Негізгі йымды-ыты нысандарды шаруашылы жргізуші субъектілері аржысыны ерекшеліктері

Экономиканы реформалау, рынокты атынастарды дамуы мемлекеттік, жекеше немесе жымды меншікке негізделген трлі йымды-ыты нысандарды шаруашылы жргізуші субъектілеріні алыптасуын ажет етеді. Соы екеуі меншікті мемлекеттік емес нысанын райды.

Экономиканы негізгі буыны ретіндегі шаруашылы жргі-зуші субъект меншік нысандары мен шаруашылы жргізуді р алуандыы кезінде, тауар-ашалай атынастары мен рынокты дамуы кезінде жмыс істейді.

Меншік нысандарына арай шаруашылы жргізуші субъ-ектілерді орларын алыптастыруды ерекшеліктері болады.

Мысалы, экономиканы наты секторыны жекеше шаруашылы жргізуші субъектілеріні аржылы орлары мына кздер есебінен рылады: меншікті кздер (амортизациялы аударымдар, таза табыс, банк кредиттері; баалы ааздар шыарудан тсетін аражаттар); мемлекеттік ксіпорындарда аражаттарды бл кздері ажет жадайларда бюджеттен жне бюджеттен тыс орлардан аржы блумен толытырылады; кооперативтерде – кооператив мшелеріні лестік жарналарыны аражаттары. Практикада кбінесе меншікті аралас нысандарымен шарттасылан орларды кздері бойынша оларды руды аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі ралдар мен айналымдаы активтерді лкен блігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде жмыскерлерді лестік жарналары болымсыз рл атарады. Мемлекеттік акционерлік оамдарда да осылай.

ндірісті бастапы орларыны алыптасуына сйкес шаруашылы ызметті аржылы нтижелері блініп, пайдаланылады: таза табыс; пайызды табыс, дивидендтер; лестік табыстар, бюджетті шыыстарын (бюджеттік кредиттерді) жне бюджеттен тыс орларды теу.

лестік жарна негізінде жмыс істейтін ксіпорындарды –шаруашылы серіктестіктеріні, кооперативтерді, бірлескен к-сіпорындарды аржысын йымдастыру мндай ксіпорындар аржысыны алыптасу жне алынан табыстарды рбір аты-сушыны мліктегі лесіне сйкес кейінгі блуді ерекшелікте-рімен аныталады. Мндай ксіпорындарды рылтайшылары мен атысушылары здеріні салымдарын ашалай аражаттар, млікті р трлі трлері (ймеретті, имаратты, жабдыты жне басаларыны), мліктік ытар (жерді, табии ресурс-тарды, млікті, зияткерлік (интеллектуалды) меншікті пайдала-ну ытары) трінде жзеге асырады.

«Шаруашылы серіктестіктері туралы» заа сйкес шаруашылы серіктестігі – жарылы капиталы рылтайшыларды (атысушыларды) салымдарына (лесіне) блінген, з ызметіні негізгі масаты пайда тсіру деп есептелетін жне заи тла болып табылатын коммерциялы йым.

Шаруашылы серіктестігіні мынандай нысандары белгіленген:

1) толы серіктестік;

2) сенім серіктестігі;*

*Сенім серіктестігі зіні бкіл млкімен серіктестікті міндеттемелері бойынша осым-ша жауапкершілікті ниеттестікпен алып жретін атысушыларды жне серіктестікті ксіп-керлік ызметіне атыспайтын жауапкершілігі шектелінген атысушыларды кіріктіреді.

3) жауапкершілігі шектеулі серіктестік;

4) осымша жауапкершілігі бар серіктестік;

5) акционерлік оам;

Толы серіктестікті табысы мен залалдары атысушылар арасында, серіктестікті жарылы орына салан оларды салымдарыны млшеріне йлесімді трде блінеді; жауапкершілігі шектеулі серіктестікпен сенім серіктестігінде де осылай блінеді.

