Сызба. азастан Республикасы аржы жйесіні сызбасы
зіні орта аидалы бірттастыына арамастан, аржылы атынастарды йымдастыруды нысандары мен оларды сырты крінісі р трлі. Бл маынада аржы рамы туралы айтуа болады. аржылы атынастарды сфералары мен буындары зара тыыз байланыста болады жне елді бірттас аржы жйесіні рамын райды.
Сонымен бірге аржы рамын мемлекетті аржылы саясатын жзеге асыруа ызмет ететін натылы аржы органдары болып табылатын аржы жйесінен ажырата білген жн.
азастан Республикасында макро- жне микроэкономиканы аржы жйесіні рамы аржылы атынастарды біршама дербес мына буындарынан трады:
1) мемлекетті бюджет жйесі;
2) арнаулы бюджеттен тыс орлар;
3) мемлекеттік кредит;
4) жергілікті аржы;
5) шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы;
6) халыты (й шаруашылытарыны) аржысы.
аржылы атынастарды алашы ш блігі жалпы мемлекеттік, яни орталытандырылан аржылара жатады жне макродегейдегі экономика мен леуметтік атынастарды реттеу шін пайдаланылады. Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы, й шаруашылытарыны аржысы орталытандырылмаан аржылара жатады жне микродегейдегі экономика мен леуметтік реттеу жне ынталандыру шін пайдаланылады.
Жергілікті аржы мемлекетті аржы жйесіні маызды рамы болып табылады. Жергілікті аржыны леуметтік рлі, оны рамы мен рылымы бтіндей жергілікті органдара жктелінген функцияларды сипатымен, сондай-а мемлекетті кімшілік-ауматы рылысымен жне оны саяси экономикалы баыттылыымен аныталады.
Жалпы, аржыларды бкіл рамы екі ірілендірілген блікке біріктіріледі:
мемлекеттік жне муниципалды аржы;
шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы
аржы жйесі ымымен атар аржы-кредит жйесіні жалпылама ымы да бар, оан аржы жйесіні буындары ана емес, сондай-а кредит жйесі де кіріктіріледі. аржы-кредит жйесі бірлескен трде кбінесе материалды ндіріс сферасыда ызмет етеді, йткені кредит мекемелері ндірістік емес сфераа жатанымен ндірістік емес сферада кредиттік атынастар шектелінген.
аржы жйесін руды негізіне мына аидаттар ойылан:
Мемлекеттерді кпшілігінде аржы жйесін руды аидаты – фискалды (азыналы) федерализм аидаты.
аржы жйесін йымдастыруда централизм мен демократизмні йлесуі. Мемлекеттік аржы органдары тарапынан болатын орталытандырылан басшылыпен бір мезгілде жергілікті аржы органдарына жне шаруашылы жргізуші субъектілерге ке ы пен дербестік берілген.
Бл аидат жергілікті аржы органдарыны тиісті жергілікті кімшілікке жне жоары аржы органдарына екі жаты баынышты жйесін алдын ала айындайды.
Салалы аржыларды басарудаы демократиялы негіз шаруашылы жргізуші органдара капиталды (негізгі жне айналым капиталдарын) бекітіп беруге, олара р трлі масатты арналымны ашалай орларын жасауа жне оларды пайдалануа ы беруде крінеді. Жоары органдар зіні зыры шегінде салалы орлар мен резервтерге орналастырылатын аражаттарды бір блігін айта блу туралы шешім абылдайды, оларды масатты пайдалануды тртібін анытайды.
Ксіпкерлік секторда аржылы дербестік нерлым толы крінеді: оны атысушылары мемлекетті аржы жйесі алдындаы міндеттемелерді орындааннан кейін аржылы ресурстарды еркін иемденеді.
лтты жне ірлік мдделерді сатау. ірлерді дамытуды леуметтік жаынан абылдауа болатын дегейі сияты бл аидатты талаптары да аржылы атынастарда лтты тедікті амтамасыз етуге шаырады. аржы жйесін рудаы оны крінісі мемлекеттік аржы органдары рылымыны лтты-мемлекеттік жне кімшілік-ірлік рылымына сай келуі. рбір облыста, ауданда жне алада аржы органдарыны тиісті аппараты бар. Тменгі рылымдарда арнаулы аржы органдарыны болмауы ммкін, онда оларды функцияларын жергілікті кімшілікті аппараты атарады. Федеративтік рылысы бар кп лтты мемлекеттерде бл аидатты маызы айтарлытай артып отыр.
аржы жйесі бірлігіні аидаты орталы аржы органдары арылы мемлекетті жргізіп отыран бірыай масаттарымен алдын ала айындалып отырады. аржыларды барлы буындарын басару бірыай негізгі занамалы жне нормативтік актілерге негізделеді. аржы жйесіні бірлігі аржылы ресурстарды басты кздеріні ортатастыында (бірлігінде), оларды озалысыны зара байланыстыында, ажетті аржылы кмек крсету шін аражаттарды ірлер, салалар арасында айта блуде болып отыр. аржы жйесі бірлігіні аидаты экономиканы басаруды барлы дегейлерінде жасалатын аржы жоспарлары мен баланстарды зара йлесу жйесінде зіні натылы рінісін табады.
аржы жйесіні жекелеген рамды элементтеріні функциялы арналым аидаты аржыны р буыны з міндеттерін шешіп отыратындыынан крінеді. Оан айрыша аржылы аппарат сйкес келеді. Мемлекеттік бюджетті ресурстарын рып, пайдалану жніндегі жмысты йымдастыруды азастан Республикасыны аржы министрлігі мен Экономика жне бюджеттік жоспарлау министрлігі жзеге асырады.
Бюджеттен тыс орларды (ресурстарды) масатты міндеттерін тиісті аппараттар анытайды жне шешеді немесе белгілі бір министрлікті жне кіметті басаруына беріледі.
лтты шаруашылыты басаруды сатылас аидаты жоары органдар (министрліктер, ведомстволар, холдингтер, ассоциациялар, бірлестіктер) дегейінде де, сондай-а тменгі (фирмаларда, компанияларда жне т.б.) дегейде де аржылы аппаратты тиісті рылымын байланыстырады (амтамасыз етеді). Бдан баса, аржылы аппаратты йымдастыруда акционерлік, бірлескен, аралас, кооперативтік, сондай-а оамды ксіпорындар мен йымдарды басаруды ерекшеліктері бейнелеп крсетіледі.
азіргі кезде аржы жйесі тере згерістерге шырап, айта рылуда. Каржы жйесін айта руды басты міндеті оны азастанны леуметтік-экономикалы дамуын тратандырып, одан ары тездетуге аржы жйесіні ыпал етуін кшейту, жиынты лтты табысты, аржылы ресурстарды здіксіз суін амтамасыз ету, оамды ндірісті барлы буындарында шаруашылы-коммерциялы есептерді ныайту болып табылады.
Рынокты атынастар барысында аржы жйесіні рлі мен маызы шыл артады. аржы-кредит секторы рынокты механизмдерді негрлым тиімді жмыс істейтін секторларыны біріне айналуы тиіс.
аржы жне е алдымен бюджет жйесі ішкі жалпы німні суіне жне оны басты блігі – лтты табыса, макро-жне микроэкономика ксіпорындарыны, фирмаларыны жне салаларыны дамуына жне халыты кптеген жігіні хал-ахуалына айтарлытай ыпал жасайды.
оамда істі жайы аржылы ахуалмен аныталады, сондытан тратану мен дамуды бадарламасы бірінші кезекте экономиканы тиімділігін арттыру жніндегі жалпыэкономикалы шараларды іске асыруды арастыруы тиіс. Бл шараларды атарында – ндірістік атынастарды жетілдіру, экономиканы леуметтік айта бадарлау, лтты шаруашылыты рылымын жаырту, ылыми-техникалы прогресті тездету, сырты экономикалы ызметті жандандыру, ішкі ндіріс есебінен ттыну рыногын толытыру проблемасын шешу шаралары жне тр. аржылы шараларды ішінде инвестицияларды отайландыру, басару аппаратын стауа жмсалатын шыындарды азайту, шаруашылы жргізуді барлы дегейінде нем режімін атадандыру ажет; экономиканы тменгі дегейлерінде залалдыты болдырмау, коммерциялы есепті дамыту, аржы жйесіні барлы буындарында аржылы зара арым-атынастарды индикативтік реттеу ажет.