Аржылы жоспарлауды жетілдіруді негізгі баыттары

лтты шаруашылытаы рынокты атынастар аржылы жоспарлауды дамытуды, экономиканы рынокты реттеуді дістері мен оны зара іс-рекетін кшейтуді ажет етеді. Рынокты атынастар стихиялытарымен атар зіне реттеуші бастауды да ала жреді: салытар, аударымдар, банк кредиті мен пайызы, келісімшартты міндеттемелер, мемлекеттік тапсырыс, акцияларды баылау пакеті. Бл жадайда, сз жо, аржылы жоспарлау айтарлытай элементі болып саналатын экономиканы жоспарлы реттеу де ажетті болып табылады. Рыноты экономиканы мемлекеттік реттеу бірінші кезекте монополияа арсы саясатты, салыты, бюджеттік, банктік, кедендік саясатты жргізумен амтамасыз етіледі.

Шаруашылы жргізуді рынокты жйесінде сонымен бірге индикативтік, яни сынбалы (нсамалы) жоспарлау пайдаланылады; ол апаратты йлестіруші рлді орындайды жне аржылы ызметті субъектілеріне экономикалы реттеушілер арылы жанама трде ыпал етеді. Индикативтік жоспарлау рынокты экономиканы мемлекеттік реттеуде жне экономиканы стратегиялы за мерзімді баыттарын анытауда маызды орын алады, мны дерісінде экономиканы ойдаыдай дамытуды бкіл шегі аныталады.

азастанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері олданылады. Оны жасау барысында Батыс Еуропа жне Шыыс Азия елдеріні тжірибелері негізге алынып келеді. 1996 жылдан бері аымдаы индикативті (жылды) жоспарлау негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жмыстары алыптасты.

Индикативтік жоспарлауды азіргі кезедегі басты ерекшелігі зерттемелік асиеті. Яни оамдаы рдістерге тере жне жан-жаты сараптама жасау арылы леуметтік-экономикалы дамуды нысандары кзделінеді, рі алда тран небір зекті мселелер натылы белгіленеді. Индикативтік жоспарды ажыраысыз блігі индикативтік аржылы жоспарлау болып табылады, бл жоспарлауды басты масаты – болжанан дамуды амтамасыз ету шін аржы ресурстарыны шамаланан ауымын жне оларды баытын анытау.

Индикативтік аржы жоспарларыны мемлекеттік секторда ана міндетті сипаты, ал меншікті баса нысандарыны секторлары шін кепілдемелік сипаты болады. Соыа экономикалы тетіктерді – реттелетін бааны, субсидияларды, кредиттерді, салы млшерлемелері мен жеілдіктерін, жеделдетілген амортизацияны жне басаларды пайдалану арылы жетеді. Аса маызды индикаторлара мыналар жатады: валюта баамы, инфляцияны болжанан дегейі, лтты банкті айта аржыландыру млшерлемелері, амортизациялы аударымдарды нормалары.

Индикативтік жоспар – мемлекетті леуметтік-экономикалы даму саясатыны негізгі баыттарын, жоспарланатын кезеге арналан оларды іске асыру жніндегі іс-шараларды, елді леуметік-экономикалы дамуыны масатты крсеткіштерін (индикаторларын) жне мемлекеттік-экономикалы реттеуіштерді тізбесін амтитын жат.

Индикативтік жоспарлар орын алып отыран проблемаларды кешенді трде шешуге жне стратегиялы масаттара кезе-кезеімен ол жеткізуге баытталан, орта мерзімді жне аымдаы перспективаа арналан мемлекеттік леуметтік-экономикалы саясатты айындайды.

Индикативтік жоспар ылыми негізделген трде экономикалы дерістерді бейнелеп крсетуі жне экономика мен аржы дамуыны жекелеген параметрлерін баламалы трде келісіп шешуі, дамуды за мерзімді рдістеріне сйкес оларды ажетті арнаа баыттауы тиіс. Бл, біріншіден, р трлі жйелер, крсеткіштер бойынша (натуралды-заттай жне нды тегерімділік, бааларды тратандыру, кірістер мен шыыстарды йлесімдігі, тлем балансыны тепе-тедігі жне т.б.) экономикалы тепе-тедікті сатауды ажеттігіне атысты. Екіншіден, индикативтік жоспар лтты шаруашылытаы ажетті рылымды згерістерді, соны ішінде инвестициялар арылы да амтамасыз етуі тиіс. Индикативтік жоспарлау кезінде басымдытарды тізбесі экономикалы жне леуметтік саясатты баыттарына байланысты болады; бл даму йлесімсіздіктерін жою, инвестициялы ызмет, ндірісті жаырту, німні бсекеге жарамдылыын амтамасыз ету, ылымды дамыту, білім беру, трын й рылысы, леуметтік жаырту жне басалары болуы ммкін.

