Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы орлары
Шаруашылы-аржылы ызмет дерісінде шаруашылы жргізуші субъектілер аржылы орларды – белгілі бір масаттара арналан ашалай аражаттарын алыптастырып, пайдаланады. орлардаы ашалай аражаттар немі озалыста болады: тседі, ордаланады, жмсалады.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы практикасында ксіпо-рындарды, жеке саланы немесе бкіл лтты шаруашылыты ндірістік, шаруашылы жне леуметтік ызметіндегі масат-міндеттеріне арай р трлі орлар пайдаланылды. з ызметтеріні орындалуына немесе экономикалы жадайды згеруіне арай кейбір орлар жойылса, кейбірі згертіліп, айсы біреулері жеке блініп шыты. за жылдар бойы шаруашылы жргізуші суб-ъектілерде экономикалы ынталандыру орлары – материалды ктермелеу оры, ндірісті дамыту оры, леуметтік даму оры, кпшілік олды тауарлар оры (халы ттынатын тауарларды шыаруды жне ндіріс алдытарынан жасалынан баса бйымдарды ынталандыру шін) жмыс істеді. 1992 жыла дейін лаймалы дайы ндірісті аржыландыру жне негізгі орларды жаарту шін амортизациялы ор рылды. Министрліктер мен ведомстволарда жал-пы салалы сипаттаы шыындарды аржыландыру, ведомствоа арасты ша-руашылы жргізуші субъектілерге аржы кмегін крсету шін орталытан-дырылан орлар рылды: ылым мен техниканы дамытуды бірыай оры, экономикалы ынталандыру орлары бойынша орталытандырылан орлар мен резервтер, бааны реттеу оры жне басалары.
аржылы орларда ксіпорындар мен йымдар млкіні озалысы толы немесе ішінара трде бл апаратты ндіріс, шаруашылы-аржылы жне леуметтік ызметті басаруда пайдалану шін бейнеленеді. Жекелеген орлар-ды озалысы аржыны клемін, нысанын, пайдалану млшерін нерлым аны крсетеді. Сондытан кейбір орлар бір мезгілде орындалуа белгіленген (жоспарланан), сондай-а іс жзінде ол жеткен ксіпорын ызметіні аржы-лы крсеткіштері де болып табылады немесе есеп-исап шін бастапы м-ліметтер ретінде ызмет етеді. Мысалы, белгілі бір кезеде ксіпорынны т-тыну орын жмсау ауымы; ксіпорынны бір жмыскеріне шаандаы бл млшер оны материалды жне леуметтік ажеттіліктерімен анааттандыру дегейін крсетеді.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді жмыс істеуі шін нерлым елеулілері мен маыздылары мына орлар болып та-былады: жарылы, резервтік капиталдар, орлану оры, ттыну оры, ебеккеаы тлеу оры, валюталы, жндеу орлары. Дербестік жадайларында шаруашылы жргізуші субъектілер баса да масатты ашалай орларды руы ммкін, мысалы, медициналы сатандыру оры, жекешелендіру оры, ндірістік жне леуметтік инфрарылым дамуына атысуды лестік оры жне басалары.
Жарылы ор (капитал) мемлекет, баса меншік иесі немесе рылтайшы берген шаруашылы жргізуші субъект (йым) млкіні (капиталыны) млшерін сипаттап крсетеді жне ал-ашыда, шаруашылы жргізуші субъектілерді ранда нді-рістік капиталды, материалды емес активтерді, айналым рал-дарын сатып алуды кзі болып табылады. Оны аражаттары есебінен ксіпкерлік ызметті жзеге асыруа ажетті жадайлар жасалады. Жарылы орды млшері шаруашылы ызмет дерісінде згеріп отырады: негізгі капитала жмсалатын ин-вестициялар (крделі жмсалым), таза табыс есебінен болатын айналым капиталыны сімі, тауар-материалды ндылытар-ды баалауа дейінгі жне капиталды баса молытырылуы нтижесінде кбейеді; негізгі ралдарды шыару немесе беру, оны тозыын есептеу, зияндарды шыару, тауар-материалды игіліктерді баасын тсіру есебінен кемиді. Акционерлік о-амны жарылы оры ор рыногында акцияларды орналасты-ру кезінде акционерлерді аражаттары есебінен жасалады.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді арамаында алатын аражаттарды негізінде, яни салытар мен баса тлемдерді тлегеннен кейін ксіпорындар мен йымдар кешенді орларды
– ттыну оры мен орлану орын рады.
Ттыну оры мыналарды кіріктіреді:
бкіл жмыскерді (ндірістік жнендірістік емес) ебегіне
аы тлеу шыындары;
ашалайтлемдер, соны ішінде жылды орытындысы бойыншасыйаылар; ебегі шін ынталандыруды баса трлеріне жіберілетін ашалай жне натуралды нысандардаы аражаттар;
материалды кмек:
ебек жне леуметтік жеілдіктерді белгілеуге жмсалатын аражаттар;
шаруашылы жргізуші субъектіні млкіне салынан жмыскерлерді акциялары мен салымдары бойынша тленетін табыстар (дивидендтер, пайыздар);
отайландырышты сыныстар, нертабу жне жаалы ашу шін берілетін сыйаылардан блек баса жеке сипаттаы тлемдер.
Сйтіп, ттыну оры ебекке аы тлеуге баытталан ара-жаттар (нім, жмыстар жне ызметтер ткізуден алынан т-сім-ашадан) жне жмыскерлерді материалды ктермелеу мен трлі леуметтік тлемдер шін шаруашылы жргізуші субъек-тіні арамаында алдырылатын таза табысты бір блігі есебі-нен рылады. ор аражаттары жмыскерлерді жеке ттыну-ына жмсалады.
