Аржыны басару ымы

Басару адам ызметіні барлы аясына, соны ішінде аржылы ызметке де тн нрсе. аржыны басару – бл аржыа жне шектес экономикалы жне леуметтік жйелерге оларды жетілдіру жне дамыту масатымен ыпал жасау дерісі жне аржылы атынастарды бкіл жиынтыыны тиімді жмыс істеуіне жетуді жне мны негізінде тиісті аржылы саясатты жргізуді амтамасыз ету жніндегі мемлекет (аржы органдары арылы) шараларыны жиынтыы. Бл ретте белгілі бip нтижеге жету шін субъектіні объектіге нысаналы ыпал етуіні тсілдері мен дістері пайдаланылады. аржы жйесінде басару аржылы механизм арылы оны дістері, тталары, ынталандырмалары мен санкциялары кмегімен жзеге асырылады. Сйтіп, аржыны басару – бл тиісті аржылы саясата жетуді масаты; аржылы механизм бл масата жетуді ралы; аржылы саясат – аржыны басаруды тиісті дерісіні тпкілікті орытынды нтижесі.

Адамдарды саналы, масатты ызметі ретінде басару экономикалы зандарды объективті задылытары мен талаптарына негізделген. Осы задарды талаптарын танып білуге сйене отырып жне оларды пайдалануды нысандары мен дістерін жасай отырып, мемлекеттік, шаруашылы жне коамды органдар арылы оам аржыны, бааны, кредитті жне таы басаларын оса ндірістік атынастарды нысандарын саналы трде басарады. аржы жйесінде оны басаруды арнаулы аппарат ерекше тсілдер мен дістер, соны ішінде р трлі ынталандырмаларды жне санкцияларды кмегімен жзеге асырады.

аржыны басаруды масаты макроэкономикалы тегерілімдікте, бюджет профицитінде, мемлекеттік борышты азаюында, лтты валютаны беріктігінде, аырында, мемлекет пен оамны барлы мшелеріні экономикалы мдделеріні йлесуінде крінетін аржылы тратылы пен аржылы туелсіздік болып табылады.

аржыны басаруды негізіне мына аидаттар ойылан:

басарудаы демократизм;

аржылы мселелерге саяси тсілдеме;

басаруда экономикалы жне кімшілік дістерді отайлы йлесуі;

басаруды ылымилыы;

орталытандырылан, салалы жне ауматы басаруды келісімдігі;

басарудаы жауапкершілік;

шаруашылы шешімдеріні сабатастыы.

аржыны басаруды екі аспектін ажырата білген жн: біріншіден, мемлекет аржыны, оны нысандарын экономика мен леуметтік сфераны басаруды тетігі, ттасы ретінде пайдаланады жне сйтіп оамды ндірісті бкіл дерісіне ыпал жасайды; екіншіден, аржыны зі басаруды объекті болып табылады: аржылы атынастарды нысандары, ашалай орлар, аржылы аппарат, яни аржы мекемелеріні жйесі* басарылады.

аржыны басаруа ылыми тсілдеме кажет: бл аржылы сипаттаы басару шешімдерін зірлеген кезде экономикалы задарды талаптарынан баса, экономикалы талдау нтижелеріні ескерілетінін, басаруды экономикалы жне кімшілік дістеріні тымды йлесуіні олданылатынын білдіреді. аржыны ылыми басару іс-имыла жаа аржылы дістер мен тталарды енгізу немесе ескілеріні кшін жою жолымен келесіз былыстарды уаытылы жеіп отыруды ажет етеді. Бл ретте айын жне уатылы экономикалы апарат, ылыми негізделген крсеткіштер, жоары сапалы перспективалы жне аымдаы аржылы жоспарлау талап етіледі.

аржылы атынастарды рбір сферасы мен рбір буынында басару субъектілері аржыа масатты ыпал етуді зіндік дістері мен нысандарын пайдаланады. аржыны басаруда мынадай бірнеше зара байланысты натылы функциялы элементтерді айырады: апарат, жоспарлау (болжау), йымдастыру, реттеу, баылау.

аржылы апаратты ылыми негізделген жоспарлау масаты шін де, сондай-а бкіл аржылы дерісті оперативті басару шін де зор маызы бар. Жоспарлау дерісінде басару шешімдері аржылы апарата талдау жасау негізінде абылданады, ол осыан байланысты жеткілікті толы рі аиат болуы тиіс. Апаратты алуды аиаттыы мен уатылыы негізделген шешімдер абылдауды амтамасыз етеді. аржылы апарат бухгалтерлік, статистикалы жне оперативтік есеп беруге негізделген.