аржылы атынастарды акционерлік оама сйкес белгілі бір ерекше-ліктері акцияларды ндірістік жне коммерциялы ажеттіліктерді аржылан-дыру ретінде олдананда крінеді. Бан акционерлік оамдар ызметіні йымды нысандарыны р алуандыы ммкіндік туызады. аржыны йым-дастыруа акциялар категорияларыны (ксіпорынны акциялары, ебек жы-мыны акциялары, акционерлік оамдарды акциялары), оларды трлеріні (артышылыты, жай акциялар) р алуандыы сер етеді.

Акционерлік оамны балансты таза табысы занамамен арастырыл-ан тртіппен аныталады. Таза табыс (салытарды тлегеннен кейін) о-амны арамаында алады жне акционерлерді арасында дивидендтер трінде блінеді, резервтерге, ндірісті дамытуа немесе оам жиналысы-ны шешімімен арастырылан зге масаттара аударылады. Акционерлік о-ам жарылы капиталды 15 пайызынан кем емес млшерде резервтік капитал руа міндетті.

Акционерлік оамны мынадай жадайда жай акциялар бойынша дивиде-ндтер тлеуге ыы жо:

оамны жаымсыз меншікті капиталы кезінде;

егер оам тлеу абілетсіздігі немесе дрменсіздігі нышандарына жауап берсе.

оам жарыа сйкес салытарды тлегеннен кейін ызметшілер ішінде блу шін табысты белгілі бір пайызын, соны ішінде ашалай сыйаы немесе акциялар трінде бле алады. Дивидендтер акциялар трінде (табысты капитала айналуы), облигациялармен, тауарлармен, егер бл жарыда аралса, тлене береді.

Меншікті акционерлік нысаны экономикалы жаынан дамыан елдерде тиімді жмыс істеуде жне лемдік практикада кпшілікке танылан нысан болып табылады. Ол са меншік иелеріні кпшілігін – акция стаушыларды азіргі кезеде ксіпорындарды немесе салаларды аражаттарын нерлым тиімді алыптастыруа атысуа араластырады (тартады), аржылы ресурс-тарды ызметті аса басымыра сфераларына айта йылымына ммкіндік жасайды. Акционерлік нысанны ндылыына аражаттарды жеке иелері шін, тіпті жеке аржы институттары шін иын болатын жеткілікті ірі ксі-порындарды ру ммкіндігі жатады. Акционерлік ксіпорынны клемі тек оны рынокты сранымыны ауымымен, басарушылыпен, рынокты даму перспективаларымен ана сйкестенеді. Акцонерлік нысанны аса маызды ар-тышылыы – сонымен бірге бір ксіпорынны баса ксіпорынны ызметіне оны акцияларын сатып алу арылы атысу ммкіндігі. Бл ретте р трлі нс-алар пайдаланылады:

ксіпорындара – шикізатты жеткізушілерге атысу;

рынокты иемдену шін баса ірлерде орналасан сас ксіпорындара атысу;

німні орныты ткізімін амтамасыз ететін сауда жне клік ксіпорын-дарына атысу;

пайда алу масатымен нерлым табысты ксіпорындара атысу.

Рынок жадайларында акционерлік оамдарды баса йымды-ыты нысандара араанда айтарлытай орнытылыы болды. Бан табысты (пайданы) оамны алыптасу мддесіне блуден уаытша бас тарту, рынокты жеіп алу, нерлым траты табыстылыты амтамасыз етуге жне келешекте табысты айтарлытай суіне жетуге баытталан осымша крделі жмсалым-ды жзеге асыру есебінен ол жетеді. «Шектеулі жауапкершілік» яни тек ак-циялара салынан аражаттар бойынша материалды жауапкершілік аидаты-ны іс-рекет етуі дара аражаттар негізінде пайда бола алмайтын, айтарлытай туекелді (жылдам айтарым алу жне жоары табыстылы кзарасы трысы-нан) ксіпорындар ру шін алышарт болып табылады.