орлану оры:
шаруашылы жргізуші субъектілер арамаында алатын та-быс (пайда);
негізгі капиталды алпына келтіруге жмсалатын амортиза-циялы аударымдар;
шыып алан млікті ткізуден тскен тсім-аша;
банктерді кредиттері;
жй ацияларды осымша шыару;
баса кздер есебінен алыптасады.
орлану оры:
лаймалы дайы ндірісті амтамасыз ету шыындарын ар-жыландыруа:
негізгі жне айналым капиталдарын молытыруа;
ылыми-техникалы дамуа, жаа німдерді игеруге;
табиат орау шараларын жзеге асыруа;
ндірістік инфрарылым объектілерін (автомобиль жолда-рын, есептеу орталытарын, жндеу, энергетика, рылыс жне баса ндірістерді жне т.б.) салуа лестік атысуа;
рылысты жне леуметтік инфрарылым объектілерін (трын йлерді, клубтарды, демалыс йлерін, пансионаттарды, санаторийлерді, емханаларды, ауруханаларды, балалар мекемелерін, спорт объектілері мен имараттарын, осалы ауыл шаруашылы ндірістерін) салуа лестік атысуа пайдаланылады.
Ірі ксіпорындар мен йымдар ттыну мен орлануды кешенді орларыны орнына кздері мен шыындарыны мазмны жаынан сас мынадай жеке-жеке орлар кздерін рып, пайдалана алады: жалаы, ебекке аы тлеу, ндірісті дамыту, леуметтік даму орлары.
дайындірістік шыындарды здіксіз аржыландыруды амтамасыз етуде аржылы резервтерді (резервтік капитал, туекел оры, саты оры) маызы зор. Рынокты атынастара кшу жадайында оларды маыздылыы артпаса, кемімейді. аржылы резервтерді шаруашылы жргізуші субъектілерді здері меншікті аржылы ресурстар есебінен басару рылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), ма-мандандырылан саты йымдары (сатандыру дісі арылы) жне мемлекет (р трлі дегейдегі бюджеттерді аржылы орлары) жасай алады. Оны масаты – шаруашылы-аржылы жадайы нашарлаан кезде пайда болан осымша шыындарды жауып, ксіпорындарды аржылы жадайын тратандыруды амтамасыз ету. ор ксіпорынны ттыну, орлану жне баса орларына жіберілмес брын оны арамаында алатын табыс есебінен ралады (осы масаттар шін оларды жеткіліктілігі жадайында).
Шаруашылы жргізуші субъектілерді валюталы орлары валюта аражаттарыны есебінен мына кздерден алыптасады:
экспортты валюталы тсім-ашадан;
жарылы капитала тсетін жарналардан;
банктерді, соларды ішінде шетел, баса аржы мекемелері-ні жне шетелдік заи тлаларды валюталы кредиттерінен;
ішкі валюта рыногында кілетті банктер мен айырбастау пунктері арылы валюта сатып алу;
бейрезиденттер крсететін аржылы кмек (гранттар).
німдерді, жмыстар мен ызметтерді экспорта шыарудан тскен валюталы тсім-аша замен белгіленген салытар т-ленгеннен кейін шаруашылы жргізуші субъектілерді валюта-лы орларына баытталады. Бл орлара активтерге (баалы ааздара) инвестициялардан, депозиттер, салымдар нысанын-даы жне т.б. нысандардаы, егер бл дивидендтер мен табыс-тар меншікті немесе арыз аражаттарыны жмсалымдарынан алынан болса, аражаттарды орналастырудан алынан шетелдік валютадаы дивидендтер мен табыстар есептеледі. Шаруашылы жргізуші субъектілерді орта міндеттерді шешу шін ерікті не-гізде здеріні валюталы аржысын ксіпорындар мен йымдар ешкімні рсатынсыз, біра олданылып жрген валюта зана-масыны шеберінде здеріні арап шешуі бойынша пайдала-на алады. Валюталы орлар е алдымен ебек жымдарыны ндірістік, леуметтік-мдени дамуына жмсалады; валютаны бір блігі ебек жымдарыны шешімімен халы ттынатын ше-тел тауарларын, дрілік заттарды жне медициналы техниканы сатып алуа жмсалуы ммкін. Валюталы орларды аржысы ізгіліктік жне айырымдылы кмек крсетуге де пайдалануы ммкін. Шаруашылы жргізуші субъектілерді валюталы оры аражаттарыны бір блігін осалы жеткізушілерге – ріптес-терге бере алады; бл тсімдерді клемі келісімшартты негізде экспортты нім ндірісіне атысушыларды лесі ескеріле оты-рып, шешілді.
Жндеу оры ксіпорындарда негізгі капиталдарды жндеуді барлы трлерін: крделі, орташа, аымдаы трлерін жргізу шін жасалады, олар німні, жмыстар мен ызметтерді зін-дік ны есебінен аржыландырылады. Жндеу жмыстарына жмсалатын болаша шыындара арай жндеу орына ауда-рылатын аударымдарды нормативтерін ксіпорындар здігінше белгілей алады, бл шыындарды клемі негізгі капиталдарды жай-кйімен жне тозыыны дрежесімен аныталады. Ішінара жндеуге жмсалатын шыындар болаша кезедерге жатызы-латын шыыстарды есебінен жабылуы ммкін.Бл шыыстар-ды млшерлері сондай-а салы салу ережелерімен реттеледі.