Ызметі нтижелеріні алыптасу
СЫЗБАСЫ
1. Жалпы айналым (компанияны, фирманы) немесе сату ны.
2. німді (жмыстарды, ызметтерді) ткізуден тсетін табыс = жалпы айналым – (минус) осылан н салыы, акциздер, баса салытар мен міндеттемелер, айтарылан тауарларды, сатылымдар мен баа шегерімдеріні ны.
3. нім ны, яни компанияны, фирманы тура шыындарыны: амортизациялы аударымдарды, материалдар шыыстарыны, энергияны, ндіріс жмысшылары жалаысыны ны.
4. Жалпы табыс[**] = німді (жмыстарды, ызметтерді) ткізуден тсетін пайда – (минус) німні зіндік ны.
5. Кезе шыыстары мыналарды кіріктіреді:
а) жалпы жне кімшілік шыыстары;
) німді (жмыстарды, ызметтерді) ткізу бойынша шыыстар;
б) сыйаы (мдде) бойынша шыыстар, яни алынан кредиттер, млікті жала беру шін;
6. Негізгі ызметтен тсетін табыс (зиян) = жалпы пайда – (минус) кезе шыыстары.
7. Негізгі емес ызметтен тсетін табыс (зиян), яни активтерді пайдалануа табыстаудан, баалы ааздарды айта баалаудан алынан аржылы нтиже.
8. Салы салынана дейінгі кдуілгі ызметтен тсетін табыс (залал) = негізгі ызметтен тсетін табыс (зиян) -(минус) негізгі емес ызметтен тсетін табыс (зиян).
9. Корпоративтік табыс салыыны сомасы.
10. Салы салынаннан кейінгі кдуілгі ызметтен тсетін табыс (зиян) = салы салынана дейінгі кдуілгі ызметтен тсетін табыс (зиян) - (минус) корпоративтік табыс салыыны сомасы.
11. Ттенше жадаяттардан тсетін табыс (зиян).
12. Таза табыс (зиян) = салы салынана дейінгі кдуілгі ызметтен тсетін табыс (зиян) - (минус) ттенше жадаяттардан тсетін табыс (зиян).
Табысты блу оны бір блігін мемлекеттік бюджетке немесе мемлекеттік бюджеттен тыс орлара занамалы трде белгіленген лесте, олданыстаы салытар мен баса міндетті тлемдерге арай бірінші кезекте аударуа саяды.
Табысты блу салы салуды занамамен белгіленген сызбаларына байланысты болады.
Басында р трлі негіздемелер бойынша балансты табысты кбейтуге[††] немесе азайтуа тзету жргізіледі:
табыстарды немесе пайданы блек баса млшерлемелері бойынша (дивидендтер, пайыздар жне т.б.) салы салынатын сомасы шыарылады (алып тасталады);
жергілікті бюджеттерге тленген салытар мен алымдар шыарылады;
резервтік жне олара сас орлара аударылан аударымдар есепке алынады.
р трлі нсаларды балансты табыстан басым масаттара (ндірісті ылыми-техникалы жетілдіру, крделі аржылар, леуметтік жне табиат орау шаралары, сауытыру жне айырымдылы орлары, мдени жне табии мраларды алпына келтіру жне т.б.) пайда есебінен жмсалатын шыындар толы клемде немесе бекітілген нормативтер шектерінде шыарылады.
Жргізілген тзетуден кейін салы салынатын табыс (пайда)
алынады, оан шаруашылы жргізуші субъектілер ызметіні р трлі жатарын ынталандыру шін жеілдіктер белгіленуі ммкін. Табысты (пайданы) бір блігі мемлекеттік бюджетке алынады, алан блігі шаруашылы жргізуші субъектілерді арамаына тседі жне таза табыс (пайда) (салытарды тлегеннен кейінгі табыс (пайда) деп аталады. Оны блу тртібі шаруашылы жргізуші субъектілерді йымды-ыты нысандарына байланысты болады жне меншік иесі, рылтайшы, ксіпорын жарысы бекіткен нормативтер бойынша немесе жасалынан аржы жоспарына сйкес белгіленуі ммкін. Табысты (пайданы) бл блігі басаруды жоары органыны орталытандырылан орларын алыптастыруа, баалы ааздар бойынша оларды стаушылара дивидендтер мен пайыздар тлеуге, бірлескен шараларды (мысалы, табиат орау) аржыландыруа, айырымдылы масаттарына баытталуы ммкін.
