Коммерциялы шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысын йымдастыруды негіздері

Коммерциялы шаруашылы жргізуші субъектілер табыс (пайда) алу масатында рылады жне ызметті бл трі рынокты экономиканы негізі болып табылады. Олар зіні ызметін мынадай нысандарда жзеге асыра алады: мемлекеттік жне муниципалды ксіпорындар; шаруашылы оамдар мен серіктестіктер; ндірістік кооперативтер. Бдан брын атап тілгендей, коммерциялы негіздерде материалды ндіріс сферасы ксіпорындарыны басым блігі жне материалды емес сфера йымдары мен мекемелеріні едуір блігі жмыс істейді: коммерциялы банктер, саты йымдары, аржы секторыны баса мекемелері (жина аша-депозит мекемелері, ин-вестициялы орлар, ор биржалары, баалы ааздар рыногы мен аша-кредит рыноктарына ызмет крсететін р трлі меке-мелер), сауда-делдалды ксіпорындар, ерікті оамды орлар, трастты компаниялар жне басалары.

Коммерциялы ксіпорындар мен йымдарды аржысы ар-жы жйесіні маызды сфераларыны бірі ретінде н тріндегі ІЖ-ні жасау, блу жне пайдалану дерістерін амтиды. Олар негізінен ІЖ мен Т жасалатын материалды ндіріс сфера-сында іс-рекет етеді. Сондытан коммерциялы ксіпорындар мен йымдарды аржысы материалды ндіріс ксіпорындары (йымдары) аржысыны мазмнымен жне оларды йымдасты-руды аидаттарымен бірдей болып келеді.

Коммерциялы ксіпорындар мен йымдарды аржысы деп ндірістік капиталдарды алыптастыру нім ндіріп, оны ткізу, меншікті аржылы ресурстарды жасау, аржыландыруды сырты кздерін тарту, оларды блу жне пайдалану дерісіндегі экономикалы атынастарды айтады.

Мндай экономикалы атынастарды жиі ашалай немесе аржылы атынастар деп атайды, аржылы атынастар ашалай атынастарды бір блігі болып саналанымен ол аша озалысы кезінде ана пайда болады жне орталытандырылан жне орталытандырылмаан ашалай орларды алыптастырып, пайдаланумен осарлана жретіндігін біз жоарыда атап крсеткенбіз.

Коммерциялы ксіпорындар мен йымдарды аржысын йымдастыру белгілі бір аидаттара негізделген, оларды а-тарына мыналар жатады: коммерциялы есеп (аржылы ыз-мет саласындаы дербестік, зін-зі теу, зін-зі аржыландыру, аржылы-шаруашылы ызметті орытындысына ынталылы, оны нтижелері шін жауапкершілік, ксіпорынны ызметіне баылау жасау); жоспарлылы; меншікті барлы нысандарыны тедігі; аржылы резервтерді болуы.

1. Коммерциялы есеп – шаруашылы жргізуші субъектілер-ді шаруашылы-аржылы ызметін жргізуді негізге алына-тын аидаты жне басты дісі. Мемлекеттік меншікті шаруа-шылы жргізуші субъектілеріне сйкес дстрлі «шаруашылы есеп» терминін олдану олайлы, жеке меншік, аралас субъекті-лерге «коммерциялы есепті» олдану олайлы, алайда бл ым-дарды экономикалы трыдан маызы бірдей. Коммерциялы есеп аидаты ксіпорына оны ызметі шін, оны жарылы капиталын райтын ажетті негізгі жне айналым ралдары (капиталы) траты пайдалануа бліп берілетінін білдіреді. Шаруашылыты жргізуді дісі ретіндегі коммерциялы есеп аидаты шыындарды шаруашылы ызметтен алынан табыспен лшеуді жне табыс алуды ажет етеді.

Коммерциялы есепті зіндік ерекшелігі:

шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы туелсіздігі болады;

аржылы атынастар мемлекет тарапынан болатын майда реттемелеуден бос болады;

аржылы атынастар субъектілеріні жмысты наты нтижелері жне міндеттемелерді уатылы орындалуы шін натылы экономикалы жауапкер-шілігі болады;

коммерциялы есеп жадайында шаруашылы жргізуші субъектілерді банктермен, саты йымдарымен жне мемлекетпен кптеген зара арым-а-тынастары алыптасады.

Коммерциялы есеп аидаты ксіпкерлік нысанда іске асырылады. Рынок-ты атынастарды дамуы меншікті барлы нысандарыны тедігі аида-тын, млікке иелікті бостандыын жне ызмет сфераларын тадауды іске асыруды негізінде шаруашылы бастамаа жне азаматтарды ксіпкершілі-гіне жадайлар жасайды.

Коммерциялы есепті айындаушы аидаттары зін-зі теушілік пен зін-зі аржыландыру болып табылады.

