Аржылы баылауды мні, міндеттері жне аидаттары

Мемлекет пен муниципалды рылымдарды аржылы ызметіні ажыраысыз рамды блігі аржылы баылау болып табылады. аржылы баылау –аржы жйесіні барлы буындарыны ресурстарын жасау, блу жне оларды пайдалануды негізділігін тексеруге баытталан айрышалы ызмет жне аржыны басаруды функциялы элементтеріні бірі. Ол басаруды аржылы жоспарлау, аржыны оперативті басару сияты баса элементтерімен тыыз байланысты жне бір мезгілде жзеге асырылады.

аржылы баылауды болуы экономикалы категория ретіндегі аржыа баылау функциясыны тн болуымен объективті трде шарттасылан. Бл функция арылы аржы блуді алыптасып отыран йлесімдері, орларды ара салмаы, оларды алыптастыруды кздері, пайдаланылуы туралы ескертіп отырады. аржыны баылау функциясы материалды игіліктерді ндіру, айырбастау, блу жне ттыну дерісіне оам, е алдымен мемлекет тарапынан ыпал жасауа ммкіндік береді. Біра бл ммкіндік тек оамды атынастарда ана адамдарды атысуымен, мынадай белгілі бір шарттарды кезінде: баылауды айрыша органдарын ранда; оларды білікті мамандармен толытыранда; бл органдарды ытарын регламенттегенде шындыа айналады.

Сйтіп, баылау функциясы аржыны баылауды ралы ретінде пайдалану шін объективті жадай жасайды, ал оны саналы трде олдану оамды ндірісте аржыны іс-рекет ету барысында жзеге асырылады. Егер аржы экономикалы базисті атынастарын, яни ндірістік атынастарды бір блігін білдірсе, аржыны басару элементтеріні (жоспарлау, есеп жне талдаумен атар) бірі ретіндегі аржылы баылау ондырмалы категория болып табылады. Практикада аржыны баылау функциясы аржылы баылау нысанында жзеге асырылады, біра бл ымдарды бірдей деуге болмайды. Баылау функциясы – аржыны ішкі асиеті, ал аржылы баылау аржыа тн объективті мазмн ретіндегі баылау функциясын практикалы олдану болып табылады. аржылы баылау жеке емес, баса функциялармен етене байланысты іс-рекет етеді.

ылыми негізделген аржылы саясатты, тиімді аржылы механизмді алыптастыруа жрдемдесу аржылы баылауды масаты болып табылады. аржылы баылауды кмегімен аржы жоспарларыны орындалуы, аржылы-шаруашылы ызметті йымдастырылуы тексеріледі. Баса жаынан, аржылы баылауды нтижелігі аржылы жоспарлауда, оперативті басаруда пайдаланылады.

аржылы баылауды зіндік згешелігі – оны ашалай нысанда жзеге асырылатындыында. Оны объекті аржылы ресурстарды, соны ішінде лтты шаруашылыты барлы дегейлері мен буындарында табыстар мен орланымдарды алыптастыру дерістері, ашалай орларды жасау жне пайдалану болып табылады.

Алайда аржылы баылауды объекті тек ашалай аражаттарды ана тексерумен шектелмейді. аржылы баылауды іс-рекеті ашалай атынастарды ке тобына таралады, йткені аржы баса нды категориялармен: ебекке аы тлеумен, німні зіндік нымен, табыспен, пайдамен, ндірістік орлармен (негізгі, айналым орларымен), крделі жмсалымдармен, инвестициялармен тыыз байланысты. Ал мекемелер мен йымдарды бюджеттік аражаттарды дрыс пайдалануын баылау оларды ызметіні барлы жатарын – желілер мен контингенттерді толымдылыын, аржаттарды жмсауды белгіленген нормаларын сатауды шалады. Тпкі орытындыда азіргі жадайларда ндіру мен блу дерісі ашалай атынастармен ортатастырылатындытан ол елді материалды, ебек, табии жне баса ресурстарын пайдалануды баылауды білдіреді.

аржылы баылау іс-рекетіні сферасы баылауды баса трлерімен: кімшілік, ыты, леуметтік, техникалы,саяси баылаумен жиі тура келуі ммкін. Шаруашылы йымдарды аржылы жаы шаруашылы ызметпен тыыз байланысты болатындытан аржылы баылауды шаруашылыты баылаудан бліп алу иына тседі, ал кейде ммкін болмайды, йткені аржылы операцияларды кбінде шаруашылы ызметті баса дерістері бейнелеп крсетіледі.

Мемлекеттік аржылы баылауды жргізу пиялылы режімді амтамасыз ету ескеріле отырып, туелсіздік, объективтілік, аныты, ашыты, зырлылы, жариялылы аидаттары міндетті трде саталып жзеге асырылады.

Туелсіздік аидаты – мемлекеттік аржылы баылау органдарыны жне оларды жмыскерлеріні ызметті жзеге асыру кезінде туелсіздігіне нсан келтіретін кез келген араласушылыа жол бермеу.

Баылауды объективтілік аидаты – баылауды азастан Республикасы занамасына, мемлекеттік аржылы баылау стандарттарына ата сйкестікпен жргізу, мдделер атыысын болдырмау.

Аныты аидаты – баылау нтижелерін бухгалтерлік, банктік жаттармен, баылау объектіні зге жаттарымен растау.

Баылауды ашыты аидаты – баылау нтижелерін баяндауды айындыы, мемлекеттік аржылы баылау органдарыны азастан Республикасы Президентіне, кіметіне, мслихаттара, жртшылыа есеп берушілігі.

зырлылы аидаты – мемлекеттік аржылы баылау органдары жмыскерлеріні баылауды жзеге асыруы шін ажетті ксіби білімдер мен дадыларды жиынтыы.

Жариялылы аидаты – пиялылы режімді, ызметтік, коммерциялы жне замен оралатын зге пияны амтамасыз етуді ескере отырып, мемлкеттік аржылы баылау нтижелерін міндетті жариялау.

Мемлекеттік аржылы баылауа ойылатын бірыай талаптар мемлекеттік аржылы баылау жргізу стандарттарымен айындалады. Бл стандарттарды Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті ішкі баылау жніндегі укілетті органмен бірлесе отырып зірлейді жне азастан Республикасыны Президенті бекітеді. Мемлекеттік аржылы баылау стандарттарын мемлекеттік аржылы баылау органдары орындауа міндетті.

аржылы баылауды алдында тран міндеттерге мыналар жатады:

шаруашылы жргізуші субъектілерді арамаындаы ашалай ресурстарды (бюджеттік жне меншікті аражаттарды, банк кредиттерін, бюджеттен тыс аражаттарды) пайдалануды дрыстыын тексеру;

мемлекет, йымдар жне халы алдында аржылы міндеттіліктерді орындалуын тексеру;

аржылы ресурстарды сіруді, соны ішінде зіндік нды тмендету жне нім, ызметтер рентабелділігін арттыру жнінде ішкіндірістік резевтерді анытау;

ксіпорындарда, йымдарда жне мемлекеттік мекемелерде аржылы операцияларды, есеп айырысуларды жасауды жне ашалай аражаттарды сатау ережелерін сатауды материалды ндылытар мен ашалай ресурстарды тымды жмсауды тексеру;

аржылы тртіпті бзуларды жою жне ескерту. Оларды айындап білген жадайда йымдара, лауазымды адамдара жне азаматтара белгіленген тртіппен ыпал ету шаралары олданылады, мемлекетке жне йымдара залалды теу амтамасыз етіледі.

аржылы баылауды міндеттерін жзеге асыру нтижесінде задылы жатарыны бірін білдіретін аржылы тртіп ныаяды. аржылы тртіп – бл мемлекеттік, жергілікті зін-зі басару субъектілеріні, шаруашылы жргізуші субъектілерді ашалай орларын жасауды, блуді жне пайдалануды белгіленген йарымдары мен тртібін айын сатау.

азастан аумаында кеестік дуірде аржылы баылау айтарлытай дрежеде дамыды. Тгелдей дерлік мемлекеттік меншік жадайында мемлекет экономика мен аржылы дерістерге ата, жан-жаты баылау жасауа ынталы болды. Шаруашылы жргізуші субъектіні аржылы-шаруашылы ызметі мемлекеттік басару органдары мен оамды баылау органдары (Халыты баылау комитеті) тарапынан (болан) ос баылауды арамаында болды.

Басаруды кімшілік нысанынан рынокты нысанына ту кезеінде аржылы баылау айтарлытай лсіреді. Халыты баылау комитеті жойылды, ведомстволы баылау іс жзінде ысарды, мемлекеттік орган тарапынан болатын аржылы баылауды жзеге асыру жніндегі ызмет тарылды.

Алайда рынокты атынастар жадайларында аржылы баылауды рлі мен маызы артпаса ешандай кемімейді. Сондытан аржылы баылау шаруашылы мірдегі барлы келесіз кріністерге сенімді тосауыл болуы тиіс. Мемлекет оамды мдделерді,леуметтік ділеттілікті орай отырып, аржыны баылау функциясыны ммкіндігін реттеуді ралы ретінде пайдалана отырып, дайы ндіріс, блу дерістеріне араласуы, аржылы баылауды нысандарын,дістерін жне оны йымдастыруды жетілдіріп отыруы тиіс.

Рынок жадайларында жалпы экономиканы, жеке шаруашылы жргізуші субъектіні аржылы баылауды оам дамуыны баса кезедерінен де лкен дрежеде ажетсінетінін шет елдерді тжірибесі, республиканы зіндік тжірибесі крсетіп отыр.

Мемлекетті алдында жан-жаты, жйелі , кешендік баылауды, соны ішінде аржылы баылауды да йымдастыру міндеті туып отыр. Бл шаруашылы жргізуші барлы субъектілер мен оларды аржылы-шаруашылы ызметіні барлы жатары аржылы баылаумен амтылуы тиіс дегенді білдіреді. ойылып отыран міндетті іске асыру шін аржылы баылау мына баыттарда дамуы тиіс:

мемлекеттік баылауды ныайту;

туелсіз аудиторлы баылауды дамыту;

трлі баылаушы органдар мамандарыны ебегін компьютерлендіру;

баылауды барлы органдарыны ызметін йлестіру жне басалары.