Индикативтік жоспарлау жергілікті дегейде де жзеге асырылады. Бл жерде сонымен бірге мемлекетті, ауматы, шаруашылы жргізуші субъектілерді (ксіпкерлер) келісімі мен мдделеріні аидаты міндетті.

Рынокты экономиканы аидаттарына сйкес келетін шаруашылы механизмін енгізу басаруды барлы дегейлерінде аржылы жоспарлауды жаа дістерін зірлеуді ажет етеді. аржылы жоспарлауды мазмнындаы згерістерді айындайтын аса маызды шарттар ретінде мыналарды бліп крсетуге болады:

меншікті аражаттарды пайдалануда дербестікті кеейту жне аржылы-

шаруашылы ызметті нтижелері шін шаруашылы органдарды жауапкершілігін арттыру; табысты блуді жаа салыты аидаттарын енгізу орталытандырылан органдарды баылауынан ресурстарды едуір блігін шыарады;

тауар-ашалай атынастарды пайдалану сферасын кеейту ндіру жне ттыну сферасында материалды теуі болатын тлем абілеті бар сранымны тегерімділігін олдауды дістерін зірлеуді талап етеді; жиынты аржылы жоспарлауды негізіне материалды-заттай жне аржылы-нды рамы бойынша жиынты экономикалы крсеткіштерді тегеру дістері ойылуы тиіс;

ауматы жоспарлау сферасында билікті жергілікті органдары мен барлы дегейлерді басару дербестігі кшейіп отыр.

Жргізіліп жатан кімшілік реформаны іс-шаралары бюджеттік ресурстарды мемлекеттік басаруды тиімді жйесін, натылы, лшенетін, оамды мнді нтижелерге ол жеткізуде бюджеттік дерісті барлы атысушыларыны траты мдделілігі мен ынталандырмаларын жасауа баытталан. Бюджет жйесі нормативті белгіленген аидаттар мен ережелерді орындау трысынан формалды емес, іс жзінде бірыай болуы тиіс.

Нтижеге баытталан бюджеттендіру дісін енгізу мемлекет шыыстарыны тиімділігі мен нтижелілігін арттыруа, стратегиялы, орта мерзімді жоспарларын бюджет жоспарларымен йлестіруді жргізуге, бюджетті леуметтік жне инвестициялы рамдас бліктерін кшейту шін аржылы ресурстарды ынталандыру есебінен оларды босатуа жадай жасайды. Нтижеге баытталан бюджеттендіру – бл мемлекеттік саясат басымдытары мен бюджеттік аражаттарды пайдалануды ктілетін нтижелеріні оамды мнділігін ескере отырып, мемлекетті масаттары, міндеттері жне функциялары бойынша бюджеттік ресурстарды блуді амтамасыз ететін бюджетті жоспарлау, атару жне оны атарылуын баылау дісі.

Бл діс шыындар мен нтижелерді лшемдеуге, бюджеттік аражаттарды жмсауды нерлым тиімді жолдарын тадауа, жоспарланан нтижелерді жне оларды сапасына жету дрежесін дер кезінде баалауа ммкіндік береді.

Бюджеттік дерісті реформалау аржылы менеджментті аидаттарын енгізуді алы шарттарын жасайды, яни кімшілік жолмен басарылатын бадарламаларды тиімділігі бойынша мемлекеттік органны ызметі туралы жоруа ммкіндік беретін натылы ммкіндіктерге орындалатын функциялара бейімделу бойынша бюджеттік бадарламалар кімшілеріні кілеттіктерін кеейтеді.

