Аржы жоспарларыны жйесі

аржылы жоспарлауды негізгі жаты болып келетін аржы жоспары шаруашылы жргізуші субъектілерді, салаларды, ірлерді жне мемлекетті ашалай табыстары (кірістері) мен орланымдарын ру жне пайдалану крсеткіштеріні зара байланысты жйесі болып табылады. аржы жоспарлары лтты шаруашылы субъектілеріні аржылы ресурстарымен амтамасыз етілуін крсетеді.

Жоспар мен жоспарлау аулатанан трде емес, шаруашылы жргізуді бірыай бірттас механизмі рамында рекет етеді. зінше алынан жне іске асыруды тиісті механизммімен толытырылан жоспар басаруды шынайы ралы бола алмайды. Жоспарды іске асыру механизмі – басаруды йымды нысандары, экономикалы тталар мен ынталандырмаларды жйесі, лтты шаруашылы ресурстарыны айналымын йымдастыру амалдары, шаруашылы жргізуді ыты режімі.

аржы жоспарларыны (баланстарыны) жйесі жоспарларды р алуан трлерін кіріктіреді, оларды амтитын атынастарды кедігімен, демек, тсуге жне пайдалануа жоспарланатын ресурстарды клемімен айырмашылыы болады. Бл белгілер бойынша оларды негізгі екі тобын ажыратады: бастапы жне жиынды аржы жоспарлары.

Бастапы аржы жоспарларыны саны жиынты аржы жоспарларына араанда едуір кп жне нысаны мен мазмны ртрлі. Бл – толып жатан, зіні ызметі, йымдастыру трпаты, басару дістері мен аржыландырылуы р алуан шаруашылы жргізуші субъектілерді, ведомстволарды аржы жоспарлары: материалды ндіріс сферасыны шаруашылы жргізуші субъектілеріні аржы жоспарлары; материалды емес сфераны коммерциялы жне коммерциялы емес йымдарыны жоспарлары; бюджеттік аражаттар есебінен шыыстары тгелдей немесе негізгі блігінде аржыландырылатын мемлекеттік мекемелер мен йымдарды аржыландыруды дара жоспарлары.

Жиынды аржы жоспарлары жалпымемлекеттік аржы ресурстарыны озалысын негіздейді, мемлекетті аржы жйесі жзеге асыратын айта блу дерістерін белгілейді.

Нысаны бойынша олар рашан жиынды жоспарлар болып табылады, біра бл оны жалыз ана белгісі емес. Сонымен бірге министрліктерді, ведомстволарды аржы жоспарларыны да рамалы сипаты болады, біра олар аржылы ресурстарды озалысын тек натылы саланы, ведомствоны шегінде ана жобалайтындытан, олар бастапы жоспарлара жатады. Жиынды аржы жоспарлары е алдымен зіні мазмнымен, ресурстарды объектісімен жне сферасымен, жоспарлау дістерімен жне арналымымен ерекшеленеді.

Жиынды аржы жоспарларыжалпымемлекеттік, салалы, ауматы жоспарларды кіріктіреді. Мемлекеттік бюджет, республикалы бюджет жалпымемлекеттік болып табылады.

Шаруашылы жргізуді социалистік жйесі мен аржы жйесіні барлы буындарын мемлекеттендіруді жоары дрежесі жадайында мемлекеттік сатандыруды жиынды аржы жоспары мен леуметтік сатандыруды бюджеті сияты орталытандырылан аржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік сатандыруды жиынды аржы жоспары бл йымны барлы ашалай тсімдері мен тиісінше стихиялы апаттарды ескертумен жне оны зардаптарын жоюмен байланысты йарылан шыындарды анытайтын. Мемлекеттік-леуметтік сатандыруды бюджеті (тгелдей КСРО-ны мемлекеттік бюд-жетіне кіріктірілетін) леуметтік сатандыру аражаттарын жасау мен блуді жоспарлайтын. Ол ксіпода йымдарыны барлы ашалай ресурстарын, ксіподатарды, республикалы жне облысты кеестеріні бюджеттерін, халы-ты леуметтік ажеттерін, ВЦСПС-ті орталытандырылан аражаттарын біріктірді.

Кей жылдары бкіл лтты шаруашылыты, жеке республикаларды жиынды аржы жоспарлары да жасалды. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік сатандыруды аражаттарынан баса мемлекеттік ксіпорындарды аражаттары есепке алынды.

Дамыан рынокты экономикасы бар елдерде бюджеттен баса жалпымемлекеттік бадарламаларды аржымен амтамасыз ету, сондай-а барлы бюджеттен тыс орларды бюджеттері трінде баса да орталытандырылан аржы жоспарлары жасалады. Жрта млім, кптеген елдерде леуметтік, табиатты орау сипатындаы немесе баса арналымдарды маызды шараларын аржыландыруды арнаулы кздері ретінде алыптастырылады. Бюджеттен тыс орлар, деттегідей, жалпымемлекеттік аржы жйесіні дербес буыны болып табылады, айрыша кздер есебінен рылады жне зіні ресурстарын функциялы міндеттерді орындауа жмсайды. Сондытан оларды аржы жоспарлары аымдаы жыла тсетін барлы тсімдер мен шыындарды анытайтын нды баланстар болып келеді.

Салалы (ведомстволы) аржы жоспарларыны жйесі материалды ндіріс салалары министрліктеріні (ведомстволарыны) кірістері мен шыыстарыны балансын, ндірістік емес салалар министрліктерін (ведомстволарын) аржыландыруды дара жоспарларын (сметаларын), оамды йымдарды аржы жоспарларын кіріктіреді.

