Ндірістік капиталдар жне шаруашылы жргізуші субъектілер ызметіні аржылы нтижелері.

Ксіпорындарды ндірістік жне коммерциялы ызметі негізгі ндірістік капиталдарды – негізгі жне айналым капи-талдарын пайдаланумен байланысты болады. ндірістік капи-талдарды блай блінуі оларды айналымыны сипатымен жне дайын німді жасаудаы атысуыны нысанымен байла-нысты.

Ксіпорындарда ндірістік рал-жабдытар ндіріс дерісі-ні материалды-техникалы негізі болып табылады. Рынокты экономика жадайларында ндірістік рал-жабдытарды ал-ашы алыптасуы, оларды жмыс істеуі мен лаймалы дайы молайтылып отыруы аржыларды тікелей атысуымен жзе-ге асырылады: оларды кмегімен ебек ралдарын сатып алу, пайдалану жне айта алпына келтіруді жзеге асыратын арнайы масатты ашалай орлар рылып, пайдаланылады. аржыны арасында ксіпорындарды ндірістік капиталдарыны (негізгі айналым капиталдарыны) траты толы айналымы болып отырады. Бан ндірісті натуралды-заттай элементтерін – ебек ралдары мен ебек заттарын сатып алу, кбейту немесе оларды орнын толтыру шін аржылы ресурстарды авансылау жолымен жетеді. Ебек ралдары мен ебек заттарынан тра-тын, нды нысанда крінетін ндіріс рал-жабдытары негізгі жне айналым капиталдары болып табылады.

азіргі жадайда за пайдалану айналымынан тыс активтер-ді жаа трлеріні бірі – материалды емес активтер. Материалды емес активтер – жылды жиынты табыс алу шін за мерзімді (бір жылдан арты) кезе ішінде пайдаланылатын материалды емес объектілер. Оларды ксіпорын активтеріні рамында пайда болуы рынокты атынастара кшуге, шаруашылыты жргізуді дниежзілік практикасына жаындастыру ажеттігіне байланысты болып отыр.

Негізгі ндірістік капиталдар мен материалды емес активтер ндіріс дерісінде за уаыт бойы атысады жне зіні нын біртіндеп, бліп-бліп тозыына арай жаа німні нына к-шіреді. Кшу дерісін амортизация, кшірілген нны лесін амортизациялы норма, ал бл лесті ашалай крінісін амортизациялы аударымдар деп атайды.

Амортизациялы аударымдар ндіріс шыындарына кірікті-ріледі жне німді ткізуден тсетін табыстан (тсім-ашадан) алыптасады. Негізгі орларды ызмет мерзімі аяталаннан кейін амортизациялы аударымдарды жинаталан сомасы сан жаынан орларды здеріні нына те болады; бл аражат-тар негізгі капиталдарды тозу жне істен шыу мезетіне дейін, яни толы айналымы аяталана дейін оларды сатып алуа пай-даланылуы ммкін жне негізгі капиталдарды аржыландыру кздеріні бірі болып ызмет етеді. Негізгі капиталдар амортиза-циясыны нормалары ксіпорын ызметіні экономикалы жа-дайларына арай ажыратылуы ммкін: олар пайдалануды бар-лы мерзімі ішіндегі негізгі капиталдарды балансты (бастапы) нына біркелкі лестер трінде (желілік діс); амортизациялы кезеіні басында нерлым жоары лестер (региссиялы діс) белгіленуі ммкін. азастан Республикасы салы занамасында тіркелген активтерді (негізгі ралдар мен материалды емес активтерді) ішкі топтарыны нды балансына есептеу жне амортизация нормалары белгіленген. Шаруашылы жргізу практикасында сонымен бірге ндірісте техникалы прогресті ынталандыру шін жеделдетілген амортизациялы діс пайдаланылады. Амортизацияны есептеу дісі німді ндіру мен оны ткізуге жмсалатын шыындарды млшері арылы жне осыан сйкес ксіпорынны табысы (пайдасы) арылы ксіпорындар ызметіні нтижелеріне сер етеді; бл салытарды ндіріп алу жне ксіпорындарды арамаында алдырылатын табысты пайдалану кезінде блгіштік дерістерде бейнеленеді.