Таза табыс (пайда) есебінен шаруашылы жргізуші субъектілер орлану жне ттыну орларын толытырады, яни
ндірісті дамытуа, жымны леуметтік ажеттіліктеріне, жмыскерлерді материалды ктермелеуге жмсалады.
Табысты (пайданы) блуге шаруашылы жргізуші субъектілерді ытары ке, тек резервтік орды млшері ана занамалы шектеуге тартылады.
Табысты блуді тртібі салы салуды олданылып жрген сызбасына байланысты белгіленеді. Мселен, азастан Республикасында жиынты жылды табыс жне ебекке аы тлеу шыындарын амтитын замен белгіленген шегерімдер бойынша сызба абылданан («Корпоративтік табыс салыын» араыз).
Баса сызбаларда бл шыындар жалпы табыса кіріктіріледі жне оны рамында салы салуа жатады. Салытарды тлегеннен кейінгі табыс, бл нсада ебекке аы тлеуге жне шаруашылы жргізуші субъектіні ндірістік жне леуметтік ажеттіліктерін анааттандыруа блінеді.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы-шаруашылы ызметіні нтижелері жеке крсеткіштер бойынша тиісті есепте бейнелеп крсетіледі. Бдан баса, ашалай аражаттарды озалысы туралы есеп жасалады, онда бл озалыс ш баыт бойынша крсетіледі:
операциялы ызметтен (шаруашылы жргізуші субъектіні негізгі ызметін сипаттайтын);
инвестициялы ызметтен (за мерзімді активтерді рамы мен млшеріндегі згерістерді тудыратын);
аржылы ызметтен (меншікті капитал мен арыз аражаттарыны рамы мен млшеріндегі згерістерді тудыратын).
Баыттарды райсысы бойынша ашалай тсімдерді натылы трлері, тиісті ызметті нтижелерінде оларды шыып алуы мен кбеюуі немесе азаюы крсетіледі. аражаттарды рамы, оларды кздері жне белгілі бір кнге орналастырылуы туралы мліметтер бухгалтерлік баланста келтіріледі.
Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржылы есептемесі сондай-а бухгалтерлік балансты, меншікті капиталдаы згерістер туралы есепті, есепке алу саясаты туралы апаратын жне тсініктемелік жазбашаны кіріктіреді.
8.5. Компанияларды, фирмаларды
Аржылы менеджменті
аржы жйесіні бастапы буыны ретінде шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы базистік осалы катего-рия, яни тап осындай нысанада жмыс істейтін айрышалыты белгілері мен ерекшеліктері бар объективті экономикалы аты-настарды жиынтыы болып табылады. Біра ашалай орлар озалысыны объектісі бар, субъектілерді натылы мдделері жнінде крінетін кез келген атынастар сияты, олар реттеуді, тиісті аржы аыныны баыттарын, оларды озалысын ретке келтіруді ажет етеді. Бл ондырмалытара жататын, натылы орындаушыларды санасымен, машыымен жне іскерлігімен жасалатын субъективті басарушы іс-имылдар аылы жзеге асырылады. Экономикалы задармен аныталатын базистік аса маызды былыстарды талабына бадарлануы тиіс, бл талап-тарды немі ескеріп отыруы тиіс, яни базисті шарттарына ба-ынышты болуы тиіс боландытан ондырмалытара жатады. Бл басарушы іс-имылдара аржылы менеджмент ымы – ксіпорынны бкіл аражаттарын тиімді пайдалану масатында ксіпорынны аша аыныны озалысы механизмін басару жйесі жатады.
аржы жйесіні бл буынында рынок жадайларында бас-ару аржылы менеджмент деп аталады жне ксіпорындар мен йымдарды ксіпкерлік ызметі арылы жне соны шеберінде леуметтік-экономикалы дерістерді басаруды нысаны болып табылады. аржылы менеджментті мні тиісті службалар тарапынан осымша аржылы ресурстарды е тиімді етіп тартуа, оларды нерлым тымды етіп жмсауа, аржы рыногында баалы ааздарды сатып алып, айтып сатып пайдалы операциялар жасауа ммкіндік беретіндей етіп аржыны басаруды йымдастыру.
Ксіпорындарда аржылы менеджментті объектілері мы-налар болып табылады: жылжымайтын жне жылжымалы млік, мліктік ытар, жмыстар жне ызметтер, апарат, зияткерлік (интеллектуалды) ызметті нтижелері, материалды емес игіліктер.
