Шаруашылы жргізуші субъектілерді сыныптамасы
Толып жатан шаруашылы жргізуші субъектілер р трлі белгілері бойынша сыныпталады жне оларды осы немесе зге трі бойынша межелеуді негіздемесі аржыны йымдастыру-ды сипатына айтарлытай сер етуі ммкін.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді рамына материал-ды ндірісті барлы ксіпорындары жне рынокты экономика жадайларында зіні ызметін коммерциялы есеп негіздерінде жзеге асыратын ндірістік емес сфераны бір блігі кіреді.
Шаруашылы жргізуші субъектілер – ксіпорындар мен йымдар (фирмалар, компаниялар, фермер шаруашылыы, ша-руашылы серіктестіктері, ассоциациялар (бірлестіктер), лтты компаниялар жне басалары), мекемелер р трлі белгілері бойынша сыныпталады жне оларды не ол, не бл трі бойынша айыруды негіздемелері аржыны йымдастыруды сипатына елеулі сер етуі ммкін (7.1 сызбаны араыз).
Межелеуді е жалпы белгісі шаруашылы жргізуші субъек-тілерді ызмет сфераларыны біріне – материалды немесе материалды емес (ызметтер сферасы) сфераа жатызу болып табылады.
ызметті материалды сферасыны шаруашылы жргізу-ші субъектілері бкіл оамны тіршілік рекетіні негізі болып табылатын материалды німдер мен игіліктерді жасайды. Бл сферада жасалан німні бір блігі оны салалары ішінде (нді-рістік ттынуды німдері) ттынылады, баса блігі тпкілікті ттынуа, соны ішінде ндірістік емес сфераа да баытталады.
ызметтер крсету сферасы ызметіні нтижелері ызметтерді нысанын абылдайды, ызметтерді жасау дерісі, деттегідей, оларды ттыну дерісімен тоайласады, яни олар ордалауа, сатауа жатпайды.*
оамды ндірісті екі сферасыны аталан аидалы айыр-машылытары бл сфераларды аржысын йымдастыруа – аржыландыру, німдер мен ызметтер ныны жасалу деріс-теріндегі аржылы орларды озалысы кезінде де, сондай-а ызметті аржылы нтижелерін алыптастыру – орланымдар-ды, табыстарды немесе пайданы блу жне пайдалану кезінде де серін тигізеді. Мысалы, материалды сфера орларыны оза-лысында ндірістік босалы орларды, аяталмаан ндірісті жа-саумен, дайын нім жне ндірістік емес біратар баса деріс-терді озалысымен байланыстылары елеулі орын алады.
7.1 сызба. Шаруашылы жргізуші субъектілерді сыныптамасы
Сфералар ішінде салалар, осалы салалар (ШЖ жйесінде – ызмет трлері) бліп крсетіледі, олара тменгі шаруашылы жргізуші субъектілерді атыстылыы аржыны йымдастыруда бейнеленеді. Салаа блу экономикалы ызметті сапалы біртектілілігін бейнелегенмен сонымен бірге тіпті экономикалы субъектілерді осалы салалары немесе топтары шеберінде оны кп р алуандылыын шамлайды. Бл ндірісті йымды-техникалы, технологиялы сипатымен байланысты. Мысалы, машина жасауда нім трі айтарлытай ыпал етеді, бл орларды толы айналымы дерістерінде бейнеленеді. орларды озалу жне толы айналымына ызмет крсету сипаты бл жерде ндірісті йымды-технологиялы трпатына байланысты болып келеді: жаппай, сериялы (соны ішінде ірі сериялы, орта сериялы, са сериялы), дара ндіріс.
Негізінен материалды ндіріс сферасында аржыларды йымдастыруа німді жасауды ндірістік цикліні затыы, маусымдылы, климатты фак-торлар сер етеді. Маусымдылы фактор ауыл шаруашылыы, рылыс ндірісі шін сипатты болады. Мндай факторлар ндіріс шыындарыны млшеріне сер етеді, мысалы, за циклді немесе маусымдылы сипаттаы ндірістер аяталмаан рылыса аражаттарды едуір аударуды тудырады, мны зі кредиттерді пайдалану кезінде пайыздарды кп сомасын тлеуге рындырады; рылыста маусымды ыса уаытта шыындарды кбеюін тудырады. Табии-климатты факторлар жалаыа, сатандыруа, баса осымша шыындара ауданды коэффициенттер тлеуге байланысты шыындарды кбеюіне апарады. Аырында шыындарды кбеюі ызметті аржылы нтижелеріне сер етеді: рынокты бсеке жадайларында мндай ксіпорындар німді сату кезінде аз табыс алатын болады немесе рынокта зіні айындамаларын сатау шін оны барынша кбейтуді аржылы дістерін табулары тиіс.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді сыныптауды баса белгісі оларды аржылы ызметіні сипаты – коммерциялы жне коммерциялы емес ызметі болып табылады.
Коммерциялы жне коммерциялы емес ызмет болып межелену аза-стан Республикасы Азаматты кодексінде бекітіліп берілген, онда заи тла ымы аныталады. Заи тла деп меншік, шаруашылы жргізу немесе же-дел басару ыындаы ошау млкі бар жне сол млікпен з міндеттемелері бойынша жауап беретін йымды айтады. з атынан мліктік жне мліктік емес жеке ыты міндеттерге ие болып, оларды жзеге асыра алады, сотта талапкер жне жауапкер бола алады.
з ызметіні негізгі масаты ретінде пайда келтіруді кздейтін (коммерциялы йым) не мндай масат ретінде пайда келті-ре алмайтын жне алынан пайдасын атысушыларына лестір-мейтін (коммерциялы емес йым) йым заи тла бола алады.