Айналым орлары айналым ндірістік орлары мен айналыс орларын кіріктіреді, олар р трлі сфералара – ндіріске жне айналыса атыстылыына арай ажыратылады.

Айналым ндіріс орлары да ндірісті р трлі жатарын крсетеді. Оларды бір блігі – ндірістік босалы орлар ебек заттарыны (предметтеріні) нын (шикізатты, сатымды ша-ла фабрикаттарды, негізгі жне осалы материалдарды, отын-ны, ыдысты, босалы блшектерді), сондай-а белгіленген е аз немесе шектік млшерлерді шектерінде ебек ралдарыны бір блігін де (арзан баалы жне тез тозыш заттар) кіріктіреді. Баса блігі – аяталмаан ндіріс сату, німді жасау дерісі-не тартылан заттарды нын сипаттайды. шінші блік – бо-лаша кезедерді шыыстары – аымдаы кезеде ндірілетін, біра кейінгі кезедерде німні зіндік ны есебінен телетін заттар.

Айналыс орлары айналыс сферасымен байланысты; олара оймалардаы дайын нім мен ттынушылара жнелтілген нім, кассадаы жне банктерде шоттардаы ашалай аражаттар, есеп-исаптардаы аражаттар, дебиторлы берешек жатады. Айналыс орлары ндіріс пен айналысты ауыштырады.

Екі элемент те – айналым ндірістік орлары мен айналыс орлары нды нысандарды: ашалай, тауар, ндірістік, сте-лінген тауар, стелінген ашалай нысандарды дйекті ауысым-дары жолымен аражаттарды траты, здіксіз толы айналы-мын амтамасыз етеді.

Айналым ндірістік орлары мен айналыс орларына авансы-ланан ашалай аражаттар шаруашылы жргізуші субъектіні айналым аражаттары ретінде болады. Айналым аражатта-рыны рамы, рылымы ндірісті р трлі трпаттары мен трлері кезінде айтарлытай ажыратылады. Мселен ндірістік-шаруашылы ызметі сатуа арналан материалды компоне-нттерді жеткізілімдеріне байланысты болатын шаруашылы жргізуші субъектілерде, машина жасауда, жеіл нерксіпте клік жне кепілді босалы орларды кіріктіретін ндірістік бо-салы орларыны лес салмаы жоары болады; бл салалар-а айналым аражаттарында аяталмаан ндірісті жоары лес салмаы сипатты болады; бл рылыс саласы, ауыл шаруашы-лыы шін де сипатты; саудада айналыс орларыны лесі айт-арлытай. Айналым аражаттарыны жекелеген элементтері айналымыны р трлі жылдамдыы болатындытан айналым аражаттарыны рамы мен рылымыны факторлары олар-ды жалпы млшерінде жне сонымен бірге аржыландыру мм-кіндіктерінде бейнеленеді.

Айналым аражаттары авансыланан ашалай шыындарды орнын толтыру німді, тауарларды жне ызметтерді ткізгеннен кейін жне шаруашылы жргізуші субъектілерді шоттарына тсім-аша тскеннен кейін жзеге асырылады, мны зі келесі толы айналыма ебек заттарыны кезекті лестерін сатып алу-а жадай жасайды.

ндірістік орларды толы айналымыны жоары баяндал-ан дерістері жмыс істеп тран субъектілер шін сипатты бо-лады.

Жмыс істеп тран шаруашылы жргізуші субъектілерде негізгі жне айналым капиталдарыны орны німді (ызмет-терді) сатаннан кейін жне тиісті табыс тскеннен кейін толты-рылады. Бл табыстан амортизациялы аударымдар нысанында тозан негізгі капиталдарды орнын толтыру шін аражаттар алыптастырылады, ал німді ткізуден алынан табысты бас-а блігі айналым капиталдарыны рамына кіретін тауар-ма-териалды ндылытарды сатып алуа баытталады. Жаа шаруашылы жргізуші субъектілерді ру немесе оларды кеейту кезінде аражаттарды едуір блігі рылтайшыларды жарналары, акцияларды сатудан тскен аржылы аражаттарды тарту есебінен алыптасады; мемлекеттік ксіпорындар шін – бл бюджеттік жне мемлекеттік бюджеттен тыс орларды аражаттары. аражаттарды бір блігі басаруды жоары буындарыны – бірлестікті, ассоцияцияны, министрліктерді, ведомстволарды орталытандырылан аржылы ресурстары есебінен авансылануы ммкін. Соы уаытта аржыландыруды кзі ретінде шетелдік инвесторларды аражаттары кеінен пайдаланылып келеді.