аржылы менеджмент уждемелерге – адамдарды немесе жымдарды ажеттіліктері мен тиісті ылытарын анытайтын масаттарды іске асыру жніндегі ызметке негізделеді. Уждеме іскерлік белсенділікті, ебек німділігі мен сапасын ынталандыру дерісінде крінеді.
Жалпы аржылы менеджмент аржыны басаруды ілгеріде
баяндалан аидаттарына негізделген. Ол басаруды тиісті эле-менттерін – апаратты, жоспарлауды (болжауды), йымдасты-руды, реттеуді, баылауды кіріктіреді. аржылы менеджментті жзеге асыруды шарты рынокты ортаны болуы болып табы-лады, бл орта бааларды еркін жйесі, тауарлар жне ызметтер рыногымен атар ебек, капиталдар, ндіріс рал-жабдытары рыногыны жмыс істеуі, ксіпорындарды ызметін мемлекеттік реттеуді занамалы реттемелеу кезіндегі ксіпкерлік ызметті коммерциялы есеп негіздерінде жргізуге ммкіндік береді. Сйтіп, шаруашылы жргізуші субъекті-лерді аржылы менеджментіні шебері рынокты факторлармен аныталады, бл аржылы менеджментті оны жеке буындарында басарушы субъектілерді басарылу объектілеріне ыпал жасауыны экономикалы элементтері басым болуы ммкін аржыны басаруды жалпы шарттарынан ажыратады. Ксіпорындарды аржылы менеджментіні жйесі аса жылжымалы, йткені бл буындаы нысандарды, дістерді арсеналы жалпымемлекеттік аржылардаыа араанда тым р трлі. Мысалы, ксіпорындарды аржылы менеджменті р трлі нысандардаы есеп айырысу (тлем тапсырмасы, тлем талабы (талапшоты), р трлі акредитивтер, есеп айырысу чектері жне т.б.), барлы нысандардаы несиелендіру, баалы ааздармен жне валютамен жасалатын операциялар бойынша кп таралан операциялардан баса хеджерлеу[‡‡], кепілдік-ипотекалы жне трастты операциялар, аржы жне операция лизингі, франчайзинг, баалы ааздар бойынша трансферттер сияты нысандар мен дістерді кіріктіреді; валютамен, баалы ааздармен жасалатын операциялар бойынша, ауіптерді барлы трлерін сатандыру бойынша аржылы ралдарды жинаталымы айтарлытай кеейеді.
аржылы менеджментті мына кезедерді дйекті ауысымы ретінде елестетуге болады:
1) ашалай аражаттарды (капиталды) пайдалануды міндетін ою жне масатын анытау;
2) ашаны озалысын басаруды аржылы дістерін, тсілдерін тадау;
3) абылданан шешім бойынша инвестициялау жніндегі шешімді бизнесжоспар немесе баса ресімдеу тріндегі іс-имылдарды бадарламасын жасау;
4) жобаны орындалуын йымдастыру;
5) атарылу барысына баылау жасау жне ажетті тзетулер жасау;
6) айта инвестициялауды масаттары шін жоба нтижелерін талдау жне баалау.
Жалпы жадайда аражаттарды бизнеске жмсауды масаты олдаы аражаттардан пайда алу болып табылады жне міндетті орындау німді (ызметтерді) шыарылымыны ммкін болатын лкен клеміне жетуге (материалы ндіріс сферасында) немесе рынокты критерийлерді анааттандыратын жеткілікті сапаны амтамасыз ету кезінде шыындарды барынша азайтуа саяды.
аржылы менеджментте шешімдер абылдау туекелдерімен, яни жобаланан нсамен салыстыранда табысты кем алу немесе зиянны пайда болуы ытималдыымен шырасып отырады. Туекелді талдау оны кздері мен себептерін анытаудан, ысырапты белгілі бір дегейіні ытималдыын лшеуден, яни туекелді олайлы дрежесін белгілеуден басталады. Туекелдік статистикалы, сарапты жне рамдастырылан дістермен аныталады. Практикада туекелді баалау шін «леверидж (тта) нтижесі» ымы пайдаланылады. Жалпы леверидж операциялы левериджді (траты шыындар мен жалпы пайданы ара атынасы) жне аржылы левериджді (арыз аражаттарын пайдалануды меншікті капиталды рентабелділігіне сері) кіріктіреді. аржылы менеджментте шешімдер абылдау туекелді барлы трін – ндірістік, коммерциялы, аржылы туекелдерді йлесуін ажет етеді.