Коммерциялы йым болып табылатын заи тла мемлекет-тік ксіпорын, шаруашылы серіктестігі, ндірістік кооператив нысандарында рылуы ммкін.
Коммерциялы емес йым болып табылатын заи тла меке-ме, оамды бірлестік, ттыну кооперативі, оамды ор, діни бірлестік нысанында жне за жаттарында кзделген зге де нысанда рылуы ммкін жне ол ксіпкерлік ызметпен зіні жарылы масаттарына сай келуіне арай ана айналыса алады.
Сыныптауды бл белгісіне атысты аржыны йымдастыру ызметті амтамасыз етуді трлі аидаттарына: коммерциялы есепке немесе белгілі бір дегейде шаруашылы жргізуші суб-ъектілерді ажеттіліктерін жабатын бюджеттік аржыландыруа есептелген. Егер мекеме коммерциялы жне коммерциялы емес ызметті йлестіретін болса, онда соысы тиісті аржылы зардаптара шыратады: мндай ызметті зін-зі аржыланды-рылуын йымдастыру, салытар мен баса міндетті тлемдерді тлеу, алынан табыстарды немесе пайданы блу.
Коммерциялы ызметті масаты табыс алу болып табыла-ды. Коммерциялы негізде материалды ндіріс сферасы ксіпо-рындарыны басым блігі жне материалды емес сфера йым-дары мен мекемелеріні едуір блігі жмыс істейді.
ндірістік емес сфера мекемелеріні едуір блігі: мемлекет-тік басару, ораныс, мемлекеттік леуметтік сатандыру жне амсыздандыру, ыты тртіпті орау, айналадаы ортаны орау, денсаулы сатау мен білім беруді, мдениетті жне шыармашылыты лкен тобы, іргелі ылым коммерциялы емес секторда алып отыр. Коммерциялы емес ызмет табыс (пайда) алуа емес, бкіл оам шін, соны ішінде халыты леуметтік орауды амтамасыз етуге ажет функциялар мен іс-имылдар-ды орындауа баытталан.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді сыныптауды маызды белгісі меншікті белгілі бір нысанына тиістілігі (атыстылыы) болып табылады. Занамаа сйкес азастан Республикасында меншікті екі нысаны абылданан: жеке меншік жне мемлекеттік меншік. Жекеменшік азаматтарды жне (немесе) мемлекеттік емес заи тлалар мен оларды бірлестіктері ретінде болады, жеке меншікті айырыша трі ретінде оамды йымдарды меншігі болады.
Мемлекеттік меншік республикалы жне коммуналды меншік болып ажыратылады.
Меншікті аталан нысандарыны ішінде шаруашылыты жргізуді йымды-ыты нысандарыны кптеген трле-рін (санын) туызатын р трлі шаруашылы рылымдары а-лыптасуы ммкін:
1. Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекеттік ксіпорындар, соны ішінде:
республикалы – азастан Республикасыны экономикалы жне леуметтік дамуыны жалпымемлекеттік міндеттерін шешу шін;
коммуналды меншіктегі ксіпорындар – тиісті аума халы-ны леуметтік-экономикалы ажеттіліктерін анааттандыру жніндегі міндеттерді шешу шін, жергілікті баынышта болады.
2 Заи тлаларды жекеменшігіне негізделген шаруашылы жргізуші субъектілер: р трлі трпаттаы шаруашылы серіктестіктері, соны ішінде акционерлік оамдар, кооперативтік ксіпорындар мен йымдар.
3 оамды бірлестіктерді меншігіне негізделген шаруашылы жргізуші субъектілер
4 рылтайшыларды, соны ішінде шетелдік заи тлалар мен азаматтарды млкін біріктіру негізіндегі бірлескен ксіпорындар.
5 Азаматтарды меншігіне негізделген жекеменшікті шаруашылы жргізуші субъектілер.
6 Меншікті жоарыда келтірілген р трлі нысандарыны атысуындаы аралас ксіпорындар.
Меншікті барлы нысандарыны тедігі мен меншік субъектілеріні ыын тедей орау азастан Республикасы занамасымен кепілденілген.
Шаруашылы жргізуді йымды-ыты нысаны аза-стан Республикасы Азаматты кодексімен аныталан, ол шаруашылы жргізуші субъектілерді ыты тртібіне айтарлытай згерістер енгізді.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді йымды-ыты нысандары мен оларды млшерін ажырата білген жн.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді йымды-ыты нысандары меншік нысанымен – мемлекеттік, жеке меншікпен (р трлілігімен) аныталады. Млшері бойынша шаруашылы жргізуші субъектілер шаын, орта жне ірі болуы ммкін.
Занамалы тртіппен ызметті р трлі сфералары шаын шаруашылы жргізуші субъектілерді ндірістік жне йымды міндеттерді жедел шешуге ммкіндік беретін тиімді рылымдар ретінде оларды дамуын ынталандыру масатында параметрлері аныталан. Мселен, азастанда жекеше ксіпкер-лікті субъектілеріне дара ксіпкерлікті, макробизнесті, шаын жне орта к-сіпкерлікті, ірі бизнесті субъектілері жатады.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді р трлі сыныптама-лы сипаттамаларыны сан алуандыы, оларды ммкін болатын йлесуі аржы жйесіні бл буыныны аржылы механизмін крделілендіреді, оны немі жетілдіруді, ызметті айын зана-малы реттемелеуді, жасы жола ойылан басаруды жне ар-жылы дерістерді баылауды ажет етеді.