Жоспарлау (болжау) аржыны басаруды жйесінде маызды орын алады. Бл – жоспарлы тапсырмаларды орындауа ажетті ашаны млшерін жне оны кздерін анытау; орталытандырылан жне орталытандырылмаан ашалай орлар арасында, лтты шаруашылыты салалары мен кімшілік-ауматы бліктері арасында аражаттарды блуді отайлы йлесімін белгілеу; ресурстарды пайдалануды наты баыттарын анытау жне т.б.

йымдастыру – басаруды барлы буындарыны жнге салынандыын, айындыын, аржылы апаратты жоары нтижелігін, басару жмыскерлеріні жауапкершілігі мен тртіптілігін білдіреді.

аржыны басаруды дрыс йымдастыруды маызы зор. Кбінесе аржыны оперативті басаруды нтижесі аржы субъектілеріні – аржы органдарыны, салы комитеттері мен аржы полициясыны жне лтты шаруашылы салаларындаы аржы блімдеріні толып жатан аппаратыны жмысыны алай йымдастырылып отыранына байланысты болады. аржылы аппарат жмысыны йымдастырылу дрежесі жоары болуы тиіс. Бл аржылы рылымдарды барлы жмыскерлеріні біліктілігі мен жеке білгірлігіне жоары талаптар ояды.

аржылы реттеу – бл жоспарлы тапсырмаларды орындалуы шін аржылы ресурстарды икемді, шебер жмсау, белгіленген нтижеден теріс ауытуларды барлы трін алдын алуа жне жоюа баытталан; бл резервтік (саты) орлар, жоспардан тыс аржылы ресурстар, пайдаланылмаан аржылар есебінен ызметтерді барлы трлерінде араатынас пен йлесімділікті амтамасыз етуді білдіреді.

Баылау басаруды элементі ретінде жоспарлау дерісінде де, сонымен бірге оперативтік басару стадиясында да жзеге асырылады. Ол оамда барлы аржылы дерістерді (операцияларды) жргізуді дрыстыы мен задылыын тексеру жне амтамасыз ету жніндегі аржылы ыты нормаларын басшылыа алып отыратын аржылы аппаратты ызметін амтиды. Баылау аржылы ресурстарды пайдалануды наты нтижелерін жоспарлы крсеткіштермен салыстыруа, аржылы ресурстарды сіруді резервтерін айындауа, шаруашылыты нерлым тиімді жргізуді жолдарын белгілеуге ммкіндік береді.

аржыны басаруда баса кез келген басарылу жйесіндегідей басаруды объектілері мен субъектілері ажыратылады: объектілер ретінде аржылы атынастарды сан алуан трлері бола алады, басаруды жзеге асыратын йымды рылымдар субъектілер болып табылады. аржылы атынастарды сыныптамасына сйкес оларды сфералары бойынша объектілерді екі тобын бледі: шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы, мемлекетті аржысы. Олара басаруды мына субъектілері сйкес келеді: аржы службалары (шаруашылы жргізуші субъектілерді блімдері), аржы жне салы органдары. аржыны басаруды жзеге асыратын барлы йымды рылымдарды жиынтыы аржылы аппарат деп аталады.

Рынокты экономиканы алыптасып, дамуы жадайында аржыны басару аржы бойынша басару шешімдерін негіздеуді, бгінде нашар пайдаланылып жрген дістерді іске асыруды, басару функцияларыны – реттеуді, аржы рыногын алыптастыру дістеріні бір элементі ретіндегі аржылы ресурстарды есебін тауып пайдалануды кшейтуді талап етеді. Бл жадайда рынокты экономикаа кшкен Шыыс Европа елдеріні де, сонымен бірге леуметтік жаынан бадарланан рынокты экономика жадайында кп жылдар бойы мір сріп отыран капиталистік елдерді де тжірибесін ескерген жн.

ткен кезді отайлы тжірибесіне келесіз арау аржыны дамуына, оны басаруа айшы келді: бюджетке тленетін тлемдерді салыты нысандары жеткіліксіз пайдаланылды; бюджеттен тленетін субвенциялардан (масатты жрдем аржыдан) бас тарту болды жне т.б. Осы жне баса себептерге байланысты аржыны рлі тмендеді. Экономиканы басаруды айта ру жаа аржылы саясатты жасап, жзеге асыруды, аржыны басаруды аидалы жаа дістеріне кшуді талап етті. Бл дістер экономикаа аржыны реттеуші ыпалын кшейтуді амтамасыз етуі, оамды ндірісті тиімділігін сіруге, леуметтік саланы дамытуа ммкіндік туызуы тиіс.