Сызба. Трлері бойынша аржылы баылауды сыныпталуы

Жалпымемлекеттік аржылы баылау мемлекеттік жне ведомстволы баылау арылы жзеге асырылады.

Мемлекеттік аржылы баылау – бзушылытарды анытау, жою жне болызбау масатында баылау объектілеріні азастан Республикасыны бюджет жне занамасын сатауын тексеру жне талдау жолымен жзеге асырылатын баылау.

Мемлекеттік аржылы баылау оны жзеге асыратын органа арай сырты жне ішкі мемлекеттік аржылы баылау, бюджетті тиісті дегейіне арай республикалы жне жергілікті мемлекеттік басару дегейінде жргізілетін баылау болып блінеді.

Сырты баылау – Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті, мслихаттарды тексеру комиссиялары жзеге асыратын мемлекеттік аржылы баылау.

Сырты баылауды:

1) республикалы дегейде Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті;

2) жергілікті дегейде мслихаттарды тексеру комиссиялары жзеге асырады.

Ішкі баылау – ішкі баылау жніндегі орталы укілетті орган жне оны ішкі баылау службалары жзеге асыратын мемлекеттік аржылы баылау.

Мемлекеттік аржылы баылау ведомстволы баынышты-лыы мен меншік нысанына арамастан баылауды кез келген объектіне олданылады. Баылауды бл трін мемлекеттік билік пен басару органдары жргізеді.

Мемлекетті аржылары жйесінде баылау салыты, бюджеттік баылау, саты жне банктік адаалау, кедендік баылау жне т.б. болып ажыратылады.

Мемлекеттік аржылы баылау объектілері азастан Республикасыны кіметі, жергілікті атарушы органдар, бюджетке тсетін тсімдерді алуа жне баылауа жауапты мемлекеттік органдар, республикалы жне жергілікті бюджеттерден аржыландырылатын мемлекеттік мекемелер, оларды ведомстволы баыныштаы йымдары, бюджеттік аражаттарды алушылар, мемлекетті гранттарын, активтерін, мемлекет кепілдендірген арыздарды пайдаланатын жеке жне заи тлалар.

Мемлекеттік аржылы баылау мынадай трпаттара блінеді:

1) сйкестікке баылау жасау баылау объекті ызметіні азастан Республикасыны бюджеттік жне зге занамасыны талаптарына сйкестігін баалау;

2) аржылы есептемені баылау баылау объектіні аржылы есептемені жасауыны жне табыс етуіні анытыын, негізділігін жне уатылыын баалау;

3) тиімділікті баылау сйкестікке жне аржылы есептемені баылау негізінде жргізілетін баалау, мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарларында кзделген тура жне тпкі нтижелерге ол жеткізуді мемлекеттік жне бюджеттік бадарламаларды іске асырылуын, крсетілетін мемлекеттік ызметтерді, байлаулы гранттарды, мемлекеттік жне мемлекет кепілдендірген арыздарды, мемлекет кепілгерліктері мен активтерін пайдалануды баалау, сондай-а мемлекеттік орган жне квазимемлекеттік сектор субъектілері ызметіні экономиканы, леуметтік саланы немесе жеке аланда мемлекеттік басару саласыны (сферасыны) дамуына тигізетін серін кешенді жне объективті талдау.

Мемлекеттік аржылы баылау органдары кілеттігі шегінде баылауды тмендегідей трлері жзеге асырады:

1) кешендік баылау баылау объектілеріні наты кезедегі ызметін барлы мселелер бойынша тексеру жне баалау;

2) таырыпты баылау баылау объектіні наты кезедегі ызметін жекелеген мселелер бойынша тексеру жне баалау;

3) стеме баылау – тексеріліп отыран мселе шеберінде баылауды негізгі объектімен зара атынастар мселелері бойынша ана жргізілетін шінші тлаларды баылауы;

4) бірлескен баылау – мемлекеттік аржылы баылау органдары баса мемлекеттік органдармен бірлесіп жргізетін баылауы.

Барлы кілдікті органдар аржылы баылауды тиісті бюджет жобасын жне оны атарылуын сессияларда жыл сайын арау кезінде жзеге асырады. кілдікті органдарды жоспарлы-бюджеттік жне салалы траты комиссиялары маызды баылаушылы функцияларды орындайды, олар алдын-ала, сессия басталана дейін бюджет жобасын жне оны атарылуы туралы есепті арайды.

кімет, жергілікті кімшілік аппараты олара ведомстволы баыныштаы органдарды, соны ішінде аржы-кредит органдарыны да баылаушылы ызметін баыттап ана оймайды, сонымен бірге здері де тікелей аржылы баылауды жзеге асырады. кімет мемлекеттік бюджетті жасауды жне атаруды баылайды, мемлекетті аржылы саясатын жзеге асырады.

здеріні зырларына сйкес баылаушылы функцияларды жергілікті жерлерде атарушы органдар орындайды.

Ведомстволы аржылы баылау жеке министрлікті, ведомствоны кілдіктері шегінде оларды жйесіне кіретін шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы-шаруашылы ызметіне жргізіледі. Оны негізгі міндеттеріне мыналар жатады: жоспарлы тапсырмаларды орындалуын, материалды жне аржылы ресурстарды немді пайдаланылуын, меншікті саталымдыын, бухгалтерлік есепті дрыс ойылуын, баылау тексеріс жмысыны мн-жайын баылау, ырсызды, ысырапорлы жне нысапсызды фактілерін блтартпау.

Ведомстволыбаылау шеберінде ішкі шаруашылыты баылау, яни натылы шаруашылы жргізуші субъектілерде (фирмаларда, компанияларда, йымдар мен мекемелерде) жзеге асырылатын баылау жргізіледі. Баылау функциялары бл жадайда аржылы-шаруашылы ызметті ажетті шарты ретіндегі оны кн сайыны дерісімен байланысты. Баылауды бл трі ндірісті бастапы буындарыны ндірістік капиталды, аржылы ресурстарды тиімді пайдалануа жауаптылыын арттыруа жрдемдеседі, ысыраптарды, аржылы тртіпті р трлі бзылуларын азайтуа баытталан.

Рынокты атынастар жадайларында ішкішаруашылыты баылау оны брыны ымындаы зіні мнін жоалтып барады: мемлекеттік ксіпорындарда шаруашылы есеп ынталандырмалары жне меншікті баса нысандарында коммерциялы ынталандырмалар оны орнын басуы тиіс. Шаруашылы есеп, коммерциялы есеп болатын р трлі бзушылытарды кбірек кепілдендіреді, йткені іс жетістігіндегі жмыскерді, ксіпкерді жеке мдделігі зіне зіні баылау ажеттігін алып тастайды.

Жргізу уаытына арай аржылы баылау: алдын ала баылау, аымдаы жне кейінгі баылау болуы ммкін. Баылауды мндай нысандары баылаушы органдарды кбісіні ызметіне тн.

Алдын ала аржылы баылау ашалай орларды жасау, блу жне пайдалану жніндегі операциялар істелінгенге дейін жргізіледі, сондытан оны аржылы тртіпті бзуды алдын ала ескертуде зор маызы бар. Бл жадайда бекітуге жне орындауа жататын аржылы ызметті жзеге асыруды негізі болып табылатын жаттар – бюджеттерді, аржы жоспарлары мен аржыландыруды дара жоспарларыны жобалары, кредиттік жне кассалык тінімдер жне т.б. тексеріледі.

Аымдаы аржылы баылау аржы жоспарларыны атарылу дерісінде, шаруашылы-аржылы операцияларды жзеге асыру барысында тауар-материалды ндылытар мен ашаны жмсауды нормалары мен нормативтеріні саталуын адаалайды, аражаттарды жіберу шыындарыны орындалуына, брын берілген ресурстарды пайдаланылуына сай келуін тексереді. Сйтіп, бл баылау шаруашылы-аржылы операцияларды жасалу дерісінде жзеге асырылады.

Кейінгі (келесі) аржылы баылау – аржылы операциялар жасаланнан кейін (бюджетті кірісі мен шыыс бліктеріні орындалуынан кейін, шаруашылы органдарыны ашаны пайдалананнан кейін жне т.с.с.) жргізілетін баылау, ол алдын ала баылау мен аымдаы баылау кезінде аныталмаан бзушылытарды ашуа жетелейді. Бл жадайда аржылы тртіпті жай-кйі аныталады, оны бзушылытар, ескерту жолдары жне оларды жою шаралары айындалады.

6.3. Аудиторлы баылау (аудит)

Рынокты атынастарды алыптасуы жадайында аржылы баылауды жетілдіруді аса маызды баыттарыны бірі аудиторлы аржылы баылауды дамыту болып табылады, бл мемлекеттік емес шаруашылы органдар саныны кбеюімен жне тиісінше аржы, баылау, есеп санында ызметті сан алуан трлеріні суімен байланысты болып отыр.

Аудиторлы баылау (аудит) – бл ксіпкерлік ызмет трлеріні бірі – туелсіз аудиторлы йым мен ксіпорын, компания, банк, саты компаниясы иесіні (меншіктенушіні) жасасан келісімшарт (контракт) негізінде аржылы-шаруашылы ызметіні жай-кйін тексеру. Оны біліктілік комиссиясы аттестаттаан «аудитор біліктілігіні берілуі» туралы кулік алан жеке тла да, сондай-а акционерлік оамды, ндірістік кооператив пен мемлекеттік ксіпорынды оспаанда, аудиторлы ызметті жзеге асыру шін кез келген йымды-ыты нысанда рылан коммерциялы аудиторлы йым да жргізе алады.

Аудитті экономикалы мні ксіпорындарды, компанияларды, фирмаларды сан алуан йымды-ыты нысандарыны іс-рекеті кезінде меншік ыы мен оны билеу ыын блуде болады. Сондытан фирманы жай-кйі туралы объективті апарат беретін туелсіз йымдар меншігіні траты мониторингіні ажеті пайда болды. Операцияларды жзеге асыру кезінде тімділік, кредиттік, валюталы жне баса туекелдерді ытималдыы жоары болып келетін акционерлік капиталды жмыс істеуі кезінде, банк сферасында, сенімгерлік орларда жне рынокты ортада н озалысыны баса нысандарында те ккейкесті ажеттік.

Аудиторлы тексерулерді нтижелерін пайдаланушылар шаруашылы жргізуші субъекті ызметіні орытындыларына мдделі тлалар: мемлекеттік салы жне зге укілетті органдар, шаруашылы субъектіні меншіктенушілері, кредиторлар, инвесторлар жне мндай апарат алуа олданыстаы занамалара сйкес ыы бар баса тлалар.

Аудиторлы баылауды (аудитті) негізгі масаты – шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы-шаруашылы ызметіні жай-кйін тексеру, бухгалтерлік аржылы есебіні дрыстыын белгілеу, оларды апаратты жйелеріні сенімділігін баалау. Аудиторлы жмыста талдамалы жне сараптамалы болжам ызметіне лкен мн беріледі, ол тапсырыс берушілерге здеріні іскерлік саясатыны тиімді стратегиясы мен тактикасын жасауа ммкіндік береді.

Бгінде туелсіз аржылы баылау аудиторлы институт нысанында дамып, рынокты экономиканы ажыраысыз блігі болып отыр.

азастан Республикасында «Аудиторлы ызмет туралы» за жмыс істейді, ол аудиторлы ызметті жзеге асыру дерісінде мемлекеттік органдар, заи жне жеке тлалар, аудиторлар, аудиторлы йымдар жне ксіпой аудиторлы йымдар арасында туындайтын атынастарды реттейді.

Аудиторлы ызмет – бл аржылы есептеме мен баса апарат аудитін жргізу жне ызмет бейіні бойынша зге ызметтер сыну жніндегі ксіпкерлік ызмет. Аудиторлы йымдар аудиттен баса з ызметіні бейіні бойынша ызметтерді крсете алады.

Аудиторлы ызметті негізгі аидаттарына мыналар жатады: туелсіздік; объективтілік; ксіби біліктілік; пиялылы; адалды; йымдарды стандарт-тарын жне деп кодексін* сатау; аудиторлы ызметті халыаралы аудиторлы практикасына сйкес айындалатын, азастан Республикасы занамасына айшы келмейтін зге аидаттар.

Аудит – азастан Республикасы занамасына сйкес аудиторларды (аудиторлы фирмаларды) келісімшарт негізінде шаруашылы жргізуші субъектілерді бухгалтерлік (аржылы) есептемесін, тлем-есеп айырысу жаттамаларын, салы малмдамаларын жне баса аржылы міндеттемелерін ведомстводан тыс туелсіз тексерулерді жзеге асыру жніндегі ксіпкерлік ызмет трі.

Аудит азастан Республикасы занамасына айшы келмейтін, азастан Республикасында оларды ресми жариялауа Бухгалтерлерді халыаралы федерациясы жанындаы Халыаралы аудиторлы практика жніндегі комитетіні жазбаша рсаты бар йымдар мемлекеттік тілде жне орыс тілінде жа-рияланан халыаралы аудит стандарттарына сйкес жзеге асырылады.

Аудитті трлері міндетті аудит жне бастамашылы аудит болып ажыратылады.

Міндетті аудит азастан Республикасы занамалы актілерінде кзделген тртіппен жне жадайларда жргізіледі. Міндетті жыл сайыны аудитке мыналар жатады: банктер, кредиттік серіктестіктер, банктік операцияларды жекелеген трлерін жзеге асыратын йымдар жне баалы ааздар рыногында ызмет істейтін йымдар, саты йымдары, жинатаушы зейнетаы орлары, зейнетаы активтерін басару жніндегі компаниялар, шетел атысатын ксіпорындар, ашы халыты оамдар. Аудит міндетті болып табылатын жне жылды аржылы есептемені мерзімді баспа басылымдарында жариялайтын йымдар жылды аржылы есептемемен бірге аудиторлы есепті де жариялауа міндетті.

Бастамашылы аудит аудиттелетін субъектіні не оан атысушыны бастамасы бойынша бастамашы мен аудиторлы йымыны арасында аудит жргізуге жасалан келісімшартта кзделген натылы міндеттері, мерзімі мен клемі ескеріле отырып жргізіледі.

Аудит сырты жне ішкі болуы ммкін. Сырты аудит – аудитті туелсіз нысаны, ішкі аудит – шаруашылы жргізуші субъектіні баылауды ведомстволы немесе ішкі нысаны, ксіпорынны, компанияны, фирманы ішкі баылау жйесіні ажыраысыз блігі. Ішкі аудит шаруашылы жргізуші субъектіні тілегі бойынша жне шартымен жасалады. Ішкі аудитті объекті аржылы, ндірістік, жабдытау ызметі жне ызметті баса трлері болуы ммкін. Бан олда барды жне барлы бухгалтерлік жаттарды дрыс ресімделуін тексеріс, директивалар мен бйрытарды орындауды кімшілік тртібін тексеру, тауар-материалды ндылытарды тгелдеуді йымдастыру, тауар-шаруашылы операцияларын баылау жне т.б. кіреді.

Аудит мынадай дйекті стадиялар бойынша жргізіледі:

1) жоспарлау (тараптарды іс-имылын іштей жйелеу);

2) аудитор объектісі туралы апарат алу жне оны баалау;

3) аудитор рсімін жасау жне бадарламаны зірлеу;

4) баылау жйелерін тексеру жне оны тесттері;

5) аудит рсімін жргізу;

6) аудиторлы орытындыны алыптастыру.

Аудитор – бл аудиторлы фирма ызметкері; компанияларды аржы-шаруашылы ызметіні жай-кйін компания басшылыымен жасасылан зара келісімшарт негізінде жне компания ызметіні адаалаушы мемлекеттік органдарды арнаулы рсаты (кілеттігі) бойынша тексеретін жеке тла. Аудитор аудиторлы ызметті бір аудиторлы йымны рамында ана жзеге асырады. Ол бір аудиторлы йыма ана атысушы бола алады. Аудиторды атарымына тек баылау ана емес, сонымен бірге консультация беру де кіреді.

Аудиторды міндеттері мемлекеттік баылауды міндеттерімен сас: тексерілетін апаратты, жасалынан шаруашылы операцияларды олданыстаы заа сйкестігін анытау.

Аудиторлы йым – аудиторлы ызметті жзеге асыру шін рылан коммерциялы йым. Ол жауапкершілігі шектеулі серіктестікті йымды-ыты нысанында рылады.

Шетелдік аудиторлы йымдар азастан Республикасында аудиторлы ызметті тиісті аудиторлы йымдарды – азастан Республикасы резиденттерін ран жадайда ана жзеге асыра алады.

Аккредиттелген ксіпой аудиторлы йым – аудиторлар мен аудиторлы йымдарды зін-зі реттейтін бірлестігі болып табылатын коммерциялы йым. Ксіби йымны аккредиттелуі укілетті орган бекіткен нысандаы аккредиттеу туралы кулікпен расталады. Аккредиттелген кулікті азастан Республикасыны бкіл аумаында кші бар.