Акционерлік йым негізінде корпорациялар – ірі шаруашылы жргізуші субъектілер жмыс істейді.

Корпорация андайда бір масата жету шін біріккен жне ыты дербес субъекті – жаа заи тланы ратын тлаларды жиынтыы ретінде аныталады. деттегідей, корпорация атысушыларды лестік меншігін жне жалдау бойынша жмыс істейтін ксіби басарушыларды (менеджерлерді) басару функцияларын орындауын арастырады; шыарылатын акциялар ор рыногында айналыста болады. Корпорацияны кп таралан трі холдинг болып табылады. р трлі елдерде ндірістік жне коммерциялы ызмет жргізетін корпорациялар транслтты корпорациялар (Т) деп аталады.

Холдингтік компания немесе холдинг – баылау не бірыай экономикалы жне аржылы саясат жргізу шін баса компанияларды ызметін баыттап отыру масатында оларды акцияларыны баылау пакеттерін иеленуші басты компания.

Экономикада едуір орынды мемлекеттік сектор алады. Бл секторда ксі-порындарды мынадай трлері жмыс істейді:

шаруашылы жргізу ыына негізделген ксіпорындар;

жедел басару ыына негізделген (азыналы ксіпорын) ксіпорындар.

Бл ы азыналы ксіпорынны меншік иесінен алан жне з ызметіні масатына, меншік иесіні тапсырмалары мен млікті масатына сйкес занамалы актілерде белгіленген шекте сол млікті иелену, пайдалану жне оан билік ету ыын жзеге асыратын заттай ы болып табылады.

Мемлекеттік меншікті тріне арай ксіпорындар: 1) республика меншігіндегі ксіпорындар – республикалы мемлекеттік ксіпорындар;
2) коммуналды меншіктегі ксіпорындар – коммуналды мемлекеттік ксіпорындар болып блінеді;

Баса мемлекеттік ксіпорын ран мемлекеттік ксіпорын еншілес мемлекеттік ксіпорын болып табылады. Мемлекеттік ксіпорын міндетті трде мемлекет тапсырысын орындайды. Мемлекеттік тапсырыс –бюджеттерді немесе мемлекеттік бюджеттен тыс орларды аражаттары есебінен тауарларды, жмыстарды немесе ызметтерді жеткізіліміне берілетін мемлекеттік басару органдарыны тапсырысы (яни орытындыланан жне лайыты трде ресімделген ажеттілік, мтаж). Мемлекеттік тапсырыс мем-лекеттік ктере сатып алу арылы іске асырылады. Мемлекеттік сатып алулар – мемлекетті мтаждары шін тауарлар, жмыстар немесе ызметтер сатып алу. Мемлекеттік мтаждар – мемлекеттік басару органдарыны бір нрсеге жне бл органдарды нысаналы функциялар мен міндеттерді орындауымен байланы-сты ажеттіліктері, олар салы тлеушілерді тиісті бюджеттер мен бюджеттерден тыс орларда шоырландырылан аражаттары есебінен анааттандырылады.

Мемлекеттік ксіпорындар ызметіні негізі міндет-масаты (арналымы) оам мен .мемлекетті ажетіне карай айындалатын мынадай леуметтік-эко-номикалы міндеттерді шешу болып табылады, олар:

мемлекетті ораныс абілетін материалды жаынан амтамасыз ету жне оам мддесін орау;

экономиканы жеке меншік секторы амтыан немесе жеткіліксіз амтылан оамды ндірісті сфералары мен салаларында бірінші ажеттіктегі тауарларды (жмыстарды , ызметтерді ) ндіру;

мемлекеттік монополияа жатызылан немесе мемлекетті функциясы бо-лып табылатын сфералардаы ызметті жзеге асыру.

