Аржылы баылауды дістері

аржылы баылау р трлі дістермен (тсілдермен немесе амалдармен, оны жзеге асыруды ралдарымен) жргізіледі. Натылы дісті олдану аржылы баылауды жзеге асырушы органдар ызметі нысандарыны ерекшеліктері, баылауды объектісі мен масаты, баылау іс-имылыны пайда болуыны негізі сияты біратар факторлара байланысты болады.

азіргі кезде аржылы баылауды мынадай дістері пайдаланылады: тексеріс (барлы жаттар бойынша барлы блімшелерді ызметін тексеру), инспекция (ксіпорынны аржылы жай-кйін орнында дркіндік тексеру), адаалау (ксіпорында аржылы аражаттарды жай-кйімен жалпы танысу), тексеру (жаттаманы, есепке алуды жне есептемені шотты тексеру), арап шыу, аржы жоспарларыны жобаларын, тінімдерді, аржылы-шаруашылы ызмет туралы есептерді арау, баяндамаларды тыдау, лауазымды адамдарды апараттары жне басалары. Бл дістерді райсысы аралы міндеттерді шешуге жадай жасайтын тым кп жекеленген дістерге блінеді. Мысалы, жатты тексерісте жаттарды стеме (ыайласпа) тексеру, ашалай аражаттар мен материалды ндылытарды тгендеу, санды есепке алуды алпына келтіру, баылау масатында салыстыру жне басалары.

Аталан жалпы дістер трлі объектілерге баылау жргізуді дістемелерінде, ережелерінде натыланады.

Алдын ала жне аымдаы баылауды жзеге асыруды негізгі дісі кзбен шолып визуалды тексеру болып табылады. Мндай тексерулерге актілер, анытамалар жасалынбайды. Бкіл іс тыйым салу жне тотату туралы жазбаша немесе ауызша жарлы, бйры беруге саяды.

Кейінгі аржылы баылау бірнеше діспен жзеге асырылады. Олара жататындары: тексеру, экономикалы талдау, тексеріс (ревизия). Тексеру шотты немесе таырыпты болуы ммкін.

Есептемені шотты тексеру бл бухгалтерлік есептерді, баланстарды, салыты есеп-исаптарды аиаттыын тексеру. Ол ш кезеде жзеге асырылады: бірінші кезеде есептемені р трлі нысандары крсеткіштеріні келісушілігі айындалады; екінші кезеде жекелеген есептік крсеткіштерді бухгалтерлік есепті тіркелімдеріндегі жазбалармен салыстыру жзеге асырылады; шінші кезеде бастапы жаттарды мліметтері бойынша есептік тіркелімдерді негізділігі аныталады. Мндай дйектілік шотты тексерулерді бухгалтерлік есеп пен есептемені ойылымына баылау жасауды те тиімді ралы етеді жне аржылы тртіпті бзылуларын анытауа жне ескертуге жрдемдеседі.

Таырыпты тексеру – бл баылауа жататын объектіні шаруашылы-аржылы жмысыны жеке жатары мен учаскелерін зерделеу, мысалы, жалаыдан стап алуды дрыстыын тексеру; шыындарды німні зіндік нына жатызуды дрыстыын тексеру жне т.б.

Экономикалы талдау – бл объектіні шаруашылы-аржылы ызметіне баа беру; ызметті трлі нтижелерін анытау жне осыны негізінде экономикалы жадайды жасартуды жолдары мен факторларын негіздеу.

Экономикалы талдауды шаруашылы органдарды здері де, сонымен бірге баылауды сырты органдары – банктер, аржы, аудит фирмалары да жргізеді.

Тексерулер мен арап шыуды баылау органдары шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы-шаруашылы ызметіні белгілі бір мселелері бойынша немесе жмыс орнында аржылы ызметті жеке жаымен, (учаскесімен) танысу жолымен бір мселе (таырып) бойынша жргізеді. Сондытан тексерулер негізінен таырыпты болып келеді. Тексеру мен арап шыуды масаты шаруашылы жне аржылы ызметті жекелеген учаскесіні жай-кйін анытау болып табылады. Камералы тексеру жергілікті орына шыпай-а жзеге асырылады жне шаруашылы органны жатты тексеруінен брын болады.

стеме тексеру – тексеріліп отыран шаруашылы жргізуші субъектіні ріптестерінде немесе клиенттерінде аржылы-шаруашылы операцияларды натылы бейнелеп крсетілуін тексеру арылы бл операцияларды растыын анытау дісі.

