Аржылы баылауды йымдастыру негіздері

аржылы баылауды тиімділігі кп жадайда оны тымды йымдастырумен, баылауды субъектілерін, оларды ытары мен міндеттерін айын етіп анытаумен, аржылы баылауды жргізуді нысандарын жне дістерін дрыс йымдастырумен аныталады.

Жалпымемлекеттік аржылы баылауды мемлекеттік билік пен басаруды мына органдары жргізеді: Президентті аппараты, азастан Республикасыны Парламенті, кіметі, жергілікті кілдікті органдар (депутаттарды жиналыстары), жергілікті кімшілік органдары. Баылауды бл трін азастан Республикасы Президентіне тікелей баынатын жне есеп беретін мемлекеттік аржылы баылауды жоары органы болып табылатын Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті жргізеді.

ыты мемлекет рылысыны тжырымдамасын негіздей отырып аржылы баылауды жзеге асырудаы занамалы органдарды рлі кшейе тседі. Сондытан баылауды субъекті ретіндегі азастан Республикасы Парламентіні функциясы жне баылауды тиісті трі – парламенттік (депутатты) баылау блектеліп крсетіледі. Бл баылауды объекті:

мемлекеттік бюджетті шыыстарын шамдандыратын кез келген шараларды бекіткен кездегі;

бюджеттегі шыыстарды абылданан задарды масаттарына сйкестігін тексеру кезіндегі;

бюджетті жасалуына тексеріс кезіндегі мемлекетті шыыстары болып табылады.

азастан Республикасыны Парламенті мыналара баылауды жзеге асырады:

бюджеттік ресурстарды тсу кздеріне, оларды кіметті де, занамалы органны да немді пайдалануына; ашалай аражаттарды ысырапорлыын кесіп тастауа;

мемлекеттік меншікті пайдалануды, мемлекеттік ксіпорындарды жмыс тиімділігіне, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алуа жне жекешелендіруге;

арнаулы орлар аражаттарыны пайдаланылуына;

р трлі партияларды оса, оамды йымдарды ашалай табыстарыны

кздеріне, жарылы масаттара сйкес бл аражаттарды пайдалануа.

Парламентті алдын ала баылауыны негізгі масаты осы наты саяси, экономикалы жне леуметтік жадайлардаы арастырылан шыыстарды жалпы ттастыын анытау болып табылады. Бюджетті жасалуына тексеріс аржыландыруды дара жоспарларына кіріктірілген цифраларды дрыстыын белгілі бір трыдан арай отырып жргізіледі. Бдан баса, Парламент аымдаы баылауды жне республикалы бюджет туралы абылданан за бойынша аражаттарды иеленушілерді есебін тексерген кезде сіресе кейінгі (келесі) баылауды жзеге асыруы тиіс. Бл ретте, парламенттік баылауды негізгі нысаны алдын ала баылау болуы тиіс.

азастан Республикасы Парламентінде екі Палатада – Сенат пен Мжілісте – арнаулы жмыс органдары – аржы жне бюджет бойынша комитеттер бар. Бл органдар за-жоба жмыстарын, палаталарды зырына атысты мселелерді алдын ала арау жне зірлеу дерісінде аржылы-бюджеттік ызмет сферасында мемлекеттік бюджет аражаттарыны жмсалуына баылау жргізеді. аржылы-бюджеттік мселелер бойынша сараптамалы баалаулар мен орытындыларды шаралар абылдау шін палаталар тиісті инстанциялара – министрліктерге, ведомстволара, сонымен бірге кіметке жібереді.

Президент жарлытарыны, аулыларыны жне кімдеріні атарылуын баылауды йымдастыру, аталан актілерді талаптарын лауазымды адамдарды атармааны шін жауапкершілігін кшейту масатында Президент аппаратында жмыс істейтін йымды баылау блімі бар. Жалпы Президент аппараты министрліктерді, ведомстволарды, жергілікті кімшіліктерді жне мемлекеттік басаруды баса органдарыны ызметін баылауды жзеге асырады. Аппарат Президентке ашылан кемшіліктер мен бзушылытарды жою жнінде абылданан шаралар туралы хабарлап отырады, Президент актілерін тиісті тртіппен орындамаан кінлі лауазымды адамдарды жауапа тарту жнінде сыныстар жасайды; Президент актілеріні атарылмауына немесе тиісті тртіппен атарылмауына ммкіндік туызатын ашылан бзушылытарды, себептерді жне талаптарды жою жніндегі сыныстарды арау шін кіметке, кімшілік басшыларына, мемлекеттік басаруды баса органдарына табыс етіп отырады. зіні функцияларын жзеге асыруда Аппарата тексерілетін органдарды басшылары мен лауазымды адамдарынан ажетті апараттарды алуа тиісті кілеттік берілген.

азастан Республикасы кіметіне баылау сферасында ке кілеттіктер берілген. кімет азастан Республикасы дамуыны индикативтік жоспарын, экономиканы сфералары мен секторларыны, салаларды, ірлерді даму бадарламаларын, инвестициялы ызметті маызды баыттарын жасап, арау дерісінде алдын ала баылауды жзеге асырады. Крсетілген іс-имылдарды орындау барысында кімет оларды жзеге асырылуына, сондай-а ауымына, мезгілдігіне, атарушылар бойынша масатты аржыландыруды толымдылыына аымдаы баылау жасайды, мемлекеттік бюджетті жасалуы мен атарылуын баылап оты-рады, мемлекетті аржылы саясатын жзеге асырады.

Жалпымемлекеттік баылауды жзеге асыратын органдара сондай-а азастан Республикасыны аржы министрлігі, Экономика жне бюджеттік жоспарлау министрлігі, лтты банкі жатады.

аржы министрлігі, оны аржылы баылау комитеті жне ауматы аржы органдары леуметтік-экономикалы сфераны аржы саласын тексереді. Олар жоспар, аржыландыруды дара жоспары жне аржылы тртіпті саталуын, кірістерді есептеуді дрыстыын, толымдылыын жне дер кезділігін, мемлекет аражаттарыны жмсалу задылыы мен масата сйкестігін, бухгалтерлік есеп-исапты жне есептемені дрыстыын баылап отырады. аржылы баылау комитетіні маызды функциясы бірлескен жне шетелдік ксіпорындарды, экспортты-импортты операцияларды валюталы баылау болып табылады.

Мемлекеттік аржылы баылау органдарыны жйесін:

1) Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті;

2) мслихаттарды тексеру комиссиялары;

3) азастан Республикасыны кіметі укілетті берген ішкі баылау жніндегі орган;

4) орталы мемлекеттік органдарды ішкі баылау службалары;

5) облысты бюджеттен, республикалы маызы бар аланы, астананы бюджеттерінен аржыландырылатын атарушы органдарды ішкі баылау ызметтері райды.

Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті азастан Республикасы Президентіне тікелей баынатын жне есеп беретін республикалы бюджетті атарылуын сырты баылауды жзеге асыратын мемлекеттік аржылы баылауды жоары органы болып табылады.

Мслихаттарды тексеру комиссиялары жергілікті дегейде сырты мемлекеттік аржылы баылауды жзеге асырады.

Республикалы бюджетті атарылуын баылау жніндегі есеп комитеті мынадай негізгі функцияларды жзеге асырады:

республикалы бюджетті атарылуын, оны ішінде азастан Республикасы бюджет жйесіні аидаттарына сйкес баалауды жзеге асырады;

з ызметіні баыттары бойынша тиімділікті баылауды жзеге асырады;

баылау объектілеріні есепке алу мен есептемені жргізуіні анытыы мен дрыстыын баылауды жзеге асыру;

орталы мемлекеттік органдарды стратегиялы жоспарларыны, мемлекеттік жне бюджеттік бадарламаларыны іске асырылуын баалауды жзеге асырады;

республикалы бюджет аражаттарын, пайдалануды азастан Республикасы занамасына сйкестігін баылауды жзеге асырады;

азастан Республикасыны Парламентіне ткен аржы жылындаы республикалы бюджетті атарылуы туралы есепті сынады;

азастан Республикасы Президентіні мемлекеттік аржылы баылауды жзеге асыруа байланысты мселелер бойынша тапсырмаларын, сондай-а азастан Республикасы Президентіні зге жеке тапсырмаларын орындайды;

азастан Республикасыны Президентіне мемлекеттік аржылы баылау объектілері лауазымды адамдарыны нормативтік ыты актілерді сатамауыны аныталан фактілері бойынша сыныстар енгізеді;

республикалы бюджетке тсетін тсімдерді толытыы мен уатылыын, сондай-а республикалы бюджеттен тсетін тсімдер сомаларыны айтарылуын, салыты жне кедендік кімшілік ету тиімділігін баылауды жзеге асырады;

республикалы бюджет аражаттарын жне мемлекет активтерін пайдалану кезінде азастан Республикасыны мемлекеттік сатып алу туралы занамасыны саталуын баылауды жзеге асырады;

азастан Республикасы лтты Банкіні активтерін пайдалануды азастан Республикасы занамасына сйкестігіне баылауды жзеге асырады;

сырты мемлекеттік аржылы баылауды жргізуге байланысты мселелер бойынша баылау объектілері лауазымды адамдарыны тиісті есептерін тыдайды;

баылау жне талдамалы іс-шаралар барысында аныталан (аныталатын) бзушылытарды жою жнінде шаралар абылдайды;

сырты мемлекеттік аржылы баылау жргізу тртібін айындайды, мемлекеттік аржылы баылау стандарттарын зірлейді, оларды саталуына баылау жргізеді, мслихаттарды тексеру комиссиялары туралы типтік аиданы бекітеді;

талдау мен зерттеулер жргізеді, мемлекеттік аржылы баылау саласында діснамалы басшылыты жзеге асырады, мемлекеттік аржылы баылау саласындаы оыту бадарламаларын іске асырады;

азастан Республикасыны бюджет жне зге занамасын жетілдіру жніндегі сыныстар енгізеді, мемлекеттік аржылы баылау мселелері бойынша нормативтік-ыты актілерді зірлейді жне келіседі;

азастан Рсепубликасыны кіметіне, мемлекеттік органдара жне баылау объектілеріне жіберілген сыныстар мен тапсырмаларды орындалуына мониторинг, сондай-а баылау жргізеді;

азастан Республикасы задарына жне азастан Республикасы Президентіні актілеріне сйкес зге кілеттіктерді жзеге асырады.

Барлы баспалдатарды кілетті органдары (мслихаттар, депуттарды жиналыстары) бюджеттерді жне оларды атарылуы туралы есептерді арау жне бекіту дерісінде аржылы баылауды жзеге асырады. Яни олар баылауды екі нысанда – алдын ала жне кейінгі нысанда жзеге асырады. Аымдаы баылау оларды ызметінде боланымен негізгісі болып табылмайды. Баылауды негізгі дісі тексерулер болып табылады. Ба-ылау объекті жергілікті ашалай орлар болып келеді.

Мслихатты тексеру комиссиясы Есеп комитетіні функцияларына сас, біра тиісті жергілікті дегейге атысты функ-цияларды орындайды.

Мемлекеттік баылауды здеріні кілеттік шектерінде аржы министрлігіні заи тла ыындаы азынашылы комитеті де орындайды. азынашылы органдарыны негізгі міндеттеріні бірі республикалы бюджетті кассалы атарылуын йымдастыру, жзеге асыру жне баылау болып табылады. Бюджеттік тртіпті негізгі міндеттеріні орындалуы жне оны ныайту масаттарында министрліктерде, ксіпорындарда, йымдарда жне мекемелерде кіметті аржылы ресурстарын есепке алумен, аударумен жне пайдаланумен байланысты ашалай жаттарды тексерулерді жргізуге азынашылы органдарды ыы бар.

аржы министрлігіні Салы комитеті, оны ауматы органдары есептелген салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді, сімплдар мен айыпплдар сомаларыны бюджеттерге толы жне дер кезінде тсуіне салыты тексерулерді жзеге асырады.

Жер-жерлердегі аржы органдарыны баылау объекті орталытандырылан ашалай орларды жасау мен пайдалануды дрыстыы мселелері болып келеді.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді табыстарын баылауды аржы министрлігіні Салы комитеті мен облыстардаы, алалараы, аудандардаы жергілікті салы комитеттері жзеге асырады. Салы органдарыны экономикалы санкцияларды – баалар тртібін бзаны шін айыпплдар олдануа ыы бар. Айыпплдар кп дркіндік болып седі жне рынокты бааларды реттеу механизмі негіздеріні бірі бола бастайды. Бзушылытарда алынан табыстар, меншік нысанына арамастан, даусыз тртіппен бюджетке есептеледі. Замен шарттастасылан млшерде бзушыдан айыппл ндіріп алынады. Кнігі (асаана) бзушылытар жадайында материалдар тергеу органдарына беріледі.

Экономика мен аржылы ызмет сферасында аржылык тртіпті сатауа азастан Республикасыны экономикалы жне жеморлы ылмыстылыпен крес жніндегі агенттігі (аржы полициясы) де атысады. Ол замен белгіленген кілеттіктер шегінде жедел-іздестіру ызметін, алдын ала тергеу жне анытау, кімшілік іс жргізу арылы экономика мен аржылы ызмет сферасында адам мен азаматты ытарына, оам мен мемлекет мдделеріне ылмысты жне ыа айшы зге де ол сушылыты алдын алуа, оны анытауа, жолын кесуге, ашуа жне тергеуге баытталан ы орау ызметін жзеге асыратын арнаулы мемлекеттік орган болып табылады.

Агенттік (аржы полициясы) органдарыны негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

кілеттігі шегінде мемлекетті экономикалы ауіпсіздігін, ксіпкерлік ызмет субъектілеріні, оам мен мемлекетті зады ытары мен мдделерін амтамасыз ету;

салытарды тлеуден жалтарынуа байланысты ылмыстарды, экономика мен аржы саласындаы зге де ылмыстар мен ыты бзушылытарды алдын алу, оларды анытау, жолын кесу, ашу жне тергеу;

экономика саласындаы сыбайлас жеморлы пен ылмыса арсы крес ісінде мемлекеттік саясатты зірлеуге жне іске асыруа атысу;

агенттік (аржы полициясы) органдарыны арауына жатызылан мселелер бойынша халыаралы ынтыматастыты жзеге асыру.

Агенттікті (аржы полициясыны) ауматы жне мамандандырылан органдары тиісті кімшілік-ауматы бірлік шегінде укілетті органны функцияларын жзеге асырады.

Экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз ету масатында экономика жне аржылы ызмет сферасындаы ылмыстар мен ы бзушылытарды алдын алу, оларды анытау, жолын кесу, ашу жне тергеу жніндегі басшылыты, сондай-а задарда кзделген шектерде салааралы йлестіруді жне зге де арнайы атарушылы жне рсат етушілік функцияларды жзеге асыратын азастан Республикасыны орталы атарушы органы укілетті орган болып табылады.

здеріні кілеттігіне арай баылау функцияларын жергілікті жердегі атарушы органдар орындайды, олар негізінен бюджеттерді, оларды атарылуы туралы есепті арау жне бекіту дерісінде аржылы баылауды жзеге асырады.

Ішкі баылау службасы орталы мемлекеттік органны шешімі бойынша рылады жне йымды жне функциялы жаынан мемлкеттік органны баса рылымды блімшелеріне туелді емес.

Ішкі баылау службасы – орталы мемлекеттік органны блімшесі, ол зіні зыры шегінде мемлекеттік органны, оны республикалы жне жергілікті бюджеттер ауматы блімшелері мен ведомствоа баынышты йымдарыны атаруын, гранттарды, мемлекет активтерін, мемлекеттік мекемелерді тауарларды (жмыстарды, ызметтерді) ткізуден тскен, оларды арамаында алатын ашаларды пайдалануды баылауды жзеге асырады.

Республикалы дегейдегі ішкі мемлекеттік аржылы баылауды азастан Республикасы кіметі укілеттік берген ішкі баылау жніндегі орган жне орталы мемлекеттік органдарды ішкі баылау службалары азастан Республикасы кіметі белгілеген тртіппен жзеге асырады.

Жергілікті дегейдегі ішкі мемлекеттік аржылы баылауды азастан Республикасы кіметі укілеттік берген ішкі баылау жніндегі орган жне облысты бюджеттен, республикалы маызы бар аланы, астананы бюджеттерінен аржыландырылатын атарушы органдарды ішкі баылау службалары азастан Республикасы кіметі белгілеген тртіппен жзеге асырады.

Ішкі баылау службасы: мемлекеттік орган жмысыны сапасы мен німділігін арттыру масатында оны ызметіні баыттары бойынша ішкі баылауды жзеге асырады; мемлекеттік органда, оны ауматы блімшелері мен ведомстволы баыныштаы йымдарында басару жйесіні жмыс істеуін баалауды жргізеді, мемлекеттік органны бірінші басшысына оны жасарту жнінде сыныстар береді; мемлекеттік органны азастан Республикасыны бюджет жне зге занамасын сатауын тексеруді жзеге асырады; мемлекеттік органны стратегиялы жне операциялы жос-парларыны іске асырылуын баылауды, нтижелерді баалауды жзеге асырады; мемлекеттік органны есепке алу мен есептемені жргізуіні анытыы мен дрыстыын баылауды жзеге асырады; мемлекеттік органны басшысы анытайтын зге кілеттіктерді жзеге асырады.