Ауматы аржы жоспарларына мыналар жатады: жергілікті бюджеттер, тиісті ауматаы оамды йымдарды жне т.б. жоспарлары.

аржы жоспарларыны р алуан трлері зара байланысылан: мселен, салалы жоспарлар ведомствоа арасты йымдарды жоспарларын біріктіреді; ауматы, деттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалы жоспарларды блігі болып келеді.

Мезгіліне арай аржылы жоспарлау жылды, орта мерзімді (ш жылды, бес жылды) жне перспективалы болып блінеді. азіргі кезде жоспарларды жоарыда аталан барлы трлері бір жне бесжылды мерзімге жасалынады.

Экономика тедестігіні бзылуына, шаруашылы органдарыны іс-имыл ету факторларыны екі штылыына (неайбілдігіне) байланысты рыноктык ортада бес жылды жне перспективалы жоспарлау шектелінген. ш жылыды мерзімге кіметті фискалды саясатын зірлеген кезде мемлекеттік бюджетті кірістері мен шыыстарыны негізгі крсеткіштері бойынша есеп-исаптар жргізіледі.

Аса маызды оперативтік аржы жоспары мемлекеттік бюджет болып табылады (14-тарауды араыз).

Материалды ндіріс сферасында ксіпорында басарушылы міндеттерді шешу кезінде стратегиялы, аымдаы жне оперативтік жоспарлау жзеге асырылады. Жоспарлар тптіштеуді р трлі дегейлерінде зірленеді.

Стратегиялы аржы жоспары лаймалы дайы ндірісті аса маызды крсеткіштерін, йлесімдерін (пропорцияларын) жне арындарын айындайды. Ол нысаналы нсамаларды, инвестициялар стратегиясын жне болжалды орланымдарды іске асыруды басты нысаны болып табылады. аржылы стратегия йымды аша аражаттармен амтамасыз етуге, оны жмыс тиімділігін арттыруа баытталан.

Аымдаы аржы жоспары перспективалы жоспар негізінде зірленеді. Келесі жыла арналан ксіпорынны аымдаы жоспарлауы тосандар бойынша блініп жзеге асырылады. ткен кезені аржылы жай-кйін талдау жне осы кезеге арналан абылданан аржылы стратегия (кредит алу, акционерлік капиталды кбейту, нім ндіруді кбейту, азайту жне т.б.) негізінде алыптастырылан сыныстар ескеріле отырып, жоспардаы барлы крсеткіштер натыланады.

Аымдаы жоспарлау кезінде детте кірістер мен тсімдерді жоспары, шыыстар мен аударымдар жоспары, йымны бюджетпен (жоары органдармен) зара арым- атынастарыны жоспары, кредит жоспары зірленеді. Аымдаы жоспарлау дерісінде жмсалымдарды немесе алымдарды рбір трі аржыландыру кздерімен йлестіріледі. Бл шін аржы жоспарына тексеру (шахматты) кестесі жасалады.

Жоспарлау кезінде кірістер мен шыыстарды балансын амтамасыз еткен дрыс. Тепе-тесіздікті реттеу шін, егер шыыстар кірістерден кп болса, кредиттер (арыздар) алынады.

Оперативтік жоспарлау тлемдік кнтізбені жасау мен пайдалануда болады. Тлемдік кнтізбе – бл йымны оперативтік аржы айналымы (ашалай аражаттарды тсуі мен пайдаланылуы) егжей-тегжейлі крсетілетін аржылы жат. Тлемдік кнтізбе талданылатын кезедегі аражаттарды жмсалымын баылау шін пайдаланылады.

аржы жоспарыны негізгі нысаны – кірістер мен шыыстарды балансы,оны жасау кірістер мен аражаттар тсімдері, шыыстар мен аражаттарды аударымдары, бюджетке тленетін тлемдер, белгілі бір жадайларда ызметті (ызметті басымды трлері мен бюджеттік мекемелер шін) бюджеттен блінетін аржы бойынша есеп айырысуларды кешенін орындауды болжайды.

аражаттарыны айналымы лкен емес шаруашылы жргізуші субъектілер екі блімнен: кірістер мен шыыстардан тратын аржы жоспарларын жасайды.

аржыландыруды дара жоспарларында жоспарда арастырылан санды крсеткіштер (мысалы, оушылар контигенті, персоналды штатты саны) жне белгіленген нормалар бойынша есептелген шыындарды рбір баыты бойынша аржыландырудаы ажеттілік крсетіледі. Жекелеген йымдар мен мекемелерді аржыландыруды жеке жоспарларын (сметаларын) жинатау жолымен министрліктерді, ведомстволарды, басаруды жергілікті органдары блімдеріні аржыландыруды жиынды жоспарлары алыптастырылады. аржыландыруды жиынты жоспарларыны жобалары аржы органдарымен келісіліп, мемлекеттік бюджетті жасау кезінде ескеріледі.

Бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелер мен йымдарды[§] аржы жоспарлары аржыландыруды дара жоспарлары (брыны атауы сметалары) деп аталады жне негізінен оларды шыындары аныталады, ал кірістерді осымша кздері болан жадайда шаруашылы ызмет бойынша барлы тсімдер мен шыындарды негіздейтін кіріс шыыс жоспарлары (сметалары) жасалынады.

жымшарлар, кооперативтік йымдар, оамды бірлестіктер жне саты компаниялары аржы жоспарларын, мемлекеттік билікті органдары трлі дегейлердегі бюджеттерді жасайды.