Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысын басару

лтты шаруашылы салаларыны аржысын басаруды министрліктерді, ведомстволарды, компанияларды, акционерлік оамдарды, серіктестіктерді аржы басармаларымен блімдері жне аржы службалары жзеге асырады.

оамды йымдарды аржысын осы йымдарды аржы блімдерімен топтары басарады.

Біратар министрліктер мен ведомстволарда аржыны басаруды сызбасы басаруды баса функцияларымен: жоспарлауды (болжауды), есепке алуды орындаумен оса атарылады. Мндай жадайларда жоспарлау аржылы немесе аржылы бухгалтерлік басармалар жмыс істейді. Бл органдар жйені шаруашылы-аржылы ызметін талдайды, аржыны: айналым аражаттарыны айналымдылыын тездетуді, шаруашылы айналымына пайдаланылмай жатан тауар-материалды ндылытарды тартуды, німсіз шыыстар мен ысыраптарды ысартуды, ведомствоа арасты объектілерді залалдыын азайтуды жне жоюды; ішкі шаруашылыты резервтерді жмылдыруды, ресурстарды пайдалануды жасартуды, шыындарды тмендетуді, табыстылыты (рентабелділікті) арттыруды пайдалана отырып оны тиімділігін арттыруа баытталан сыныстар дайындайды. Олар сонымен бірге ведомствоа арасты шаруашылы бірліктеріні аржылы жмыстарын реттейтін нсаулар, нсаулытар, дістемелік материалдар дайындайды.

Министрліктер мен баса жоары органдарды аржы басармаларыны аппараты жиынты аржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шыыстарды жиынты балансын баылау жніндегі жмыстарды жзеге асырады, ведомствоа арасты шаруашылы жргізуші субъектілерді аржы блімдеріні жмысын йлестіреді.

Фирмаларда, компанияларда аржылы жмысты дербес рылымды блімше болып табылатын аржы блімі жзеге асырады. Шаын фирмаларда аржы блімдері ткізім блімімен немесе бухгалтериямен (аржы ткізім немесе бухгалтерлік аржы блімдері) оса атарылуы ммкін.

аржы жйесіні бл буынында рынок жадайларында басару аржылы менеджмент деп аталады жне шаруашылы жргізуші субъектілерді ксіпкерлік ызметі арылы жне соны шеберінде леуметтік-экономикалы дерістерді жне аша аындарыны озалысын басаруды нысаны болып табылады. Ксіпкерлік ызмет ауіп-атерлі болып келеді жне тауарларды ндіру мен сатудан, жмыстарды орындаудан, ызметтер крсетуден, млікті пайдаланудан табыс (пайда) алуа баытталан.

Тменгі буындарда аржылы менеджментті объектілері мыналар болып табылады: жылжымайтын млік, мліктік ытар, жмыстар жне ызметтер, апарат, зияткерлік (интеллектуалды) ызметті нтижелері, материалды емес игіліктер.

Шаруашылы жргізуші субъектіні аржы блімі
Жоспарлау-эко- номикалы бюросы Банктік жне кассалы опера- циялар бюросы Есеп айырысу бюросы Баалы ааз- дар бюросы
Т О П Т А Р
аржылы-кредиттік жоспарлау Оперативтік жоспарлау мен баылау Экономикалы талдау Кредиттік операциялар Кассалы операциялар Тапсырыс берушілер- мен есеп айырысу Сатып алушылармен есеп айырысу бюросы Кінрат талап тобы Корпоративтік баалы ааздарды Басадай ралдарды
                     

3.1 сызба. Шаруашылы жргізуші субъектіні аржысын басару

аржылы менеджмент уждемелерге – адамдарды немесе жымдарды ажеттіліктері мен тиісті ылытарын анытайтын масаттарды іске асыру жніндегі ызметке негізделеді. Уждеме іскерлік белсенділікті, ебек німділігі мен сапасын ынталандыру дерісінде крінеді.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржы блімдері (службалары) кредиттік жне есеп айырысу операцияларыны (акцияны, векселді, факторингті жне басаларды) жаа нысандарын пайдалана отырып, оперативті аржылы жоспарлауды, аржылы ресурстармен отайландыруды жзеге асырады.

Шаруашылы серіктестіктерінде аржыны басаруды баса функциялармен атар, жоары органдар – оларды атысушыларыны жалпы жиналысы (кілдіктеріді жиналысы), акционерлік оамдарда – акционерлерді жалпы жиналысы йлестіріп отырады. Атарушы орган – басарма зіні лауазымды адамдарыны, соны ішінде аржыны басару жніндегі лауазымды адамдарды рамына мыналарды кіріктіреді: аржы жніндегі вице-президентті (басарушыны орынбасарын); ол серіктестікті (оамны) тиісті блімшесіне – аржы бліміне, топа, сектора жетекшілік етеді немесе оны баынышындаы жеке ызметшілер – шаруашылы жргізуші субъектіні аржылы ызметіні баыттары жніндегі аржы менеджерлері жмыс істейді.

аржы бліміні рылымы (3.1. сызбаны араыз) детте болжамды-талдамалы, есеп-исап, кінарат-талапты, оперативтік-аржылы жмысты баыттарын кіріктіреді.аржы бліміні типтік рылымы мыналарды кіріктіреді: жоспарлау-экономикалы бюросы (аржылы-кредиттік жоспарлау, оперативтік жоспарлау мен баылау, экономикалы талдау топтары); банк жне кассалы операциялар бюросы (тапсырыс берушілермен есеп айырысу, сатып алушылармен есеп айырысу, кінрат-талап топары). Валюталы операцияларды жзеге асыратын ксіпорындарда валюталы топ рылады.