азастан Республикасыны Парламенті ірлерді аржылы ресурстарына тиіспей тек республикалы бюджетті арайды. Сондытан зін-зі аржыландыру аидатына ауматарды кшіруде ауматы аржы жоспарларыны рлі артады. Барлы дегейлерде бюджеттік дерісті автономдау (дербестеу) туралы шешім ызмет нтижелеріне туелділікті жне тиісті ауматара кіріс-терді тсуін жоспарлауда облыстар мен баса ауматы-кімшілік рылымдарды ыын кеейтуде лкен адам болып табылады.

ндіріс пен аржы рыногы жадайларында тез ауыспалы рынокты конъюнктураны ыпалында болатындытан жоспарлы кезедер зын сонар болуы ммкін емес. аржы жоспарлары тпелі кезе жадайларында кбінесе болжамдар болып келеді. Осы кезеге сипатты болатын ндіріс динамикасыны трасыздыы, маркетингті жне шаруашылы байланыстардаы жне ашалай атынастардаы баса алдын ала айтуы иын былыстар аржы жоспарларын зірлеуді дркіндігін 5 жылдан 1 жыла дейін ысартуа алып барады. Тосанды жоспарлар жмыс жоспарлары бола бастайды; олара осымша ретінде 10-30 кнге арналан оперативтік аржы жоспарларын да зірлеу талап етіледі.

аржылы жне бюджеттік жоспарлау мемлекетті бірыай аржылы саясатын жргізуді амтамасыз ететін траты за мерзімді нормативтер

жйесіні базасында рылуы тиіс. аржылы атынастарды реттейтін эконо-микалы нормативтер мыналарды амтамасыз ету тиіс:

блгіштік атынастарда мемлекеттік, жымды жне жеке мдделерді отайлы йлесуі; ашалай орланымдар суіні интенсивтік факторлары есебінен оларды кбеюін ынталандыру;

ндірісті дамыту, леуметтік ажеттіліктерді анааттандыру жне ебек жымдарыны тапан аражаттары есебінен оларды материалды ктермелеу бойынша шыындарды аржыландыру.

Рынока ту кезінде ксіпорын ызметін тиімді басаруды шешуші шарты ретінде фирманы ішкі аржы жоспарларыны да мні арта тсті.

азіргі кезде кптеген фирмалар, акционерлік оамдар жне баса ксіпорындар аржылы жоспарлауда да жалпы дниежзілік стандарттара кше бастады. гіме барлы белгіленетін шараларды аржымен амтамасыз етуде маызды орын алатын бизнес-жоспар жасау туралы болып отыр. Осы масатпен аржы жоспары жне аржыландыруды стратегиясы жасалынады.

Ксіпкерлік буындар зіні шаруашылы-коммерциялы ызметінде бизнес жоспарлар деп аталатынды басшылыа алады. Бизнес жоспар – бл ксіпкерлік ызметті техникалы-экономикалы негізіне сайма-сай келетін жат. Ол мемлекеттік ксіпорындарды экономикалы жне леуметтік дамуыны жоспарларына араанда атынастарды барлы жатарын анарлым толы амтиды. Бизнес-жоспар німні немесе ызметті ерекшеліктерін, оларды бсекеге жарамдылыын, ткізу рыногын (рынок болжамын) баалауды, маркетинг стратегиясын, ндірістік, йымды жне зады жоспарларды, туекел мен баалауды жне сатандыруды сипаттайтын блімдерді кіріктіреді.

Аса маызды рамды блігі ретінде аржы жоспары бизнес- жоспарларды баса бліктеріні материалдары мен крсеткіштерін орытындылайды жне оларды нды тлаланымда крсетеді. Бл жерде бірнеше жаттар зірленеді:

ткізу клемдеріні болжамы;

ашалай табыстар мен тсімдерді балансы;

табыстар мен шыындарды кестесі;

ксіпорын активтері мен пассивтеріні жиынты балансы;

залалсыздыа жетуді графигі .

Дербес блім аржыландыру стратегиясын жне инвесторлара шарттасылан клемдерде жне уаыттарда аражаттарды айтарылымын крсетеді.

Сйтіп, рынокты ортада аржылы жоспарлау анарлым жоары сапалы дегейде жзеге асырылады жне ылыми дістерді, азіргі заманы техникалы ралдарды жне берік апаратты базаны пайдалана отырып бл дерісті жргізуге ммкіндік беретін жаа нысандармен жне дістермен молаяды.