Аржылы крсеткіштер

Басаруда жне шаруашылы-аржылы ызметті жоспарлауда аржылы крсеткіштер – шаруашылы жргізуші субъектілерді, салаларды жне жалпы лтты шаруашылыты ашалай табыстары мен орланымдарын жасаумен жне пайдаланумен байланысты ызметті трлі жатарын сипаттайтын жоспарды, есепті немесе есеп-исапты мліметтері пайдалынылады. Олар абсолюттік жне салыстырмалы млшерлерде тлаланады. аржылы крсеткіштер сан жне сапа трінде белгілі бір аржылы-экономикалы категорияны, осалы категорияны, аржылы атынастарды элементін бейнелейді.

Ксіпорындар мен йымдар дегейінде мыналар аса маызды аржылы экономикалы крсеткіштер болып табылады:

німді (жмысты немесе ызметті) ткізуден тсетін табыс; бл крсеткіш ашалай аражаттарды ауымын жне нысаналы арналым орлары бойынша оларды одан ары блу жне пайдалану ммкіндігін алдын ала анытайды;

шыындарды крсеткіштері (ткізілген німні зіндік ны, жалпы шыындардаы шыындарды жекелеген элементтеріні лес салмаы, кезе шыысы);

жалпы табыс;

таза табыс (немесе зиян);

табыстылыты (рентабелділікті) дегейі;

амортизациялы аударымдарды млшері;

ндірістік жне леуметтік дамуды шаруашылы есеп орларыны (орлану, ттыну, резервтік, валюталы, жндеу немесе солара сас орларды) клемі;

жабдытаушылармен, ттынушылармен, банкпен, бюджетпен, баса йымдармен есеп айырысуды жай-кйіні крсеткіштері (кредиторлы жне дебиторлы берешектер, міндеттемелерді клемі, бюджет бойынша берешектер жне т.б.);

акционерлік капиталды клемі жне дивидендтерді млшері;

жалгерлік аы млшері;

негізгі жне айналым аражаттарын пайдалануды крсеткіштері (ор айтарымы,німні ор сиымдылыы, айналым аражаттары айналымдылыыны коэффициенті , айналымны затыы , айналым аражаттарыны айналымдылыын жеделдету крсеткіші);

айналым аражаттарыны клемі,саталымдылыы жне оларды жасау кздері;

айналым аражаттарына ажеттілік пен оларды болуыны арасындаы сйкестік;

ксіпорынны аражаттары тімділігіні крсеткіштері.

Біратар крсеткіштер (млікті алды жне баалау ны, жекешелендіру

орын жасау мен пайдалану крсеткіштері жне басалары) ксіпорындарды млкін жекешелендіру кезінде олданылады. аржылы жмыста сонымен бірге жалпыэкономикалы крсеткіштер пайдаланылады: шыарылан німні бір ашалай бірлігіне жмсалынан шыындар (німні 1 тегесіне); німні зіндік нын, кезе шыыстарын тмендету, саудада айналыс шыындарын ысарту;

крделі жмсалымдар (инвестициялар) клемі;

рылыста ішкі ресурстарды жмылдыру.

Салы салуда мынадай айрышалыты крсеткіштер олданылады:

жиынты жылды табыс, оан салы тлеушілер алуа (алынан), зара есеп айырысу ретінде шінші тлаа немесе тура жне жанама шыыстарды теуге баытталан ашалай немесе баса аражаттар (жнелтілген нім, орындалан жмыстар, крсетілген ызметтер жне баса операциялар) кіріктіріледі;

жиынты жылды табыс пен салы занамасымен кзделген шегерімдер арасындаы айырма ретінде есептелетін салы салынатын табыс;

осылан н салыы, акциздерді ндіріп алу кезіндегі салы салынатын айналым мен салы салынатын импорт, бірсыпыра баса крсеткіштер («Са-лытар жне салы жйесі» тарауын араыз).

