Аржылы жоспарлауды (болжауды) мазмны, міндеттері, аидаттары жне дістері

аржылы жоспарлау – бл аржылы механизмні осалы жйесі, саналы басаруды аса маызды элементтеріні бірі жне леуметтік-экономикалы жоспарлауды рамды блігі. Ол эко-номиканы йлесімді жне тепе-тедік дамуына жетуге, бірттас лтты шаруашылы кешеніні барлы буындарыны ызметін йлестіруге, оамды ндіріс суіні жоары арынын амтамасыз етуге, халыты леуметтік орауа баытталан. аржылы жоспарлауды зіндік ерекшелігі сол, бл жоспарлау ндірісті материалды-заттай элементтеріне ашамен ауыштырылан блуді оамды дайы ндіріске белсенді ыпал жасауына аша озалысыны салыстырмалы дербестігіне байланысты ашалай нысанда жзеге асырылады.

аржылы жоспарлауды мазмны экономикалы субъектілерді ашалай табыстар мен орланымдарды жасау, блу жне айта блуді экономикалы дерістермен отайландыруды кні брын аныталан ммкіндік ретінде крінеді жне осыны негізінде орталытандырылан жне орталытандырылмаан ашалай орларды алыптастыру жне пайдалану.

аржылы жоспарлауды объекті шаруашылы жргізуші субъектілер мен мемлекетті аржылы ызметі, ал орытынды нтижесі аржы жоспарлары мен аржыландыруды дара жоспарларынан бастап мемлекетті жиынты аржы жоспарына дейінгі аржы жоспарларын жасау болып табылады. рбір жоспарда белгілі бір мерзімге белгіленген кірістер мен шыыстар, аржы жне кредит жйелеріні буындары мен байланыстары аныталады.

аржылы жоспарлауды натылы міндеттері аржылы саясатпен айындалады. Бл:

1) аржылы ресурстарды алыптастыру кздерін жне оларды млшерін анытау;

2) орталытандырылан жне орталытандырылмаан орлар, лтты шаруашылыты салалары жне кімшілік-ауматы блімшелер арасында аражаттарды блуді отайлы йлесімдерін белгілеу;

3) ресурстарды пайдалануды натылы баыттарын анытау жне ажетті резервтер жасау.

аржылы жоспарлау экономиканы жне оны буындарын басаруды аса маызды функциясы болып табылады. аржылы жоспарлауды мемлекеттік билік пен басаруды органдары, мекемелері жне оларды жоары рылымдары жзеге асырады.

Шаруашылы жргізуді рынокты жадайларында шаруашылы жргізуді белгіленетін тпкі нтижелеріне ыпал етуші кптеген факторларды екі штылыына байланысты аржылы жоспарлау кбінесе болжау ретінде жргізіледі.

Болжам – арнайы ылыми зерттелім негізінде болашата андайда бір жай-кй туралы ытималды жормалдау. Болжау – андайда бір былыс объекті, деріс дамуыны натылы перспективалары туралы болжам зірлеу. аржылара атысты болжаудаы былыс дамуы – бл аржылы атынастарды ммкіндігінше жетілдіру, объект – аржылы ресурстар, деріс – ашалай аражат орларыны озалысы.

Жоспар – іс-рекеттерді немесе іс-шараларды жзеге асыруды тртібін, мезгілдерін жне дйектілігін анытайтын тапсырмаларды бірыай масатына жетуге баытталан зара байланысты жйе. Жоспарлау – тегінде жоспарды зірлеуде, оны орындалуын йымдастыруды жне атарылуын баылауды амтитын деріс.

Шаруашылы жргізуді рынокты жйесінде сонымен бірге индикативтік, яни сынбалы (нсамалы) жоспарлау пайдаланылады; ол апаратты-йлестіруші рлді орындайды жне аржылы ызметті субъектілеріне экономикалы реттеушілер арылы жанама трде ыпал етеді.