Жмыс істеп тран шаруашылы жргізуші субъектілерде ндірістік капиталдарды сімін аржыландыруды кзі олар-дыксіпорынны арамаында алдырылатын жне тікелей осы масата баытталатын, сондай-а аржылы орлар – ндірісті дамыту оры (орлану оры), ндірістік жне леуметтік даму оры, аржылы резерв, баса инвестициялы орлар арылы жмсалынатын таза табыс (пайда) болып табылады. Осы масата сонымен бірге банк кредиттері, негізгі капиталдарды аржыландыру шін за мерзімді, айналым капиталдарын ар-жыландыру шін ыса мерзімді кредиттер пайдаланылады. ндірістік капиталдарды кбейтуді кзі бдан баса, айналымнан тыс активтерді (негізгі капиталды) айта инвестицияланатын блігі, айналым активтеріні шашыратылатын блігі, кредиторлы берешек, борышорлы баалы ааздарды (облигацияларды) эмиссиясы, лизинг болып табылады. Сйтіп, ндірістік капиталдарды жасау мен оны сімін аржыландыруды кздерін меншікті, тартылан жне арыз аражаттарына топтастыруа болады. Айналым аражаттарыны аса маызды рамды блігі меншікті айналым аражаттары болып табылады, йткені оларды болуы, саталымдылыы, баса аражаттармен ара салмаы натылы рыноктаы ксіпорынны аржылы орнытылыыны дрежесін анытайды.

ндірістік капиталды пайдалануды сипаты арнаулы ар-жылы крсеткіштерден крінеді жне ксіпорынны аржылы менеджментті нтижелігін длелдейді. Бл нтижелік німді (жмысты, ызметті) ткізуден тскен табыс (тсім-аша) млшерінде, ксіпорынны шыынында айындалады.

Тсім-ашаны ауымы ксіпорынны (йымны), фирманы нім ндіру мен оны ткізуге жмсаан шыындарыны (аша-лай жмсалымдарыны) клеміне байланысты болады.

Блуді классикалы (дстрлі) сызбаларында нім ткізуден тскен тсім-аша бл ткізілген нім, орындалан жмыстар мен крсетілген ызметтер шін шаруашылы жргізуші субъектілерді шоттарына тскен аша аражаттарыны сомасы. Ол зіндік нды пайданы, акциздерді, осылан н салыын кіріктіреді.

ткізілген німнен тсетін тсім-ашадан баса шаруашылы жргізуші субъектіні ткізуден тыс операциялардан – негізгі капиталдарды, баса м-лікті жне т.б. ткізуден тсетін тсім-ашасы болуы ммкін. осылан н салыы, акциздер, німні баасына осылатын нны біратар баса элементтері ( сауда жне ткізім шегерімдері, кеден баждары) шаруашылы жргізуші субъектіге жатпайды, тек ол бюджетпен жне баса йымдармен есеп айырысанда ескеріледі.

Шаруашылы жргізуші субъектілерді шыындары нім ндіріп, оны ткізуге, басаша айтанда, ндіріс ралдары мен жмыс кшін сатып алуа жмсалынан шыындарды шаруашылы жргізуші субъектіге аншаа тс-кенін крсететін материалды аражаттар ( шикізат, материалдар, отын, энер-гия, рал-жабды жне т.б.) шыындарыны жне ажетті ебекті жиынтыы. Шыындарды ашалай тлалануы зіндік н болып табылады. зіндік на кіріктірілетін нім, тауарлар, ызметтер ндіруге жне оларды ткізуге жмсалатын шыындар арнайы бекітілетін аидамен аныталады; шыындарды рылымы ндіру мен ткізуді салалы жне баса ерекшеліктеріне байланысты болады. Алайда жалпы бл шыындар оларды экономикалы мазмнына сй-кес мына элементтер бойынша топтастырылады:

материалды шыындар (айтарылатын алдытарды ны шегерілгеннен кейін);

ебекке аы тлеуге жмсалатын шыындар;

леуметтік мтаждара аударылатын аударымдар;

негізгі орлар бойынша амортизациялы аударымдар;

басадай шыындар.