зін-зі теушілік – шаруашылы жргізуді негіз алаушы аидаты, ол шаруашылы жргізуші субъектіні з німін (орындалан жмыстарды, кр-сетілген ызметтерді) ткізуден тсетін тсім-аша есебінен оны ндіру жне жеткізілім жніндегі бкіл шыындарды теуді білдіреді. зін-зі теушілікті тменгі шегі – залалсызды, яни кірістер мен шыыстарды санды тедігі.

Шыындарда зін-зі теушілікке жету – ксіпорын нім ндіруді игеру, шаруашылы дерістерді кйіне келтіру, рынокты ортаа бейімделу кезіндегі ксіпорын ызметіні бастапы кезеіні масаты. Рынокты атынастар жадайында жасы даму перспективасы бар немесе басым маызы бар шаруашылытар сырты олдауды пайдалана алатындытан ксіпорын рентабелді жмыс істеуі тиіс; бірінші жадайда оларды кредиттік ресурстарды пайдалану, екіншісінде бюджеттік аржыландыруды пайдалану ммкіндігі бар.

Жеткізушілер, банктер, бюджет, р трлі кредиторлар тарапынан ксіпорына ойылатын талаптар мен міндеттемелерді ксіпорынны уаытында анааттандыруа тлем аражаттарыны жетіспеуімен байланысты траты абілетсіздігі кезінде белгілі бір рсімдерді: санациялауды (сауытыруды), айта йымдастыруды, туелсіз басаруа беруді, сатуды немесе таратуды олданумен ксіпорын замен белгіленген тртіппен банкрот деп жарияланады.

зін-зі аржыландыру – рынокты экономика жадайларында шаруашы-лы жргізуші субъектілерді шаруашылы ызметіні табысты болуыны міндетті шарты. Бл аидат нім ндіру мен шаруашылы жргізуші субъек-тіні ндірістік-техникалы базасын лайту жніндегі шыындарды толы телуіне негізделеді, ол рбір шаруашылы жргізуші субъект зіні аымдаы жне крделі шыындарын меншікті кздері есебінен жауып отыратындыын білдіреді. аражаттарды уаытша жетіспеушілігі кезінде оан деген ажетті-лік банкті ыса мерзімді кредиттері мен коммерциялы кредиттер есебінен (аымдаы шыындара пайдаланылады) жне за мерзімді кредиттер есе-бінен (крделі жмсалыма пайдаланылады) амтамасыз етілуі ммкін, олар шаруашылы жргізуші субъектіні арамаында алатын пайданы есебінен телінеді.

Рынокты экономика мен жекешелендіру дерстеріні дамуы жадайларын-да зін-зі аржыландыру аидатын амтамасыз етуге акционерлік капитал-ды, баалы ааздар бойынша дивидендтер мен пайыздарды, аржылы опера-циялардан алынан табысты (пайданы) пайдалану арылы ол жетеді.

Бюджеттік жне салалы аржы кздері зіні маызын жоалтты жне олар негізінен экономиканы рылымды айта рылуын аржыландыруа, конверсияа олданылады.

зін-зі аржыландыру шаруашылы жргізуші субъектілерді толы аржылы дербестігімен жне жауапкершілігімен тыыз байланысты. Олара здеріні меншікті ресурстарын з бетінше йымдастырып басаруа, тарты-латын жне арыз аражаттарын іздестіріп, айналыма салуа ы берілген. Мемлекет ксіпорындарды аржылы ресурстарын айта бле алмайды. ар-жылы атынастарды мемлекет тарапынан реттеу бюджетке салы алуды, амортизациялы орды алыптастыруды, валюталы тсім-ашаны блуді, баалы ааздарды ткізуді, шыындарды зіндік на жатызуды жне т.б. жйесі мен тртібін белгілеу арылы жзеге асырылады.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы жауапкершілігі бюджет, орлар алдындаы міндетті орындамааны шін занамада белгіленген аржы-лы санкцияларды жйесімен аныталан. Бдан баса, шаруашылы жргізу-ші субъектілер здеріні міндеттемелері бойынша меншікті млкімен жауапты болады.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы жауапкершілігі ксіп-керлік туекелді сатандыру жйесімен жне ксіпорындарды аржылы ре-сурстарында саты компанияларынан тсетін саты тлемдеріні рліні ар-туымен кшейіп келеді.

Шаруашылы ызметті нтижелігіне мдделілік бірдей дрежеде ксі-порындар мен йымдарды жымдарына, жеке жмыскерлерге жне жалпы мемлекетке тн нрсе. Бл аидатты іске асыру лайыты ебек аы тлеумен, мемлекетті отайлы салы саясатымен, таза табысты (пайданы) ттыну мен орланыма блуде экономикалы жаынан негізделген йлесімдерді сатаумен амтамасыз етілуі ммкін. Шаруашылы жргізуші субъектілерді жымдарын аржылы ынталандыруды уатты ттасы оларды здері тапан аражатта-ры есебінен леуметтік-мдени масаттара жмсалатын шыындар болып та-былады.

