Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны мазмны

Шаруашылы жургізуші субъектілерді аржысы – бірыай аржы жйесіні рамды блігі жне айрыша сферасы болып табылады, оны орталытандырылмаан блігін райды.

«Шаруашылы жргізуші субъектілер» термині меншікті барлы йымды-ыты нысандары мен ызмет трлеріне таралады. аржылы атынастар мен аржы жйесіні жмыс істеуі трысынан араанда ым ішінара ресурстарды едуір блігін иеленушілер ретіндегі жне ндірісті негізгі факторларыны – жмыс кшіні бірі ретіндегі «й шаруашалытарыны» (халыты) аржысын кіріктіреді. орыта айтанда шаруашылы жргізуші субъектілер бл – экономикалы агенттер, экономикалы бірлестіктер (лтты шоттар жйесінде – институционалды бірліктер), олар зіні атынан активтерге ожалы ете алады, міндеттемелер абылдай алады, талаптар ояды, баса бірліктермен экономикалы ызмет пен операцияларды жзеге асырады. Алайда йымды-ыты кзарас трысынан аланда басты орынды жйелі йымдастырылан субъектілер – ксіпорындар мен йымдар: фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылытары, шаруашылы серіктестіктері, ассоциациялар (бірлестіктер), лтты компаниялар жне басалары алады. Брын таралан «зауыт», «фбрик», «ксіпорын» (салалар бойынша) атаулары сиректеу олданылады.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді едуір блігі – оам тіршілігін амтамасыз ету кзі – материалды оамды нім жасалатын материалды ндіріс сферасында айналысатындытан бл буынны аржысы аржыларды негізгі, бастапы блігі болып табылады.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы аржы жйесіні аса маызды буыны ретінде оам экономикасыны іргетасын алыптастырады, йткені мнда материалды жне материалды емес игіліктер жасалады. Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны сферасы шеберінде материалды, ебек жне аржылы ресурстарды кпшілік блігі шоырландырылады, бл оамда лаймалы дайы ндіріс дерісін амтамасыз етеді. зіні материалды тлалануыда –бл рбір натылы шаруашылы жргізуші субъектілерде жасалатын жне ндірісті дамыту мен оны жмыскерлеріні леуметтік мтаждарына пайдаланылатын р трлі арналымны ошауланан ашалай орлары. Шаруашылы жргізуші субъектіні аржысы ндірісті барлы стадияларымен жне ндірілген німді ткізумен етене байланысты, бл оларды ндіріс тиімділігін амтамасыз ете отырып, осы дерістерге шынайы сер етуіне жадайлар жасайды. Экономиканы дадарысты жадайлары мндай ммкіндіктерді ата шектейді немесе оларды пайдалануды иындатады.

Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны болуы, жалпы мемлекетті аржысы сияты, тауар-ашалай атынастарды мір сруімен жне экономикалы задарды іс-рекетімен байланысты. Тауар-ашалай атынастар ебекті оамды блінісімен, меншікті трлі нысандарымен алдын ала аныталан. Жекелеген тауар ндірушілер мен ызмет ндірушілерді з ебегіні нтижелері, німдері, ызметтері тауарды нын амтып крсететін баалар бойынша ашаа сатып алу-сату жолымен айырбасталады. Жиынтыында бл атынастар тауар-ашалай атынастар болып табылады.

Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысы ашалай нысанда лаймалы дайы ндіріс дерісіні негізгі жатарын білдіреді жне экономикалы задарды талаптарына сйкес оны жзеге асыруа септігін тигізеді. Ол лтты шаруашылыты одан рі дамытуа ажетті ашалай табыстар мен орланымдарды жасау, блу жне пайдалану шін олданылады. Бл даму лтты шаруашылыты басару жйесіні маызды экономикалы тетігі, экономиканы айта руды уатты ралы болып табылатын шаруашылы жргізуші субъектілерді берік рі жасы алыптасан аржыларысыз ммкін емес. ндірістік атынастарды бір блігі ретінде олар баса ндірістік атынастарды жиынтыында лтты шаруашылыты басаруды тменгі буындарыны шаруашылы ызметіні тиімділігіне тікелей сер етеді.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы зіне оамды пайдалы ызметті сан алуан сфераларында нерксіп, ауыл шаруашылыы, рылыс, клік, жабдытау-ткізу (делдалды), сауда, дайындау, геологиялы барлау, жобалау ызметін, халыа трмысты ызмет крсету, байланыс, трын й-коммуналды ызметтерін, трлі аржылы-кредиттік, саты, ылыми, білім, медициналы, апаратты, маркетингтік жне баса ызметтерді жзеге асыратын ксіпорындарды, фирмаларды, оамдарды, концерндерді, ассоциацияларды, салалы министрліктермен баса шаруашыль органдарыны, шаруашылыаралы, салааралы, кооперативтік йымдарды, мекемелерді аржыларын кіріктіреді.