аржылы болжау – мемлекетті ммкін болатын аржы жадайын алдын ала кре білу, аржы жоспарларыны крсеткіштерін негіздеу (длелдеу). Болжамдар орташа мерзімді (5-10 жыл) жне за мерзімді (10 жылдан астам) болуы ммкін. аржылы болжау аржы жоспарларын жасау стадияларынан брын болады, оам дамуыны белгілі бір кезеіне арналан аржылы саясатты тжырымын жасайды. аржылы болжауды масаты – болжанан кезедегі аржылы ресурстарды шынайы ммкін болатын ауымын, оларды алыптастыруды кздерін жне пайдалануды анытау болып табылады. Болжамдар аржы жйесіні органдарына аржы жйесін (рамын) дамыту мен жетілдіруді трлі нсаларын, аржылы саясатты іске асыруды нысандары мен дістерін белгілеуге ммкіндік береді.

аржылы болжау р трлі дістерді олдануды ажет етеді:

экономикалы дерістерді анытайтын факторлара арай аржы жоспарлары крсеткіштеріні динамикасын бейнелеп крсететін экономикалы моделдерді жасау;

корреляциялы-регрессиялы талдау;

тікелей сараптамалы баалау дісі.

леуметтік-экономикалы болжау жйесінде аржылы жоспарлау белсенді рл атарады. аржы жоспарларын зірлеу кезінде ндірістік тапсырмаларды аурыттылыыны дрежесі тексеріледі, нім ндіру мен оны сапасын жасарту бойынша ндірістік уаттылытарды нерлым толы пайдалану есебінен, шыындарды тмендету жне німсіз шыасыларды ысарту резервтер есебінен аржылы ресурстарды кбейтуді ммкіндіктері аныталады. Сонымен бірге олда бар материалды ресурстарды тартуды, айналым аражаттарыны айналымдылыын тездетуді, рылысты сметалы нын тмендетуді, басару аппаратын стау шыындарын ысартуды жне т.б. ескере отырып ашаа деген ажеттілікті азайтуы жолдары арастырылады. Сйтіп аржылы жоспарлау, бір жаынан, аржыны басаруды ралы, баса жаынан, оамды ндірісті дерісіне ыпал жасауды белсенді ралы болып табылады.

Бюджеттік ресурстарды мемлекеттік басару жйесіні тиімділігін арттыру, натылы, лшенетін, оамды мнді нтижелерге ол жеткізуде бюджеттік дерісті барлы атысушыларыны траты ызыушылыы мен ынталандырмаларын дамыту нтижеге баытталан бюджеттендір дісі, яни мемлекеттік саясатты басымдытарын жне бюджеттік аражаттарды пайдалануды ктілетін нтижелеріні оамды мнділігін есепке ала отырып, мемлекетті масаттары, міндеттері жне функциялары бойынша бюджеттік ресурстарды блуді амтамасыз ететін бюджетті жоспарлау, атару жне атарылуын баылау дісі арылы жргізіледі. Нтиже крсеткіштері – стратегиялы жоспар мен бюджеттік бадарламаларды іске асыру жніндегі мемлекеттік органны ызметін сипаттайтын тура жне тпкі нтижелерді, бюджеттік бадарламаларды крсеткіштері мен тиімділігіні жиынтыы. Нтижелікті екі аспектісі бліп крсетіледі: тура нтиже – тгелдей мемлекеттік орган ызметіне туелді болып келетін оан арастырылан бюджеттік аражаттар шегінде мемлекеттік орган крсететін мемлекеттік ызметтерді клемін санды сипаттау; тпкі нтиже – белгілі бір мемлекеттік орган ызметіні тура нтижелігіне ол жеткізумен, баса мемлекеттік органдар ызметімен шарттасылан халыты мір тіршілігіні дегейі мен сапасыны, леуметтік сфераны, экономиканы оамды ауіпсіздікті жне мемлекеттік басаруды(сфераларды) баса салаларыны масатты жай-кйі (жай-кйді згеруі).

аржылы жоспарлауды дістемелігі аса маызды мына аидаттара негізделеді: орталытандырылан жне орталытандырылмаан тсілдемелерді йлесуі, бірлік, здіксіздік.