аржылы жауапкершілікпен мдделілік – бір дерісті – шаруашылы жргізуді тиімділігін арттыруды ынталандырмаларын жасау мен іске асыру дерісіні екі жаы.

Сйтіп, екі экономикалы категорияны – экономиканы негізгі буыны – шаруашылы жргізуші субъектілер сферасында аржы мен коммерциялы есепті зара байланысы крінеді.

2. Жоспарлылы аидаты шаруашылы жргізуші субъекті-лерді аржылы ызметі ндірісті масаттарына, міндеттері-не, олара жетуді белгіленген дістеріне жетуді дйектілігі мен мезгіліне арай оны параметрлерін есептеу арылы алдын ала арастырылатынын білдіреді. Есеп-исаптар негізінде жне бел-гіленген аржылы нормативтерді пайдалану арылы арнаулы жатта – аржы жоспарында (болжамында) бейнелеп крсетілетін аржылы крсеткіштер аныталады. Шаруашылы жргізуші субъектілер болжалды ызметі факторларыны трлаусыздыы жадайында аржылы крсеткіштерді егжей-тегжейлі пысытауды – жоспарлауды орнына болжау олданылады, яни олда бар мліметтерді зерделеуді, згермелі факторларды ылыми деуді (моделдеуді, экстрополяциялауды) жне орытындылауды негізінде шаруашылы жргізуші субъектіні аржылы дамуыны болжамы жасалады. Болжам шаруашылы жргізуші субъектілерді шаруашылы ызметіні нсалары бойынша ба-алау жне кейінгі шешімдерді абылдау шін ызмет етеді.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді ірірек шаруашылы рылыма – бірлестік, ассоциация, концерн жне т.с.с. кіргенде шаруашылы жргізуші субъектілерді аржы жоспарларыны крсеткіштері бл йымдарды жиынты аржы жоспарларына біріктіріледі.

3. Шаруашылы жргізуші субъектілер меншігіні барлы нысандарыны тедігі аидаты атынастарды тратылыы мен меншікті трлі нысандары – мемлекеттік, жеке меншік, шетел мемлекеттеріні жне оларды заи йымдары мен азаматтарыны, халыаралы йымдарды нысандары дамуыны мемле-кет кепілдігінде жзеге асырылады. Меншіктенуші з білгенін-ше зіні млкіне иелік жасайды, пайдаланады жне басарып йымдастырады, оан атысты заа арсы келмейтін кез келген іс-рекет жасайды, млікті кез келген шаруашылы жне замен тиым салынбаан зге де ызмет шін пайдаланады.

4. Шаруашылы жргізуші субъектілер аржысын йымдас-тыруды ажетті аидаты – басаруды барлы дегейлерінде аржылы резервтерді (резервтік капитал, туекел оры) болуы. аржылы резервтер р трлі дістермен ндірістік жне леуметтік орларды млшеріне пайызбен, пайда немесе табыстан траты нормативтер бойынша аударымдар арылы жасалуы ммкін. аржылы резерв уаытша болатын аржылы иыншылытарды жоюа жне шаруашылытарды ызметіне ажет алыпты жадайларды амтамасыз етуге, сондай-а, детте, аржы жоспарында аралмайтын ндірістік жне леуметтік дамумен байланысты шыындарды (ойда болмаан шыындарды) аржыландыруа арналан.

Рынокты экономика жадайларында шаруашылы жргізуші субъектілер-ді аржысын йымдастыруда елеулі згерістер болуда. ріптес-ксіпорындар-ды арасында дегейлес байланыстар кшейіп келеді, оларды банк жйесімен зара іс-имылы ныайып келеді. Бл дерістер салалы рылымдардан бас тартып, жаа лгідегі рылымдарды – экономикалы мдделермен, бірыай акциялармен жне мемлекетті мліктегі лесімен байланысты састы негіз-дегі жне кпсалалы рылымдарды жасауда крінеді, бл рылымдар рынок жадайларында анарлым мірше болып келеді.Мндай здігінен дамушы жйелер шикізатпен, материалдармен, жиынтытылаушы бйымдармен зін-зі амтамасыз етеді, бір-біріні жне аржы рыногыны бос ашалай аражатта-рын тартады, мемлекетті рынок жадайларында ндірісті басару жне материалды-техникалы амтамасыз ету жніндегі оан тн емес міндеттерден босатады. Сонымен бірге ндіріс дерісі демократияландырылады, ндірірушілерді наты аржылы дербестігі жасалады, ксіпкерлік пен бсекені бостандыы жадайларында шаруашылы жргізуді тпкілікті нтижелері шін оларды жауапкершілігі артады, лтты шаруашылыта ндірісті ртараптануы амтамасыз етіледі.