Меншік нысандарыны дамуы ксіпорындарды жаа трпаттарыны пай-да болуына келді: жекеше, кооперативтік (тауарлар, нім ндіру, ызметтер крсету жніндегі), акционерлік, аралас, шет елдерді ксіпорындарымен жне фирмаларымен бірлескен ксіпорындар. Мемлекеттік ксіпорындарды шетелдік жне отанды инвесторларды басаруына беру жолымен мемлекеттік меншікті пайдалану тртібі згерді. Келесі саты мемлекеттік ксіпорынды теуін тлеп алу, оны толы иеленуге кшіру жне жекеше немесе бірлескен ксіпорына ай-налдыру болып табылады.

Экономикалы реформалар барысында пайда болан мемлекеттік меншікті республикалы, коммуналды меншікке блу сонымен бірге мемлекеттік ксі-порындарды, оларды бірлестіктеріні жне коммерциялы негіздердегі бірлескен басару органдарыны – оамдарды, ассоциацияларды, консорциумдарды , концерндерді жне т.б. кптеген нысандарыда да ммкіндік туызады. Коммерциялы есепті дамуы, ірлерді зін-зі басаруа, зін-зі аржыландыруа кшуі бл деріске ммкіндік жасайды.

лтты шаруашылыты рбір саласы аржысыны бл саланы техни-калы-экономикалы ерекшеліктерінен туындайтын елеулі айырмашылытары бар. Біра сонымен бірге барлы салаларды аржысыны мні мен оны йым-дастыруды негізгі аидаттары бірдей, бл шаруашылы жргізуді орта а-идаттарына жне бірыай экономикалы задара байланысты. Мны брі оларды барлыын бастапы буына – шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысына біріктіруді ммкіндігі мен ажеттігін алдын ала анытайды.

Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны мні жне крінісіні сыртыны сандары болады. Мні деп аржыны ерек-ше нды категория –аржылы категория ретінде анытайтын аржыны ішкі мазмны ынылады.

аржыны мні мен кріну нысандары зара байланысты. Біра оларды орнытылы дрежесі бірдей емес. аржыны кріну нысандары оны мніне араанда анарлым жиі, жылдам згерімге шырайды. Мысалы, ксіпорын-дарды мемлекеттік бюджетпен зара атынастарыны нысандары бірнеше рет згерді жне жетілдірілді: пайдадан тленетін кпарналы тлемдерден олар пайдаа салы салуа, одан кейін табыс салыына ауыстырылды; шаруашылы мтаждарды аржыландыруа бюджеттен берілетін аражаттарды кері озалысы негізінен зін-зі аржыландыру дісімен ауыстырылды; ксіпорындар ішінде, оны блімшелері, кімшілігі жне жмыскерлері арасында ашалай аражаттар озалысыны нысандары згерді – бл атынастар баламалы сипата ие болады жне коммерциялы негізге кшіріледі. аржылы ресурстарды рылымында, алыптасу дістерінде жне оларды пайдалану баыттарында згерістер болуда. Сонымен бірге аржыны мні де згеруде. Ол ндірістік атынастармен ана емес, сонымен бірге оларды даму дегейімен, шаруашылы, леуметтік жне мдени рылыста мемлекетті ауымдарымен жне рлімен алдын ала айындалады. аржылы атынастар – бл е алдымен, дайындірістік атынастар. ндіру, блу, айырбастау жне ттыну жйесі згерістерге шырайды, бл жйені айта руа, ндіріс тиімділігін ктермелеуде бл-гіштік атынастар мен аржыны рлін кшейтуге траты ажеттік болады. оамды нім мен лтты табысты дайы ндірісіні, рынокты атынастарды дамуы дерісінде ксіпорындарды мемлекеттік бюджетпен жне кредит жйесімен аржылы атынастарыны, шаруашылы механизімді жетілдіруді нысандары мен дістері згеруіні ылыми-техникалы прогресті тездетуде, дамуды белгіленген бадарламаларын, экономикалы суді арындарын жзеге асыруда жне оамды ебек німділігін сіруде дайындірістік атынастар мен аржыларды ынталандырушы рлін арттыру масаты болады.

Жалпы аржыны сияты шаруашылы жргізуші субъекті-лер аржысыны функциялары туралы мселе бойынша экономикалы дебиеттерде бірыай пікір жо. Шаруашылы жргізуші субъектілер аржыларын айындайтын экономикалы атынастар жйесіне не кіреді? Біраз алымдар тауарларды сатып алу-сату, сонымен бірге шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы атынастарына сер ететін, біра зі атынастарды элементі болып ызмет етпейтін ебекке ашалай аы тлеу кезінде пайда болатын ашалай атынастарды аржыа жатызуа болмайды деп санайды. Алайда алымдар – аржыны дайындірістік тжырымда-масыны жатаушылары аталан атынастарды аржылы аты-настара жатызады, йткені ндіру мен айырбастауда аржылы атынастарды барын мойындайды. Мселен, айырбастау кезінде німді ткізуден алынатын табыс алыптасады, одан шаруашылы жргізуші субъектжеткізуші ттыну жне орлану орларын жасайды. ткізу барысы жеткізілім келісімшарттарыны талаптары саталынбаан кезде аржылы санкцияларды олданумен, жеткізуші мен сатып алушыны екі жаа бірдей берешекті жаса-луымен абаттаса жруі ммкін. Ебекке аы тлеу, сыйлыаылар тлеу кезінде пайда болатын ашалай атынастар арнаулы орларды: ебекке аы тлеу, ттыну, айналым аражаттары(аяталмаан ндіріске жмсалатын шыындар, траты пассивтер блігінде) орларын жасаумен жне жмсаумен оса жреді. дайындірістік тжырымдаманы жатаушылары аржылы атынастар ша-руашылы жргізуші субъектілерді ндірістік орларыны толы айналымыны барлы стадияларына атысады деп санайды. Осыан байланысты шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы дайындірістік функция орындайды деп орытынды жасауа болады. Оны мазмны жай жне лаймалы дайы ндіріс кезінде материалды жне ашалай аражаттар арасындаы оларды толы айналымы дерісіне сйкестікті амтамасыз етуде болады. Ол шін шаруашылы жргізуші субъектілер нім ндіруді жне ткізуді жоспарлары, болжамдары жне ниеттері, белгіленген экономикалы нормативтер негізінде уаытты белгілі бір кезеіне арналан кірістер мен шыыстарды клемдерін зірлейді; шыыстар андай дрежеде меншікті аржылы ресурстар, баалы ааздар шыару, баса йымдар мен зіні жмыскерлеріні уаытша тартылан аражаттары, банк кредиттері есебінен, ерекше жадайларда бюджеттен блінетін аржы есебінен жабылу ммкіндігі аныталады. Сйтіп, шаруашылы жргізуші субъектілер ызметіні німдері, оларды капиталы – негізгі жне айналым капиталы дайы ндіріледі. ызметтер сферасында адамны тіршілік ызметіні аса маызды леуметтік параметрлері – денсаулы, білім, мдени жне рухани ндылытар дайы ндіріледі.

Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысыны баылау функциясы ксіпорын экономикасында маызды рл атарады: есепсіз жне баылаусыз шаруашылы жргізуге болмайды. А-шамен баылау тек шаруашылы жргізуші субъектілерді ішін-де ана емес, сонымен бірге оны баса субъектілермен, жоары йымдармен жне аржы-кредит мекемелерімен зара арым-а-тынастарында да жзеге асырылады. Субъектілер арасындаы зара атынастарда баылау жеткізілім тауарлара, крсетілген ызметтерге жне орындалан жмыстара аы тлеу кезінде бо-лады. аржы-кредит органдарымен зара іс-рекет кезінде ба-ылау бюджет алдындаы міндеттемелерді орындалуы кезінде, банк кредиттерін алан жне айтаран кезде жзеге асырылады.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді экономикалы ызметі сферасындаы ндірістік атынастарды айрышалыты зіндік ерекшеліктері, таза аржылы атынастарды баса ашалай атынастармен матасуы, ндірістік орларды толы айналымымен оларды аса тыыз байланысы, біратар алымдарды пікірлері бойынша, ксіпорындар мен салалар аржысы жалпы белгілерге араанда, жалпымемлекеттік аржыдан елеулі айырмашылыы бар аржы жйесіні буыны болып табылады дегенге жеткізеді. Оларды пікірлері бойынша, егер бл буына ксіпорынны ашалай атынастарыны бкіл жиынтыын кіріктірсе, онда дербес экономикалы категорияны – ксіпорындар мен йымдарды ашалай шаруашылыы бар екені туралы мселені оюа болады.