нім, жмыс жне ызметтер лшеміні зіндік нын жоспарлау, есепке алу жне калькуляциялау кезінде шыындар ндірісті сипаты мен рылымы еске-рілетін салалы дістемелік сыныстармен аныталатын баптар бойынша топтас-тырылады. Осы масаттар шін шыындар тура жне жанама, шартты-траты жне шартты-ауыспалы, элементтік жне кешенді болып сыныпталуы ммкін.

нім ткізуден тскен тсім-аша (осылан н салыы мен акциздер-сіз) жне оны ндіру мен ткізуге жмсалынан шыындар арасындаы айырма німді, жмыстарды, ызметтерді ткізуден тскен пайда болып табылады. Оан шаруашылы жргізуші субъектілерді негізгі капиталдары мен баса млігін ткізуден тскен табыс, сондай-а ткізуден тыс операциялардан тскен табыстар осылады.

німді ткізу кезінде тсім-аша мен зіндік н арасынан жаымсыз н-тиже де – зиянда алынуы ммкін. Сондай-а ткізу операцияларынан тыс зияндарда болуы ммкін: алынан айыпплдардан тленгендерді асып тсуі, валюталы есеп-исаптар мен операциялар бойынша теріс баам айырмасы, к-ші жойылан тапсырыстар бойынша зияндар, длей аппаттардан болан саты тлемдерімен телмейтін ысыраптар жне т.б.

Жалпы аталан рамды бліктер ксіпорынны балансты табысы (пайдасын) немесе зиянын рады.

азастан Республикасында бухгалтерлік есепті стандартта-ры бойынша «нім (жмыс, ызмет) ткізуден алынан табыс» крсеткішінде негізгі ызметтен алынан табыс бейнелеп крсетіледі, ол тауар-материалды босалы орларды, орындалан жмыстарды, крсетілген ызметтерді ткізуден алынан табыстардан баса, осылан н салыын, акциздерді, баса салытар мен міндеттемелерді, айтарылан тауарларды нын жне сату мен баадан шегерімдерді алып тастааннан кейінгі сыйаы (мдде), яни пайыздар, дивидендтер, аламаы жне рента тріндегі алынан табысты да кіріктіреді.

нім ткізуден алынан табыс пен оны зіндік ны ара-сындаы айырым жалпы табысты (пайданы) райды. Алайда бл сызба бойынша зіндік н бкіл шыыстарды бейнелеп крсетпейді – оларды бір блігі кезе шыыстарын райды, атап айтанда:

жалпы жне кімшілік шыындары (жалпышаруашылы жне кімшілік арналымы шыыстарыны сомасы);

ткізуге (тауар-материалды босалы орларды сатуа) байланысты шыыстар;

пайыздар (алынан кредиттер, млікті жалдау шін жне пайыздар бойынша басадай шыыстар) бойынша шыыстар.

Жалпы табыс пен кезе шыыстары арасындаы айырым не-гізгі ызмет бойынша сальдоланылан аржылы нтижені бей-нелеп крсетеді жне «негізгі ызметтен алынан табыс (немесе зиян)» деп аталады.

Негізгі емес ызметтен алынан табыс (немесе зиян) – активтерді пайдалануа табыстаудан, баалы ааздарды айта баалаудан жне т.с.с. алынан аржылы нтиже.

Негізгі ызметтен алынан табыс (зиян) пен негізгі емес ызметтен алынан табысты (зиянны) сомасы салы салынаннан дейінгі кдуілгі ызметтен алынан табысты (зиянды) крсетеді. Одан корпоративтік табыс салыы шегерілгеннен кейін салы салынаннан кейінгі кдуілгі ызметтен алынан табыс (зиян) болады. Ттенше жадаяттардан болан зияна тзетілген ол шаруашылы жргізуші субъектіні таза табысы (зияны) болып табылады.

 

Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы