Сызба. оамды-экономикалы формацияны базис жне ондырма жйесіндегі аржы
аржылы саясатты жасау дерiсiнде елдi алдына ойылан мiндеттердi орындалуы шiн материалды жадайлар амтамасыз етiледi. Тап сондытан аржылы саясат экономика мен леуметтiк сфераа ыпал жасауды белсендi тeтігi болып табылады. Демек, аржылы саясат аржылы ресурстарды iздестiрудi, шоырландыруды жне жинатауды жне экономикалы саясатпен жасалынатын дамуды баыттары бойынша оларды блудi мiндеттерiн шешедi.
аржы жалпы экономикалы категория ретiнде абстракцияны аз дрежесi болатын (салытарды, бюджеттi жне т.б.) жеке аржылы осалы категориялардан тратындытан, дербестікті белгілі дрежесімен саясатты трлерін: салыты, бюджеттік, шаруашылы жргiзушi субъектiлер, мемлекеттік арыз алу саясатын жне олара сай келетiн салыты, бюджеттік, шаруашылы жргiзушi субъектiлерді, мемлекеттiк кредиттік, аржылы жоспарлау, аржыны басару, аржылы ыты, саты механuзмдерiн блуге болады.
Мемлекеттi аржылы саясаты аржылы стратегия жне аржылы тактика болып ажыратылады жне олар аржылы саясатты рамдас бліктері болып табылады.
аржылы стратегия – экономикалы жне леуметтiк стратегиямен аныталып, перспективаа есептелген жне ipi ауымды мiндеттердi шешудi арастыратын аржылы саясатты за мерзiмдi курсы. Ол макроэкономикалы дерicтер дамуыны за кезеiне баытталан, ал оны шеберiндегi кнделiктi мiндеттер басты стратегиялы масата жетудi кезедерi ретiнде жзеге асырылып отырады. Сйтiп, аржылы саясатты мазмны экономикалы жйеде аржыны пайдалануды стратегиялы баыттылыылы нeмi аныталып отырады.
аржылы стратегияны мемлекет оам дамуыны ipi тарихи кезедерiне йлестiре отырып жасайды. Оны жасау дерiсiнде аржыны дамытуды негiзгi рдiстерi болжанады, оны пайдалануды тжырымдapы алыптасады, аржылы атынастарды йымдастыруды аидаттары белгiленедi. за мерзiмдi масаттарды тадап алу жне аржылы саясатта масатты бадарламаларды жасау аржылы ресурстарды экономикалы жне леуметтiк дамуды басты баыттарында шоырландыруды ажет етедi.
аржылы тактика аржылы байланыстарды йымдастыруды дер кезiнде згертiп отыру, аржылы ресустарды айта топтастыру арылы оамды дамытуды натылы кезеiнi мселелерiн шешуге баытталан. Ол назарды кезек кттiрмейтiн мiндеттердi шешуге, пайда болан йлесiмсiздiктердi аржылардаы жне елдi, iрдi, саланы экономикасындаы ауытушылытарды жоюа шоырландыра отырып, стратегиялы нсамaны натылайды. аржылы стратегияны бiршама тратылыы кезiнде аржылы тактика орамдылыымен (икемдiлiгiмен) ерекшеленуi тиic, ол экономикалы жадайларды, леуметтік факторларды жне басаларды ширатылыымен алдын ала аныталады.
аржылы саясатты стратегиясы мен тактикасы зара байланысты. Стратегия тактикалы есептерді шешу шін олайлы жадайлар жасайды. Экономика мен леуметтік сала дамуыны шешуші учаскелері мен басты проблемаларын анытай отырып, тактика дістерді згерту, аржылы байланыстарды йымдастыруды нысандары арылы нерлым ыса мерзім ішінде ысырап пен шыындарды те аз жмсап, аржылы стратегия белгіленген міндеттердi шешуге ммкiндiк бередi.
аржылы саясат – шаруашылы жргiзушi субъектiлердi аржылы саясатын, аржы рыногыны, сатандыруды саясатын оса аландаы саясатты жалпы баыты.
аржылы саясат мемлекет ызметіні салы салу жне экономикаа ыпал ету масатымен мемлекет шыыстарыны рылымын реттеу саласындаы (фискалды саясат) жне бюджеттi реттеу саласындаы eкi зара байланысты баыттарынан тpaды. аржылы саясаттан фискалды саясат – яни мемлекеттi салыты-бюджеттік саясаты бліп крсетіледі.
Мемлекетті салыты-бюджеттік саясатыны жне экономикалы дерістерде оны іске асыру механизміні кешенді ымы деп тсінілетін «фискалды саясат» термині батыс теориялы тжырымдамалары мен практикасынан алып пайдаланылан. Фискалды саясатты е маыздысы мемлекеттiк бюджет болып табылатын орталытандырылан мемлекеттiк орларды толытырумен байланысты. Фискалды саясат салы тлемдерiн алу, «оамды тауарларды» ндіpy кезінде ресурстарды орналастыру, оларды блу, ашалай аражаттарды трансферттік аындарыны озалысы жнiндегi блу жне айта блу peкeттepін, кімет пен жергілікті органдарды экономикалы жне леуметтiк сфераларда аржыны пайдалану жнiндегi баса іс-имылдарын амтиды.
Фискалды саясат дuскредuцuялы* саясат ретiнде, яни лтты ндірісті натылы клемін, жмыспен амтылуды (жмыстылыты) згерту, инфляцияны баылау, экономикалы судi тездету мacaтымен мемлекеттi салытарымен жне шыыстарымен саналы айла-шары жасау ретiнде жргiзiледi. Экономикалы циклдi сипатына арай ынталандырушы немесе тежеушi фискалды саясат жргiзiлуi ммкін. Дискредициялы емес фискалды саясат автоматты немесе «кіріктірме тратандырышты» (кіріктірме тратылы») ic-рекетiн ажет етедi.Блай деп экономикалы циклдi трлi фазаларындаы – рлеу немесе лдырау фазаларындаы лтты нім клемiне тебе-те трде мемлекет шыындарыны жне салы алуды трленуі ынылады.
аржылы саясатты баыттары экономикалы дерiстердi реттеумен байланысты болатын экономuкалы саясатты да кipiктiредi. Сондай-а бюджет тапшылыына атысты фискалды саясатты айырады (бл мселелер оулыты 14 жне 20 тарауларында толыыра баяндалан).
аржылы саясат экономикалы атынастардан туындайды, йткенi оам аржылы саясатты жасауда epiктi емес, ол зiнi ммкiндiктерiне, объективтi шындыты шарттарына сйенедi. аржылы атынастар дамуыны зiнi айрышалыты задары болады. аржыны логикасы дамуа зара кepi ыпал жасай алады: экономиканы тездетедi немесе oaн кедергi жасайды.
Мемлекеттi аржылы саясатыны мазмны экономикалы задарды іc-peкeтін ескере отырып жне оамны даму міндеттерiне сйкес аржыны жоспарлы йымдастыру болып табылады. оамды дамуды рбiр кезеiнде аржылы саясатты зiне тн белгiлерi болады, ол экономиканы жай-кйiн, оамны материалды жне мдени міріні толаы жеткен ажеттiлiктерiн жне баса факторларды ескере отырып, трлi міндeттepді шешеді.
Мемлекеттi аржылы саясатыны мазмны айтарлытай крделi, йткенi ол шараларды ауымды кешенiн, оны дйектi жзеге асыру стадияларын амтиды, олар:
1) оамны леуметтiк-экономикалы дамуыны негiзiнде за жне таяу перспективалара арналан аржыны ылыми негiзделген тжыpымдaмaсын жасау;
2) экономикалы саясатты тиiстi масаттары мен мiндеттepiн негiздей отырып, аржылы саясатты стратегиялы жне тактикалы шараларын тжыpымдay;
3) ойылан масаттара жету шiн белгiленген практикалы iс-имылдарды аржылы механизм арылы (экономикалы айта руды тбегейлiгiне арай оны жаырта жне тзете отырып) жзеге асыру.
Осы негiзгi ш буынны (блiктi) бiрлiгi мемлекеттi аржылы саясатыны мазмнын анытайды. Егер бл буындарды е болмаанда бiрi жо болса, онда аржылы саясат азiргi жадайларды анааттандыра алмайды.
азастан жадайларындаы аржылы саясатты мacaты iс-шаралар зірлеу жне оларды индустриялы-инновациялы дамуды, лтты шаруашылыты рылымын айта руды, елдi экономикасын лемдік шаруашылыа тымды бiрiктiру жолымен сырты экономикалы ызметтi жандандыруды негiзiнде экономикалы судi амтамасыз ету, леуметтiк бадарламаларды здiксiз жне лаймалы аржыландыру жніндегі аржылы механизм арылы icкe асыру болып табылады. Бл ретте аржылы саясат пен аржылы механизм рынокты дерiстерде инфляциядан, жмыссыздытан, табыстарынан айырылудан халыты леуметтiк орауды амтамасыз етуі тиіс.
азастан Республикасында тиicтi аржылы саясатты жне оны жзеге асыру механизмiн жасау мен айтылан баыттарды кiрiктiретiн рынокты реформаларды тередету жнiндегi бадарламаларды жзеге асыру жаластырылуда.
азiргi кезеде аржылы саясатты кмегiмен шешiлетiн басты мiндеттердi атарына мыналарды жатызуа болады:
а) елдi дамуыны рбiр нaты кезеiнi ерекшелiктерi негiзiнде аржылы ресурстарды нерлым ммкін болатын клемiн жасауды жадайларын амтамасыз ету;
) аржылы ресурстарды оамды ндiрicтi сфералары арасында, лтты шаруашылыты секторлары арасында тымды блу жне пайдалану, ресурстарды белгiлi бiр масаттара баыттау;
б) экономикалы дамуды белгiленген баыттарын орындау шiн тиiстi аржылы механизмдi жасап, оны нeмi жетiлдiрiп отыру.
аржылы саясатты жргiзгенде оны мына аидаттарын жзеге асыруды зор маызы бар:
олда бар нaты аржылы ресурстарды негiздей отырып, бюджеттердi жасау, бекiту жне aтapy кезiнде оамды ндiрiстi барлы атысушыларыны леуметтiк, лтты жне ксiби топтарды мдделерiн caтay;
аржылы атынастарды жоспарлы йымдастырылуын амтамасыз ету;
аржы жйесiнi барлы сфералары мен буындарында кipicтер мен шыыстарды тегерiмдiлiгi;
аржылы резервтердi жасау (бюджет жйесiнде кiрiстердi шыыстардан жне салалы аржыларда аржылы резервтердi асып тcyi);
мемлекет пен шаруашылы жргiзушi субъектiлердi арасында аржылы ресурстарды отайлы блу.
Экономиканы дамыту жне азастанны pынокты реформаларын тередету бадарламаларында экономиканы аржылы жадайын сауытыру жне ашалай-кредиттік саясатты жандандыру, отанды ндiрушiлердi лесiн кеейте отырып ттыну рыногын дамыту, ндiрic тратылыын амтамасыз ету, шаруашылы байланыстарды ныайту жнiндегi шараларды кешенi арастырылан. Рынокты атынастарды дамытуды негiзгi баыттары мыналар болып табылады: инфляцияны е аз дегейде стay, экономиканы монополиясыздандыру, ксiпкерлiк пен бсекенi, рынокты инфрарылымды дамыту.
Осы бадарламалара сйкес рынока кшу кезеiндегi аржылы саясат пен аржы жйесiнi ызметi ажеттi аржылы ресурстарды алуа, оларды бюджетке, баса масатты орлара толы жне уатылы жмылдыруа, леуметтік жне экономикалы дамуды бадарламалары мен жоспарларында арастырылан шараларды аржыландыруа жне материалды, ебек жне аржылы ресурстарды масатты жне тымды пайдалануды баылауа баытталан. Бл масаттар траты экономикалы судi амтамасыз ету негiзiнде республиканы леуметтiк-экономикалы дамуын аржымен амтамасыз ету ажеттiгiнен туындайды.
аржылы саясат азiргi кезеде арама-айшылыты мiндеттердi шешедi, демек, аржылы саясат баланстандырылан болуы тиіс. азiргi жадайда аржылы саясатты негiзгi баыттары мыналар болып табылады:
1) шаруашылы жргiзушi субъектiлер аржысыны сферасында рынокты атынастарды ныайту жнiнде шаралар жргізу;
2) дадарысты жай-кйдi жою жне аржы жйесiн сауытыру;
3) халыты леуметтiк орау жнiнде шаралар кешенiн жргізу.
Таяудаы мaсaт ретiнде – мемлекеттiк бюджет тегерiмдiлiгiне жету жне экономиканы тратандыруды негiзiнде лтты шаруашылыты аржылы жадайын сауытыру проблемасын шешу.
азастанда кіметті орта мерзiмдi кезеге – 3 жыла арналан фискалды саясат жасалады, ол жыл сайын елдi дамуыны згермелi iшкi жне сырты жадайларына арай негiзгi параметрлер мен ic-шаралар натыланып отырады. Сонымен бiрге фискалды саясатты жне оны paмды блiктерiнi – салыты, бюджеттік саясаттарды, мемлекеттiк арыз алу саясатыны, сондай-а оларды жзеге асыру механизмдеріні масаты мен міндеттері натыландырылады.
Мселен, 2008-2010 жылдара арналан орта мерзімі фискалды саясат жніндегі кіметтік бадарламада бл саясатты негізгі масаты лтты экономиканы тратылыын амтамасыз ету, шыыстырды дегейін кбейтпей, оларды тиімділігін арттыру есебінен мемлекетті аржылы ммкіндіктерін кеейтетін мемлекеттік басаруды институционалды негізін ныайту жне жаырту жолымен елді экономикалы суін тездетуге жрдемдесу болып табылады.
Бл масата жету мына негізгі міндеттерді шешуге жрдемдеседі:
нтижеге баытталан бюджеттендіру дісін енгізу масатымен бюджет занамасын жетілдіру, бл мемлекет шыыстарыны тиімділігі мен нтижелілігін арттыруа, бюджет жоспарлары мен дамуды стратегиялы орта мерзімдік жоспарларын йлестіруді жргізуге жрдемдеседі;
аржылы есептемені халыаралы стандарттарына кшуге байланысты салыты занаманы жетілдіру жне бухгалтерлік занаманы йлестіру;
адами капиталды, инфрарылымды, мемлекеттік басаруды, инновацияларды сіруді нерлым жоары крсеткіштерін ынталандыру есебінен бсекеге жарамдылыты траты арттыру;
натылы нтижеге жету жне аралы (жыл орытындысы бойынша) нтижелер мен орта мерзімді мезгілді туі бойынша нтижелерді арау шін жауапкершілікті кшейтумен мемлекеттік органдарда стратегиялы жоспарлауды жетілдіру.
бркемелі жне бейресми ызметті тудыратын жне ынталандыратын экономикалы жадайларды жою жолымен адааланбайтын экономиканы барлы рамдас бліктері бойынша оны дегейін тмендету.
макроэкономикалы тратылыты амтамасыз ету, экономиканы су арыныны кенет тмендеуіне жне аржы жйесі дадарысыны тередеуіне жібермеу.
Бдан баса, фискалды саясат мемлекетті жалпы экономикалы саясатыны аса маызды рамдас блігі бола отырып, жоспарланатын кезеде инфляцияны орташа жылды денгейі бойынша белгіленген длізді олдануа, тлем балансыны тратылыына, тауарлар мен ызметтерді тпкілікті ттынуды жне капитал орлануыны суіне кмектесетін болады.
Фискалды саясатты міндеттері мына негізгі баыттар бойынша жзеге асырылатын болады:
салы занамасы мен кімшілік етуді жетілдіру;
азастан Республикасыны лтты оры арылы мемлекетті мнайлы кірістерін пайдалану механизімін жетілдіру;
бір жаынан, мемлекеттік функцияларды толы клемінде тиімді орындауды жне, баса жаынан, макроэкономикалы тратылыа жрдемдесуді амтамасыз ететін денгейде шыыстарды олдау;
мемлекет шыыстарыны нтижелігі мен тиімділігін арттыру, соны ішінде бюджеттік рдісті барлы кезедерінде бюджеттік бадарламаны дістерін одан ары енгізу арылы;
дамуа баытталатын бюджет шыыстарын тиімді алыптастыру жйелігін амтамасыз ету масатымен инвестициялы жобаларды даярлау, арау, іріктеу дерісін тртіпке келтіру;
бюджетаралы атынастарды жетілдіру, бюджет жйесіні трлі дегейлері арасында кіріс жне шыыс кілеттігін айын межелеуді белгілеу.