Аталан аржылы-экономикалы крсеткіштерді кбісі жоары йымдар, министрліктер, ведомстволар дегейінде жалпы сала ксіпорындарыны тобы бойынша жмыс нтижелерін сипаттау шін пайдаланылады. Блармен бірге бл йымдарда тек осы саланы сипаттайтын баса айрышалыты крсеткіштер пайдаланылуы ммкін, рылыста – сметалы н жне рылысты зіндік ны, аяталмаан рылыс клемі; делдалды (жабдытау жне ткізу) йымдарды, сауданы айналыс шыындары жне басалары.

Мемлекеттік йымдар мен мекемелерде жалпы жне жеке элементтер (санаттар, сыныптар, осалы сыныптар, згешеліктер) бойынша шыыстарды крсеткіштері олданылады. (9.3 параграфты араыз).

Жиынты аржы крсеткіштеріне бюджетті кірістері мен шыыстарыны, сондай-а оларды жекелеген рамдас бліктеріні крсеткіштері мен оларды лес салматары; бюджеттер тапшылытарыны сомалары; мемлекеттік бюджет кірістеріні, шыыстарыны, тапшылыыны (профицитіні) ішкі жалпы (лтты) німге атынасы (пайызбен) жне басалары жатады.

лтты шаруашылы дегейіндегі аржылы крсеткіштер мемлекетті аржылы ресурстарыны ауымы мен рылымын, мемлекеттік бюджет жне баса аржы жоспарлары арылы оларды блінуін, лтты шаруашылыты трлі салаларыны рентабелділігін жне бюджетке жмылдырылатын табысты лесін сипаттайды. Мемлекетті аржылы ресурстарын алыптастыруды тиімділігін жалпылама баалауды аржылы ресурстар ауымыны жалпы лтты німге атынасын сипаттайтын крсеткіштер атарады.

аржылы крсеткіштерді есептеу кезінде нормалар мен нормативтер пайдаланылады, олар аржы жоспарларын, болжамдарын, бадарламаларын ылыми негіздеуге арналан.

Нормалар мен нормативтер салыстырмалы немесе абсолюттік шамаларда (пайыздарда, коэффициенттерде, німді лшеуді натуралды бірліктерінде, уаытта, аша лшемінде) тлаланады.

аржылы жоспарлауда аржылы ресурстарды жасауды, блуді жне пайдалануды е тменгі, орташа жне е жоары шекті нормалары – мен

нормативтері олданылады. Жиынты аржылы жоспарлауда кбінесе орташа нормалар мен нормативтер, натылы шаруашылы органдарыны аржылы крсеткіштерін жоспарлаанда – жеке дара нормалар мен нормативтер пайдаланылады.

аржы нормалары мен нормативтері сондай-а бекітілетін жне есеп-исапты болып блінеді. Бекітілетін нормалар мен нормативтер олданыстаы занамамен белгіленеді, есеп-исаптытары ішкі жоспарлауда пайдаланылады. Бекітілетіндерге салы млшерлемелері, леуметтік ажеттерге, бюджеттен тыс орлара аударылатын аударымдарды нормалары, есеп-исаптытара аударымдарды нормалары жне ксіпорындар мен йымдарды орлану жне ттыну орларын, негізгі орларды (капиталдарды) жндеу орын жасау нормативтері жне ксіпорындар мен мекемелерді аржылы ызметін реттейтін басалары жатады. Сондай-а бірыай нормалар мен нормативтер болып ажыратылады, мысалы, р трлі шаруашылы жргізуші субъектілер мен салалар шін амортизациялы аударымдарды нормалары жне сараланан– трлі шаруашылы жргізуші субъектілерде трліше болатын айналым аражаттары-ны нормалары мен нормативтері.

Кптеген аржылы крсеткіштер бір мезгілде нормалар, нормативтер немесе лимиттер бола алады, мысалы, табыстылыты дегейі, трлі аржы орларыны атаулары крсеткіштер де, нормативтер де немесе лимиттер де болып табылады. Сйтіп, ызметті аржылы нтижелерін жоспарлау мен болжау дерістеріндегі аржы механизміні бл озалмалы элементтеріні тыыз тоайласуы, зара байланысы мен зара іс-имылы байалып отырады.