Аржылы ыты атынастар жне аржылы-ыты нормалар
оамда пайда болатын аржылы атынастар ыты реттеуді ажет етеді. Бл ретте аржылы ыты р трлі нормалары олданылады.
аржылы ы – бл оам дамуыны тиісті кезеіндегі мемлекетті жне баса экономикалы субъектілерді міндеттерін жзеге асыру шін ажетті ашалай орларды жасау, блу жне пайдалану дерісінде пайда болатын аржылы атынастарды реттейтін за нормаларыны жиынтыы.Ол біртекті аржылы атынастара жататын жеке баыттар бойынша: бюджеттік ыа, салыты ыа, шаруашылыты ыа межеленіп айырылады; аржыны ке ыным трысында жалпы ашалай атынастар ретінде баян етілуіне байланысты аржылы ыа сонымен бірге валюта жне саты занамасын, банктік ыты, мемлекеттік кредитті, аша айналысын ыты реттеу сияты блімдер де кіріктіріледі.
аржылы ыта аржылы ыты нормалар – ыты негізгі бастапы элементтері, яни ы белгілеу органы абылдаан жне аржылы атынастардаы мемлекеттік мжбрлеу (кштеу) шараларымен амтамасыз етілген ылыты ата белгілі бір ережесі пайдаланылады. Сйтіп, аржылы-ыты нормаларды императивтік (мірлік, бйрыты) сипаты болады. аида бойынша, оларды зілді-кесілді нысанда крінетін талаптары болады жне оларды беталды згерте беруге жол берілмейді, аржылы атынастар атысушыларыны ытары мен міндеттеріні ауымын дл анытайды. аржылы-ыты нормалар міндеттеушілік, тиым салушылы жне укілеттілік (яни белгілі бір іс-имылдарды жасауа баытталан аржылы атынастар атысушыларыны бекітуші ытары) болып блінеді.
Сйтіп, базистік болып табылатын аржылы атынастар аржылы-ыты нормаларды пайдаланан кезде аржыны ыты атынастарына жаырады (5.1 сызбаны араыз). аржыны осалы категорияларыны сыныптамасына сйкес аржылы ыты атынастар бюджеттік, салыты, мемлекеттік кредиттік, аржылы шаруашылыты, саты, валюталы аржылы, есеп-исапты, баылау жне т.б.болып блінеді. Оларды атысушылары субъективті заи ытар мен міндеттер арылы зара байланыста болады, ал байланыстар (атынастар) мемлекетті мжбрлеуші кшімен оралады.
5.1 сызба, аржы мен ыты зара іс-рекеті.
аржылы-ыты механизмні алыптасуы
Нормативтік ыты атынастардан тыс аржылы ызмет орындалмайды. Жзеге асуы мемлекетті мжбрлеуші кшімен кепілдендірілген тек зара байланысты заи ытар мен міндеттер кезінде болжанан кірістерді алуды, оларды белгіленген масаттар бойынша блу мен пайдалануды мемлекетті жне баса экономикалы субъектілерді амтамасыз етуі ммкін. Бл ретте бір органдара билік кілеттіктері лестіріліп берілген, аржылы ыты атынастарды баса атысушыларыны – ксіпорындарды, йымдарды, мекемелерді жне азаматтарды орындауы шін міндетті нсамалар шыаруа оларды ы бар. Нсамаларды мндай трі алашыларды баынышындаы мемлекеттік органдара да баышталуы ммкін. Алайда мемлекет атынан аржылы ыты атынастара ене отырып мемлекеттік органдарды мір ету ыына ана емес, сонымен бірге оларды аржылы атынастарыны баса атысушыларыны ытарымен байланысты міндеттері де болады. аржылы ыты атынастарды барлы атысушыларыны ытары да, сол сияты міндеттері де мемлекетті орауында болады жне оны мжбрлеуші кшімен амтамасыз етіледі.
кіметтік мжбрлеуді, яни билік органдарыны субъективті іс-имылдарыны нысандары мен дістеріні кмегімен объективті аржылы-ыты атынастарды шаруашылы жргізуді натылы нтижелеріне жаырту оамны аржылы тіршілігін реттеуді ыты механизмі ретінде, ал сан алуан аржылы-ыты нормалар мен актілер оны тталары ретінде крінеді. Сйтіп аржы жне ы нысандары мен дістеріні экономикалы дерістерге аржылы ыты ыпал етуді бірыай механизміне осылуы болады.
аржылы атынастарды бір атысушыларына тиісті кілеттіктер лестіріліп берілген баса атысушылар тарапыны кіметтік нсамалары аржылы ыты реттеуді дістері болып табылады (императивтік діс). аржылы міндеттемелерді орындалуы е алдымен зады сзсіз орындаушылара негізделген сенім дісімен жне азаматтар мен лауазымды адамдарды саналылыымен амтамасыз етіледі. аржылы міндеттемелерді орындамаан шаруашылы органдары мен азаматтара мжбрлеу дісі олданылады: бюджетке уаытында тспеген тлемдерді даусыз ндіріп алу жне аржы санкциялары.
Санкциялар аржылы-ыты нормаларды бзушылара олданылатын жауапкершілік шараларын білдіреді. Оларды ашалай сипаты бар жне оларда ашалай орлар мен аражаттар арылы нормаларды бзушылара мжбрлеуші ыпал жасауды шаралары болады. Санкциялара сімдер, айыпплдар, трасызды айыбы (тлемі), аржыландырумен несиелендіруді тотатылуы, несиелендіруді шарттарын атайту, ресурстарды арты жмсааны шін жоарылатылан тарифтер жне т.б. жатады.
Баса жаынан аржылы атынастарды субъектілеріне оларды ытарын кімшілік, сот тртібімен немесе мемлекетті билік жргізуші органдарыны – кілдікті органдары мен жергілікті кімшіліктерді ызметі дерісінде орау ммкіндігі кепілдендіріледі; олар здеріні баылауындаы рылымдарды актілерін заа сйкес келмеген жадайда бза алады.