аржылы атынастарды рамында шаруашылы жргізу-ші субъектілерді ашалай атынастарыны мынадай ірілендірілген топтарын бліп крсетуге болады:

баса р трлі ксіпорындармен жне йымдармен (олар: нім ткізуден тсім-аша алу, ткізуден тыс табыстар тсіру, материалды шыындарды тлеу, шарт міндеттерін бзан кезде айыппл тлеу жне алу, баалы ааздарды ткізу, баса к-сіпорындарды акциялары мен облигацияларына аражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивидендтер мен пайыздар тлеу жне алу дерісінде, коммерциялы несиелендіру кезінде алып-тасады);

зіні ебек жымымен (бл атынастар ебекке аы тлеуді, сыйлы орын жасауды, табысты (пайданы) блу жне ттыну орынан жмыскерлерге жрдемаылар тлеуді, сонымен бірге жмыскерлерді аражаттарын тартуды (баалы ааздар сату, ксіпорынны аржылы ресурстарын алыптастыру шін лес-тік жарналарды) ортатастырады;

мемлекетпен – бюджетке салытар тлеу, бюджеттен аржы-ландыру кезінде, мемлекеттік баалы ааздарды сатып алан кез-де, содай-а олар бойынша тлемдер аланда, валюталы орлар мен ресурстарды алыптастыранда;

банктермен (аржылы атынастарды бл тобы банк кредиттерін алу, оларды айтару, кредиттер бойынша пайыздар тлеу, банктерге уаытша пайдалануа белгілі бір тлем мен бос ашаны беру, банк ткізетін баалы ааздармен жасалатын опера-циялар нысаны трінде іске асады);

саты органдарымен – млікті, ызметкерлерді, коммер-циялы жне коммерциялы емес туекелді сатандыру жнінде;

жоары йымдармен – ішкісалалы айта блу шегінде (пай-даны, табыстарды, капиталды айта блу кезінде, жалгерлік т-лемдер бойынша жне басалары);

рылтайшылармен (бл атынастар рылтайшыларды жарылы капиталды алыптастыру шін аржылы жарналар-ды (салымдарды) тлеу кезінде, сондай-а шаруашылы жргізуші субъектіні пайдасын блгенде жне оны бір блігін шарта сйкес рылтайшыа аударан кезде алыптасады) жне т.с.с.

Шаруашылык жргізуші субъектілерді аржысына, бір жаынан, жалпы каржыларды экономикалы табиатын сипаттайтын белгілер, баса жаынан, оамды ндірісті трлі сферасындаы аржыларды ызмет етуіне байланысты ерекшеліктер тн. Сонымен бірге бл аржыа тн мынадай негізгі белгілерді атауа болады:

1) аржылы атынастарды кп ырлылыы, оларды ны-сандары мен масатты арналымыны сан алуандыы;

2) ндірістік ралдарды (капиталдарды) міндетті болуы жне оларды алыптастырумен, кбейтумен жне айта блумен байланысты катынастарды пайда болуы. ндірістік капиталдар

– бл ндірісті серпінді элементі, олар ндірісті зі сияты з-діксіз озалыста болады; сонымен атар нды нысандарды траты ауысымы болып отырады. Шаруашылы жргізуші суб-ъекті ызметіні кез келген мезетінде ндірістік ралдар мате-риалды-заттай жне ашалай нысанда болуы ммкін;

3 ) жоары белсенділік, ксіпорынны шаруашылы ызметі-ні барлы жаына сер ету ммкіндігі;

4) шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы бкіл ар-жы жйесіні бастапы негізі болып табылады.

Сйтіп, шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы деп нім (жмыс, ызметтер крсету) ндіріп, сату кезінде ашалай табыстарды, орланымдарды жне орларды жасаумен, блумен жне пайдаланумен байланысты экономикалы (аржылы немесе ашалай) атынастарды айтады. Ашалай табыстар мен орланымдара мыналар жатады: німді, жмысты, ызмет-терді ткізуден тсетін тсім-аша; ксіпорынны жалпы жне таза табыстары.