Бірінші аидат аржы жоспарларын жасаанда екі негізді (бастауды) – орталытандырылан аржылы жоспарлауды жергілікті (тменгі) бастаманы барынша дамытумен етене штасуын білдіреді. Орталытандырылан аржылы жоспарлау мемлекетке бірыай аржылы саясатты жргізуге, мемлекет ауымында аржылы ресурстарды блуді жне айта блуді нысаналы басаруа ммкіндік береді. аржылы жоспарлаудаы децентрализм ндірістік бліністер мен билікті жергілікті органдарыны натылы жоспарлар жасап, оларды орындаудаы, ндірісті ркендетуді жне оны нтижелігін арттыруды резервтерін іздестірудегі шыармашылы белсенділігін дамытуа жрдемдеседі.

Билікті жергілікті органдары бюджеттеріні оларды аумаында орналасан шаруашылы жргізуші субъектілер ызметіні нтижесіне туелділігін белгілейтін за мерзімді нормативтерді негізінде ірлерді аржыларын басаруды экономикалы дістеріне кшу лкен маыза ие болып келеді. Сонымен бір мезгілде жалпымемлекеттік аржыларды жйелі трде ныайту, мем-лекеттік бюджетті кіріс блігіні тратылыын,оамды ндіріс дамуыны леуметтік бадарлануын кшейтуде, тиімділікті арттыруда оны рлін арттыру ажет.

Бірлік аидаты аржылы жоспарлауды экономикалы жне леуметтік жоспарлаумен тыыз зара байланысы мен зара туелділігінде крініп білінеді. аржы жоспарларыны негізінде экономикалы жне леуметтік даму жоспарлары мен болжамдарыны крсеткіштері жатыр. Сонымен бірге аржылы жоспарлауды барысында объектіні дамуыны белгіленген параметрлері длелденіп аныталады, экономикалы жне леуметтік жоспарды жеке элементтері мен блімдеріні балансты байланыстары тексеріледі. аржылы жоспарлауды бірлігі сонымен бірге аржы жоспарларыны барлы трлеріні тыыз зара байланысын білдіреді. Жоары йымдарды аржы жоспарларыны крсеткіштері оан арасты субъектілерді жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік дегейде жасалынатын аржы жоспарлары (мемлекеттік бюджет) басаруды жергілікті органдарыны ксіпорындары мен йымдарыны аржы жоспарларыны крсеткіштерін тірек етеді.

Жоспарлауды здіксіздік аидаты перспективалы жне жылды (аымдаы) аржы жоспарларыны тыыз йлесуін шамалайды, бан перспективалы жоспарлауды іс-имылыны мезгілін зартумен жне жылды жоспарлауда оларды міндеттерін натылаумен ол жетеді. аржыны жоспарлауды бл аидаты аымдаы жне перспективалы жоспарлауды арасында зілісті болдырмауа, шаруашылы жргізуші субъектілерді, оларды натылы даму перспективаларын анытай отырып, дрыс баыттауа ммкіндік береді; бл аидат шыыстарды кпшілігі шін, сіресе мемлекет аржысын блуді есептеу кезінде олданылады.

аржыны жоспарлау (болжау) белгілі дістерді кмегімен жзеге асырылады, оларды атарына жататын е маыздылары мыналар:

1. Есеп-исапты-талдамалы діс. Оны маынасы аржылы крсеткіштерді оларды динамикасын белгілеу негізінде анытауда болады. Есеп-исаптар есепті кезені жетістіктері жне оларды суді немесе тмендеуді салыстырмалы траты арынына тзету негізінде жргізіледі. Мндай тртіпті айтарлытай кемшіліктері бар:

ммкін болатын ішкішаруашылыты резервтерді анытауды есепке алмайды;

материалды жне ашалай ресурстарды пайдалануа теріс сер етеді, йткені жоспарланатын кезеде оларды клемі ол жеткен дегейге арай аныталады.

2. Сарапты баалаулар дісі жоспарлау объектісіні жай-кйіні параметрлерін анытау шін аса білікті мамандарды – сарапшыларды тжірибесін пайдалануды ажет етеді.

3. Нормативтік діске сйкес жоспарлы аржылы крсеткіштер белгіленген нормалар мен нормативтерді негізінде есептеп шыарылады.