азастанда, мемлекеттік секторда ірі лтты компаниялар жмыс істейді, олар арылы елді экономикалы ауіпсіздігін амтамасыз ететін экономика-ны стратегиялы маызды секторларында мемлекетті ыпалы мен лесі са-талынады.

Экономиканы мемлекеттік секторын басаруды жетілдіру масатында азастанда занамалы трде «лтты компания» (соны ішінде мнайлы операцияларды жргізу бойынша лтты компания, жер ойнауын пайдалану бойынша лтты компания, поштаны лтты операторы, лтты темір жол компаниясы), «лтты холдинг», «лтты басарушы компания», «дамуды лт-ты институттары» ымдары аныталан.

лтты компания – кімет шешімімен рылан акционерлік оам, оны акцияларыны баылау пакеті мемлекетке немесе лтты холдингке жатады жне азастан Республикасы занамалы актілерінде кзделген жадайларды оспаанда лтты экономиканы негізін райтын стратегиялы маызды са-лаларда ызметін жзеге асырады.

лтты басарушы компания – рылтайшысы мен бірден бір акционері азастан Республикасы болып табылатын акционерлік оам, ызметіні не-гізгі масаты оан меншік ыында жататын дамуды лтты институттары мен баса заи тлаларды акциялар пакеттерін (атысу лестерін) басару болып табылады.

лтты холдинг –рылтайшысы мен бірден бір акционері азастан Рес-публикасы болып табылатын акционерлік оам, меншік ыында оан арас-ты лтты компаниялар мен зге акционерлік оамдарды акциялар пакеттерін тиімді басару шін рылан.

Мемлекеттік корпоративтік басару институты – лтты холдинг жне лт-ты басарушы компаниялар сияты институттарын ендіру корпоративтік бас-ару дегейін жне компаниялар арасында йлестіруді едуір жасартуа, сіл-кіністі жобаларды ойдаыдай іске асыруа жне азастанда ор рыногыны дамуын ынталандыруа жадай жасайды.

2005 жылы «Самр» мемлекеттік активтерді басару жніндегі азастан-ды холдинг акционерлік оамы мен «азына» орныты даму оры рылды.

«Самр» холдингін руды негізгі масаты – корпоративтік басаруды жетілдіру арылы лтты компанияларды ндылыын кбейтіу. «азына» А-ны масаты азастан экономикасыны барлы секторларында инвести-циялы жне инновациялы белсенділікті арттыру жне ынталандыру болып аныталан.

Бл ретте лтты холдинг пен лтты басарушы компания ызметіні не-гізгі аидаттары мыналар болып табылады: компанияларды бсекеге абілет-тілігі мен экономикалы белсенділігін арттыру; компанияларды корпоративтік басаруды жасы дниежзілік практикасын енгізу; компанияларды дамыту жніндегі масаттара жетуге кіметке жрдемдесу. Белгіленгенді іске асыру акционер мен директорлар кеестеріндегі кілдікті функцияларын жзеге асы-ру арылы лтты компаниялар мен даму институттарын дамытуда «Самр» холдингі А-ы мен «азына» А-ны белсенді атысуы жолымен жзеге асы-рылатын болады. «Самр» «азастан темір жолы» К А, «азпошта» А, «КЕГОК» А, «азтелеком» А, «азмнайгаз» К А акцияларыны мем-лекеттік пакеттерін біріктірді. «азына» орныты орына «азастанны ин-вестициялы оры» А, «азастанны даму банкі» А, «Шаын ксіпкерлікті дамыту оры» А, лтты инновациялы ор А, «Экспортты кредиттер мен инвестицияларды сатандыру жніндегі мемлекеттік саты корпорациясы» А, «Маркетингтікталдамалы зерттеулер орталыы» А жне «Казинвест» шаруашылы жргізуші субъектілері акцияларыны мемлекеттік пакеттері жи-наталан. 2008 жылы холдинг жне ор «Самр-азына» лтты л-ауат оры» атымен біріктірілді.