Ірі ксіпорындарда аржылы ызметті экономика немесе аржы жніндегі директорды орынбасары, аржы директоры, вице-президент (сіресе, акционерлік оамда), аржы менеджерлері басаруы ммкін. Бл лауазымды адамдара баса экономикалы службалар: жоспарлау-экономикалы службасы, бухгалтерия, экономикалы талдау секторы жне т.б. баынуы ммкін.

аржы-ткізім блімдері сатып алушылармен, тапсырыс берушілермен, бюджетпен, банктермен, жоары йымдармен есеп айырысу бойынша, аржылы жоспарлау жне талдау, кассалы сияты топтара блінеді. Осыан сас функцияларды жеке атарушы-мамандар орындай алады.

аржы блімдері жо шаруашылы органдарында аржылы жоспарлау мен аржылы нормативтерді есеп-исабы экономикалы службаа, ал оперативтік-аржылы жмыс, есеп-исаптарды барлы трлері жне кассалы жоспарлау бухгалтерияа жктеледі.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржы службаларыны маызды міндеттері мыналар болып табылады:

табысты немесе пайданы сіруді жолдарын іздестіру жне рентабелділікті арттыру;

ндіріс, инвестициялар, жаа техниканы ендіру жне баса жоспарлы шыындар жніндегі тапсырмаларды аржылы ресурстармен амтамасыз ету;

мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоары йымдар алдындаы аржылы міндеттемелерді орындау;

есеп айырысуларды йымдастыру;

ндірістік капитал мен крделі жмсалымдарды тиімді пайдалануа жрдемдесу;

аржылы ресурстарды дрыс пайдалануды баылау, айналым аражаттарыны саталымдылыы мен тездетілген айналымдылыын амтамасыз ету жне басалары.

Фирманы, ксіпорындарды аржысын оперативті басаруа банк мекемелері атысады. Екінші дегей банктері есеп айырысу-кассалы ызмет крсетуді жзеге асырады, ашаа уаытша ажеттіліктерді несиелендіреді.

Шаруашылыты жргізуді рынокты негізіне кшкеннен кейін ксіпорын басшыларыны, акционерлік компаниялар мшелеріні ана емес, сондай-а басаруды кімшіл-міршіл дістері жадайында болмашы рл атаран аржы службаларыны да рлі ерекше арта тсті. Ксіпорындарды дамытуды аржылы кздерін, аржылы ресурстарын нерлым тиімді инвестициялауды баыттарын іздестіру, баалы ааздармен операциялар жасау жне аржылы менеджментті баса мселелері рынокты экономика жадайларында ксіпорындарды аржы службаларыны негізгі мселелері болып отыр.

Соы кезде лтты экономиканы басаруда корпоративтік басару жйесі дамуда. Корпоративтік басару жйе ретінде иелену (акционерлер) жне басару (жалдамалы менеджерлер) функцияларыны блінуімен байланысты пайда болды. Корпоративтік басару компанияны акционерлері мен менеджментіні зара іс-имылыны жйесін білдіреді.

1990 жылдары экономиканы дамуы шін жасы басару аидаттарыны маыздылыын тсіну біратар елдерді Корпоративтік басару кодекстерін зірлеуге жеткізді, ал оларды олдану компанияларды инвестициялы тартымдылыын арттыруы тиіс.

Корпоративтік басару ішкі жне сыртыболып ажыратылады.

Ішкі корпоративтік басару шеберінде басаруды олданыстаы жйесіне зерттеу жне талдау, негізгі компания мен еншілес (туелсіз) оамдарды басару тжырымдамасын зірлеу жргізіледі. зірленген тжырымдама шеберінде оамдарды зара арым-атынастарын бекітетін ішкі нормативтік жаттар (ішкі стандарттар) дайындалады. Бл ішкі нормативтік жаттар жарылы капиталдара немесе зге йымдарды орлдарына еншілес оамдарды атысуы; рылтайшыларды (акционерлерді) жалпы жиналыстарын ткізу тртібін директорлар кеестері мен еншілес оамдарды атарушы органдарыны зыры, еншілес оамдарды дивидендтік саясаты, еншілес оамдардаы негізгі компания кілдеріні жмысы туралы аида жне зге мселелерді реттейді.

Сырты корпоративтік басару жйесіні мнін ережелерді жиынтыы (Кодекс) арайды, олар леуетті инвесторлара з ызметінде компанияны андай аидаттарды басшылыа алатындыы, компания жне оны басшылыы жмысыны тиімділік дегейі андай екендігі туралы толы жне айын крініс алуына жрдемдеседі.

«Корпоративтік ылы кодексі» мазмныны негізін корпоративтік басаруды негізгі жне нерлым серлі органы ретінде арастырылатын директорлар кеесіні йымдастырылуын, аидаттарын жне ызмет технологиясын реттейтін ережелер рады. Директорлар кеесі сонымен атар компания иелеріні мдделерін крсету жне орауа арналан негізгі орган ретінде де арастырылады.

Корпоративтік басаруды мселелері ор рыногында акциялар айналатын тек акционерлік оамдар шін ызыты деп саналады. Шындыында жасы корпоративтік басаруды стандарттары кез келген компанияны нын кшті жоарлатуы ммкін. азіргі лемдік экономикада корпоративтік басаруды сапасы ксіпорындар тратылыыны аса маызды факторларыны біріне айналып отыр.