4. Балансты діс шыындарды оларды жабу кздерімен йлесушілігін, аржы жоспарларыны барлы блімдеріні, сонымен бірге ндірістік жне аржылы крсеткіштерді зара йлесуін арастырады. аржы балансыны талаптарын сатау ксіпорынны, саланы, бюджеттерді, бкіл лтты шаруашылыты шыындары мен табыстарыны арасында йлесімсіздікті пайда болуынан сатандыруа; лтты шаруашылыты дамытуды ажетті арындары мен йлесімдерін анытауа; ішкі резервтерді жмылдыруды ескере отырып оларды жан-жаты негіздеуге ммкіндік береді.

5. Бадарламалы масатты діс р трлі дегейлерде – жалпылтты, салалы, бастапы дегейлерде жзеге асырылатын ылыми-техникалы бадарламалар негізіндегі аржылы болжау дістеріні бірі ретінде рынок жадайларында дамып отыр. аржылы бадарламалау – бадарламалы-масатты дісті пайдаланатын аржылы жоспарлау дісі, оны негізіне айын тжырымдалан масаттар мен оан жету ралдары ойылан: басымдытарды белгілеу, аражаттарды жмсауды тиімділігін арттыру, баламалы нсаны тадауа сйкес аржыландыруды тотату.

6. Экономикалы математикалы дістер ЭВМ-ді пайдалана отырып есеп-исаптарды кп нсалылыы жадайларында е жасы шешімдерді тадау шін олданылады.

Объективті талаптара жауап беретін аржылы жоспарлауды йымдастыру оны негізгі аидаттарын саналы есепке алуды ажет етеді. Отанды экономикалы дебиеттерде аржылы жоспарлауды аидаттарын анытауда р трлі кзарас бар. Алайда аидаттар басаруды бл стадиясыны негізгі ережелері ретінде дамуды барлы дуірі, кезедері шін бірдей болады. згеретін жоспарлауды аидаттары емес, тек оларды іске асыруды механизмі, ндіргіш кштерді, ылымны жне кптеген баса факторларды даму дегейіне байланысты оны дістері згереді.

аржылы жоспарлауда тарихи мына йымды аидаттар алыптасты: ведомстволы, салалы, ауматы жне предметтік-масатты.

Ведомстволы жне салалы аидаттар экономиканы бір орталытан басаруды (оны ата, міршіл дістерімен) кезеіне сипатты болды.

Рынокты атынастар жадайларында ауматы жне предметтік-масатты аидаттар кеінен олданылатын болады. Ауматы аржылы жоспарлау кімшілік-ауматы бліністерді аржылы ресурстарын анытауа ммкіндік береді; ресурстар ауымын шаруашылы ызметті нтижелеріне туелді ып оюа кмектеседі; объективті себептер бойынша ресурстарды тапшылыы жадайында ндірісті олайлы леуметтік дамуын амтамасыз ету шін оларды орталытандырылан орлар арылы айта блу ммкін.

аржылы жоспарлаудаы предметтік масатты аидат белгілі бір экономикалы, леуметтік, экологиялы, мдени жне баса бадарламаларды амтамасыз ету шін аржылы ресурстарды натылы алыптастыруа жне пайдалануа баытталан.

аржы жоспарларын жасау негізінен ш кезенен трады.

Бірінші кезеде есеп беріліп отыран мезгілді аржылы крсеткіштеріні орындалуына экономикалы талдау жасалады. аржылы крсеткіштерді талдау ндірістік мліметтермен зара байланыста жргізіледі. Мны зі аражаттарды толы жмылдыруды себептерін ашуа, оларды пайдалануды тиімділігі дрежесін анытауа, ішкішаруашылыты резервтерді табуа ммкіндік береді.

Екінші кезеде леуметтік жне экономикалы даму жоспарлары мен бадарламаларыны крсеткіштері негізінде кірістер мен шыыстарды натылы трлеріні есеп-исаптары жасалады.

шінші кезеде аржыландыруды дара жоспарындаы тапсырмаларды жне кірістерді баптары йлестіріліп, теестіріледі. Егер арастырылан шаралар мен жоспарлы тапсырмалар ашалай ресурстармен сйкес келмеген жадайда табыстар мен орланымдарды кбейтуді кздері іздестіріледі, оларды аса тиімді пайдалануды жолдары аныталады, ал кейбір жадайда шыындарды жекелеген трлерін тікелей ысарту арастырылады.