Экономиканы жне аржы жйесін тратандыру бойынша бірлескен іс-имылдарды жоспарына сйкес «Самр-азына» оны іске асыру жніндегі негізгі оператор болып айындалан. ор осы жоспарды барлы баыттары бойынша іс-шараларды іске асыруа атысады.

Егер халыаралы тжірибеге назар аударатын болса, осы баыттаы ал-ашы жоба Сингапурда жзеге асырылан екен. Онда ызмет баыты бізді «Самра» сас «Темасек» атты холдинг бірінші болып рылан. Бл тжі-рибе іле-шала Малайзияда, Норвегияда, лыбританияда жне ытайда олдау тапан.

Корпоративтік басаруды толыанды теориясы ткен асырды 80-жыл-дары алыптаса бастады. Ол компания басармасыны (менеджментіні, кім-шілігіні), оны директорлар кеесіні, акционерлері мен баса да мдделі тл-аларыны арасындаы атынастарды камти отырып, экономикалы тиімділікті арттыруды негізгі элементтеріні бірі болып табылады.

«Самр азына» орыны рылуы мемлекет атысатын компанияларды біріктіре отырып, отанды капитал мен ызметтерді, ндірістерді тиімділігін арттыруа, лемдік инвесторлар шін азастан экономикасыны ашытыы мен тартымдылыын амтамасыз етуге ммкіндік береді.

Бірінші баыт – аржы секторын тратандыру. Бл баыттаы негізгі масат банк секторыны аржылы жай-кйін жасарту. Осы масаттара ор тура инвестицияларды баыттайды жне елді жйе рушы банктеріні жй акцияларын сатып алады, сондай – а банктерге баынышты арыз бен артышылыты акцияларды сатып алуды береді. ор екінші дегей банктеріні сырты борыштарын айта рылымдау бойынша шаралара кіріседі.

Екінші баыт – жылжымайтын рынокта проблемаларды шешу – Астана мен Алматы алаларындаы салынып бітпеген объектілерді е жоары санын аятау азаматтарды арзан баамен жаа трын ймен амтамасыз ету, сонымен атар ипотекалы кредиттері бар азаматтарды проблемаларын шешу. ор екінші дегей банктерінде жеілдікті млшерлеме бойынша 15 жыла біратар кредиттік желілер ашады. з кезегінде, екінші дегей банктері 10,5%-12,5%-бен 15 жыла дейін ерте теу ыында арыз алушыларды ртрлі топта-рына ипотекалы кредиттер беретін болады.

Мынадай кредиттік желілер ашылады:

1. Алматы мен Астана алаларында салынып жатан объектілерде трын й сатып алуа 10,5%-дан жоары емес тпкілікті млшерлемелер бойынша ипотекалы кредиттер.

2. Соы 3 жылда алынан олданыстаы ипотекалы арыздарды айта аржыландыру.

3. леуметтік жне бюджеттік сфера ызметкерлеріне арналан ол-даныстаы ипотекалы арыздарды айта аржыландыру.

шінші баыт – шаын жне орта бизнесті олдау. Бл баыт шеберіндегі нтижелер – елді барлы ірлеріндегі ксіпкерлерді кпшілігін аржылы олдаумен амту жне осыны есебінен жмыс істеп тран бизнесті олдау, сондай-а жаа ндіріс жне жмыс орындарын ру. Бл аражаттар шаын жне орта бизнес субъектілеріне екінші дегей банктері арылы 14%-дан аспайтын тиімді млшерлемелер бойынша 7 жыл мерзімге берілетін болады. Кепілдер про-блемасын шешу жне ксіпкерлерге арналан кредиттік аражаттарды ол жетімділігін амтамасыз ету шін «Даму» ксіпкерлікті дамыту оры шаын жне орта бизнеске берілетін кредиттерді кепілдендіру механизмін енгізетін болады. Шаын жне орта бизнес траты тілімдермен амтамасыз ету шін «Самр-азына» оры жергілікті оюшыларды дамыту бойынша іс-шараларды жандандырады.

