіріктіретін аржылы ресурстарды алыптастырып, пайдалануда табады. (1.7сызбаны араыз). Бір орлар едуір дрежеде, біреулері аз дрежеде орталытандырылан. Бір орлар немі жмсалады (ттыну оры), басалары уаытша саталады (резервтік капитал), шіншісі орланады (амортизациялы аударымдар).