аржылы баылауды негізгі дісі – тексеріс – кейінгі (келесі) баылауды кешенді дісі жне ткен белгілі бір кезедегі шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы-шаруашылы ызметіні барлы жатары мен учаскелерін мият зерделеу, тере тексеру, оны нерлым толы арап шыу. Тексерісті р трлі баылаушы органдар, е алдымен аржы, сонымен бірге ведомствоа арасты йымдара атысты мемлекеттік басару органда-ры жргізеді. Тексеріс бл органдарды жоспары бойынша да, сондай-а баса зырлы органдар – жоары, тергеу органдарыны нсауы бойынша да жргізілуі ммкін.

Тексеру объекті бойынша жатты, натылы, толы жаппай, іріктемелі, ішінара тексеріс болып ажыратылады. йымды белгісі бойынша олар жоспарлы жне жоспардан тыс, кешендік болуы ммкін.

жатты тексерісті жргізген кезде есептер, аржыландыруды жеке жоспарлары ана емес, сондай-а жаттар, сіресе бастапы ашалай жаттар (шоттар, тлем тізімдемелері, ордерлер, чектер, баалы ааздар) тексеріледі. Натылы тексеріс жаттарды ана емес, сонымен бірге олда бар ашаны, материалдык ндылытарды да тексереді. Толы тексеріс деп белгілі бір кезедегі шаруашылы жргізуші субъектілерді бкіл ызметін тексеруді айтады.

Іріктемелі тексеріс кезінде баылау аржылы-шаруашылы ызметті йтеуір бір жаына (мысалы, іс сапарды шыындарын, р трлі нысаналы шыындар мен шыыстарды тексеру) баытталады.

Таырыпты тексерістер бір моделдегі бірнеше ксіпорындарда, мекемелерде немесе бірнеше министрліктер мен ведомстволарда аржылы-шаруашылы ызметті жеке мселелері бойынша жргізіледі. Олар сонымен бірге шаруашылы жргізуші субъектілерді белгілі бір учаскелеріні мн-жайын тексеруге жне бл мселе бойынша клемді материал алуа, оны талдауа, тжырым жасауа, жмысты жасарту жнінде сыныстар зірлеуге ммкіндік береді.

Тексерістерді тсілдері: материалды ндылытарды тгендеу, кассадаы натылы ашаны тексеру, тексерілетін объект ызметіні жоспарлы, нормативтік жне есептік крсеткіштерін салыстыру, жатты жне стеме тексерулер. Крсетілген тсілдер тексерісті ойылан масаттарына арай олданылады.

рбір тексеріс пен тексеру мият зірленуі тиіс, йткені оларды сапасы осыан байланысты болады. Бл шін ажетті задарды, аулыларды, жарлытарды оып-біліп, зерделейді; брыны тексеріс пен тексеру материалдарымен, аныталан бзушылыты жоюды нтижелерімен танысады; апарат органдарыны сын материалдарын, ндірістік ызметтерді ерекшеліктерін зерделейді жне т.б.

зірлік жмысты негізінде тексеріс немесе тексеруді бадарламасы, оны негізінде тексеріс пен тексеруді жмыс жоспары жасалады. Жоспарлар тексерулер мен тексерістерді белгіленген мезгілділігін ескере отырып рылады. Жоспарларда баылауды объектілері, тексеруді немесе тексерісті таырыбы, бастау мен аятауды уаыты, атарушыларды саны мен оларды рамы жне т.б. белгіленеді. Аудиттік органдар зіні жмысын келісімшарттар негізінде жргізеді.

Тексеріс немесе тексеруді жргізуді бкіл дерісі бірнеше кезедерден трады: кілеттіктерді крсету; тексерілетін объектіні жауапты жмыскерлерімен йымды кеес ткізу; тгендеуді жргізу; тексерілетін объектімен, оны ызметіні технологиясымен жеке зіні танысуы; шаруашылы ызметті алдын ала талдау; тікелей жатты тексеріс немесе тексеру; тексеріс немесе тексеру материалдарын жйеге келтіру; акт немесе анытама жасау; ашылан кемшіліктерді жойылуын тексеру.

Тексеріс немесе тексеруді жргізуді нтижелігі кбінесе жасалынан актіні сапасына байланысты болады. Тексеріс акті (анытамасы) – бл аржылы-шаруашылы ызметте жіберілген бзушылыты жай тізбесі емес, бл тексерілетін объект жмысыны сапасы, задылыы, масаты, сйкестігі туралы дрыс тйіндерді жинаы болып табылатын жат. Оны негізінде ашылан бзушылыты жою масатында натылы сыныстар, йарымдар жасалынады, кінлі адамдара шара олданылады.