Тртінші баыт – агронерксіптік кешенді дамыту. Бл баыт бойынша іс-шараларды негізгі операторы «КазАгро» лтты холдингі болып табылады.

Бесінші баыт – индустриялы жне инфрарылымды жобаларды іске асыру. Бл баыт бойынша нтижелері – жаа ндіріс пен инфрарылымны объектілерін, сондай-а жмыс орындарын ру.

азастанда экономикалы дамуды згеше ірлік «локомотивтері» ретін-де леуметтік даму мен ксіпкерлікті ірлік корпарациялары тауарлар мен ызметтерді ндіріп, оларды сатудан пайда алу масатымен зіні ызметін жзеге асырушы орныты бизнес-рылымдар болып табылатын леуметтік ксіпкерлік корпорациялар (КК) рылды.

КК-ні коммерциялы корпорациялардан негізгі айырмашылыы сол, алынан пайданы мдделеріне рылан ір халыны леуметтік, экономикалы немесе мдени масаттарын іске асыру шін айта инвестициялау болып табылады. К л-ауат лтты орыны ірлік кілдіктері бола отырып, оларды кмегімен жергілікті жерлердегі инвестициялы жобаларды йлестіру жзеге асырылды. КК олара коммуналды меншікті, жерді пайдасыз, біра жмыс істеп тран ксіпорындарды (олар жаа бизнес ру шін пайданылады) беру жолымен р трлі ірлерде алыптасты.

рбір КК зінше дамуды ірлік институты болды жне елді тиісті ірінде мемлекеттік активтерді басаратын холдингтік компания болып есептелді. Бл компанияларды ызметі жаа жобаларды тартуа, шаын жне орта бизнесті дамытуа, кооперацияларды кшейтуге баытталан.

Кейін, басару тжірибесіні жинаталуына жне капиталдандыру де-гейіні артуына арай, КК ірлік жне халыаралы рыноктара шыуды оса, КК кеейіп, оларды жауапкершілік сферасы ртараптандырылды.

ртараптандыруды зегі ксіпкерлік болып табылатындытан екі-ш ірді біріктірген КК таратылып олар жергілікті атарушы органдара берілді. Бизнесті дамыту жніндегі ірлік корпорациялар рылады. Оларды аржыландыру блек бюджеттік бадарлама есебінен жргізілетін болады. Бл бадарламаны масаты ірлерде ксіпкерлікті, брінен брын шаын жне орта бизнесті жаа тобын дамыту есебінен траты жмыс орындарын ашу болады.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді йымдастыруды баса нысандарын ысаша арастыра кетейік.

Еншілес ксіпорын – з млкіні есебінен баса мемлекеттік ксіпорын р-ан заи тла. Еншілес ксіпорындар ру ыын шаруашылы жргізу -ыындаы ксіпорындар ана пайдалана алады.

Еншілес ксіпорындар негізгі ксіпорынды, соны ішінде монополияа ар-сы за талабы кшіндегі ксіпорынды ышамдау, негізгі ксіпорынны филиал-дарын дербес заи тла етіп айта ру, негізгі ндірісті тиімділігін арттыру шін осымша жне мамандандырылан ндіріс ру, негізгі ндірісті оан тн емес ызмет пен функция трлерінен босату масатында рылады.