Ішкі баылауды ішкі баылау жніндегі орталы укілетті орган жне ішкі баылау службалары – аржы министрлігіні аржылы баылау комитеті жзеге асырады. Оан мемлекетті аржылы ресурстарын тымды пайдалануды баылау жнінде ке кілеттіктер берілген. Комитет Басармасы министрліктерге, ведомостволара, басаруды баса органдарына, ыты тртіпті орау,ораныс ксіпорындары мен йымдарына, нерксіпті мемлекеттік ксіпорындарына, рылыса, ауыл шаруашылыына, дайындаушы йымдара, білім беру жйесіне, ылыма, денсаулы сатауа, халыты леуметтік орауа, мдениетке, баралы апарат ралдарына тексерістер жргізеді.

Облыстарда жне Астана мен Алматы алаларында мемлекеттік бюджет аражаттарын масатты пайдалануа, арыз алушыларды кіметтік арыздар мен кімет кепілдендірген арыздарды, бюджеттік кредиттерді масатты пайдалануына жне айтаруына баылау жасау жнінде баылау-адаалау функцияларын жзеге асыратын облыс жне ала бойынша аржы министрлігі аржылы баылау комитетіні Басармалары жмыс істейді. Олар бюджеттен аржыландырылатын мемлекеттік мекемелер шыыстарын аржыландыруды дара жоспарларын жасау мен бекітуді, мемлекеттік тапсырысты орындалуына жмсалатын аражаттарды дрыстыын, тиісті бюджеттерге мемлекеттік ксіпорындарды табыс лесі аударымдарыны толытыы мен деркездігін баылайды.

Салы жне аржы органдары зіні негізгі жмысын орындаумен, мемлекетті (ірді) кірістері мен шыыстарын басарумен атар баылауды жзеге асырады. Сондытан аржы басармалары (блімдері, инспекциялары) шін баылау ілеспе міндет болып табылады, яни ол атарушы-кімгерлік ызметпен атар жргізіледі. аржы министірлігі мен оны жер-жерлердегі органдарына республиканы жне билікті жергілікті органдарыны бюджеттік ытары туралы заын сатауа, ксіпорындарды, мекемелерді жне йымдарды аржылы тртіпті сатауа, оларды бюджеттік жне меншікті аражаттарды дрыс жне зады жмсалуына баылау жасау жктелінген. Бл органдар бюджеттік мекемелерді аржылы ызметіне жне белгіленген тртіпте шаруашылы есептегі ксіпорындар мен йымдарды аржылы-шаруашылы ызметіне тексерістер мен тексерулер жргізеді.

аржы органдары жргізетін баылау барлы нысанда жзеге асырылады жне алдын ала жне аымдаы баылау оны айрыша нысаны болып табылады. Баылауды негізгі дістері тексерулер жне есептемені шотты тексеру. Салалы басармаларды (блімдерді) мамандары тексерістік бригадалар рамында тартылады.

Ведомстволы аржылы баылау алдын ала, аымдаы жне кейінгі баылау нысанында жзеге асырылады. Баылауды негізгі дістері аржы жоспарларыны жобаларын арау, тексерістер мен тексерулер болып табылады. Баылау объектісі –ашалай аражаттарды орталытандырылмаан орлары болады.

Ведомстволы аржылы баылауды республиканы министрліктері мен ведомстволары олара баынышты ксіпорындара, йымдара жне мекемелерге жргізеді.

Ішкі шаруашылыты баылауды шаруашылы жргізуші субъектілерді экономикалы службалары – бухгалтериялар, аржы блімдері жне т.с.с. жргізеді. Коммерциялы рылымдарда (акционерлік оамдарда, жеке меншік ксіпорындары мен фирмаларда, биржаларда, банктерде жне т.б.) ішкішаруашылыты баылауды рылтайшысы немесе меншік иесі, сондай-а оны тапсыруымен аудиторлы фирмалар жзеге асырады.

оамды аржылы баылау – бл трлі оамды йымдарды баылауы. Баылауды объекті тексерушілер алдына ойылан натылы міндеттерге байланысты болады. оамды аржылы баылауды ерікті жне аысыз негізде топтар, жекелеген тлалар (мамандар) орындайды. оамды баылауды органдарына шаруашылы жргізуші субъектілердегі, ведомстволардаы кімшілікті ызметіне жргізілетін ксіпода йымдарыны баылауы жатады. Бл органдарды ызметіндегі аржылы баылау негізгі баылау болып саналмайды. р трлі оамды йымдар (саяси партиялар, жастарды, шыармашылы одатарды, ылыми, табиатты орау, спорт, соыс жне ебек ардагерлеріні йымдары, айырымдылы орлары) аржылы баылауды з кштерімен жргізеді, сондай-а аудиторлы фирмаларды да тарта алады. Баылауды объекті – табысты алу кздерін жне жарылы міндеттерге сйкес оны пайдаланылуын тексеру.