Ксіпкерлік ызметті жргізуді тиімді йымды-ыты нысандарыны бірі шетелдік фирмалар атысан бірлескен ксіпорындар болып табылады. Бірлескен ксіпорындарды млкі шартта аныталан млшерде атысушыларды салымдары (жарналары) есебінен рылады. Бірлескен ксіпорындар занамамен белгіленген салытарды тлейді, бірлескен ксіпорын жойыланда оны резервтік капиталыны пайдаланылмаан сомасына олданыстаы млшерлемелер бойынша салы салынады. Республикада шетелдік фирмалар атысан бірлескен ксіпорындарды руды жне оларды іс-имыл етуіні тртібі занамамен белгіленген. Ксіпорын капиталындаы лес уадаласты бойынша аныталады. ріптестерге ажетті кепілдіктер, соны ішінде оларды салытарды тлегеннен кейін алан табысыны (пайдасыны) бір блігін валюта трінде шет жаа аударуа, лаймалы ндіріске жмсалыма салу ммкіндігіне, басаруа атысуа, республика аумаында оларды меншігін ыты орауа кепілдіктер беріледі.

Экономиканы кооперативтік секторы бірыай лтты шаруашылы ке-шені буындарыны бірі болып табылады. Рынокты атынастарды алыптасу барысында меншік нысандарыны дамуы ызметті жаа сфераларында шару-ашылы жргізуді бл демократиялы нысаныны айта дамуына жне дс-трлі салаларда оны кееюіне ке жол ашты.

азіргі кезде кооперация жйесінде кооперативтерді екі негізгі трпаты – ндірістік жне ттыну кооперативтері жмыс істейді.

«ндірістік кооператив туралы» зада ндірістік кооператив азаматтарды бірлескен ксіпкерлік ызмет шін мшелік негізде, олардь жеке ебегімен а-тысуына жне мшелеріні мліктік салымдарын (лестерін) біріктіруіне не-гізделген ерікті бірлестігі делінген. ндірістік кооперативтер тауарлар, німдер ндіріп, жмыс атарады, шаруашылы жргізуші субъектілерге жне халыа ызмет крсетеді.

ндірістік кооператив коммерциялы йым жне заи тла болып табыла-ды. Ол жеке ксіпкерлік шін занамалы актілермен тиым салынбаан ксіп-керлік ызметті кез келген трін жзеге асыруа ыы бар.

ндірістік кооператив млкін жарылы салымдар, оны ызметінен алын-ан табыстар, занамамен тиым салынбаан зге де кздер райды.

Кооператив жыл сайыны пайдасынан аударымдар жасауды есебінен ре-зервтік капитал ра алады, ол кооперативті несие берушілер алдындаы мін-деттемелеріні орындалуын амтамасыз етуге жне кзделмеген шыыстарды теуге арналады.

ндірістік кооперативті пайдасы жыл орытындысы бойынша анытала-ды. Салытар мен бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер тленгеннен кейін алан пайда кооперативті толы арамаында алады жне оны мше-леріні жалпы жиналысы мен кооперативті рылтай кжаттарында крсетіл-ген масаттара блінеді.

Ттыну кооперативі сауда-сатты жне трмысты ызмет крсету арылы зіні мшелерін жне баса азаматтарды ажеттіліктерін анааттандырып отырады. Ттыну кооперативтері сонымен атар сан алуан ндірістік ызметті де дамыта алады, яни аралас трпаттаы кооперативтер бола алады.

азастан Республикасы заына сйкес селолы ттыну кооперативі м-шелік негізде оны мшелеріні (пайшыларыны) материалды жне зге де ажеттерін анааттандыру шін з мшелеріні мліктік (лестік) жарналарын біріктіру жолымен жзеге асырылатын азаматтарды ерікті бірлестігі деп таны-лады.

Заи тла да селолы ттыну кооперативіне мше бола алады.

Селолы ттыну кооперативтері коммерциялы емес йымдар болып табы-лады жне ксіпкерлік ызметпен здеріні жарылы масаттарына сйкес ке-летіндей дрежеде ана айналыса алады.

Селолы ттыну кооперативтері сауда, дайындау, ткізу, деу, ызмет крсету, жабдытау ызметін жне занамаларда тиым салынбаан зге де ызметті жзеге асыру шін мліктік (лестік) жарналар есебінен рылады.