Алайда бизнеске экономикалы, сондай-а леуметтік,саяси жне табии сипаттаы секілді кптеген былыстар да сер етеді: рлеу мен дадарыстар, банк пайызыны, бааларды ауытулары, ттынушылар натуларыны, бсекелестер іс-имылыны згеруі, кіметті клдене (болжанбаан) шешімдер абылдауы, ереуілдер, табии катаклизмдер, апаттар жне т.б.
олайсыз уаиалар болан кезде келесіз зардаптарды азайтуа ашаны, ндірістік уатты, шикізатты, дайын німді резервте сатау есебінен ол жетеді; коммерциялы ызметті айта бадарлау жніндегі алдын ала жасалан шаралар болуы ммкін. Жиынты туекелді басару кезіндегі ксіпорына тнетін туекелдерді трлі трпаттарында бірігетін ксіпорын портфелін ртараптандыруды ерекше маызы бар.
Хеджерлеуді кмегімен аржылы туекелді (атерді) барынша азайтуды техникасы олданылады, бл кезде негізгі келісіммен атар шінші тараппен осымша мміле жасалынады. Оны шарты мынадай: негізгі мміледегі аржылы ысыраптара сотыратын мн-жай болан кезде атысушы зиян шеккен ысыраптарды тгел немесе ішінара бейтараптандыра отырып, арама-арсы мміледе тады. Хеджерлеу техникасында опциондар, фьючерстер, пайызды айырбастар (своптар) сияты жне т.б. аржылы тетіктер пайдаланылады.
Туекелді азайту мен тмендетуді дстрлі дісі мліктік сатандыру болып табылады, бл кезде сатандырылушыа (сатанушыа) сатандыру келісімшартымен саты оиасы болан кезде тленетін саты тлемі амтамасыз етіледі.
аржылы менеджментте маызды объект аша аыны – нды (Д-Т-Д1) нысандарды жаыртуды жне осылан нды алыптастыруды экономикалы дерістерін ортатастыратын олма-ол аша жне олма-ол ашасыз нысандарындаы ашаны озалысы болады. Аша аыныны (аша тсімімен жылыстауы) рамына аржы кмегімен де алыптасатын (аржылы ресурстар), сондай-а баса дістермен де тартылатын барлы аша ресурстары амтылады. аражаттарды аынында анытаушы орынды німді, жмыстарды жне ызметтерді ткізуден (сату клемі) тсетін тсім-аша, онан кейін кредиттік ресурстар, ртрлі тартылан ресурстар алады. аражаттарды жылыстауы дркін-дркін тленетін тлеулермен де (тауар-материал ндылытарын сатып алу, жмыскерлерге жалаы мен сыйаылар тлеу, кредиттерді теу, салытар мен баса міндетті тлемдерді тлеу жне т.б.), сондай-а за мерзімді инвестицияларды болжамы негізіндегі крделілерімен де байланысты.
аржылы менеджментте аша оны іс-рекетіні мезгілдік (уаытша) межелдемелері трысынан функцияларды атару кезіндегі зге нысана, сапаа айналана дейін аралады. Бл аспектіде ашаны «уаытша ныны» барлыы есепке алынады: мндай сомада бгінгі аша мен келешектегі ашаны сатып алу кші бірдей болмайды. Ашаны азіргі жне келешектегі ны зара айтымды. азіргі (бгінгі) н келешектегі на компаундингілеу[§§] – крделі пайыздарды есептеу арылы, ал келешектегі н азіргі на дисконттау – пайыздарды пайдаланып тмендету арылы жеткізіледі. Ашаны келешектегі ныны есеп-исабында инфляцияны индекстерін есепке алу, яни ашаны нын инфляциялы нсыздануа тмендету ажет.
Жобалара жмсалатын инвестициялар нысанындаы ашаны, рента тлемдеріні, жйелі жарналарды, кірістерді жне баса ашалай операциялар есептеулеріні бір жолы, сондай-а дркін-дркін тсулері мен тленулері жай жне крделі аннуитеттерді есеп-исабы, «капиталды бюджеттеу», «табыстылыты ішкі млшерлемесі» тсілдері арылы жргізіледі.
Аннуитет дегеніміз траты негізде уаытты белгілі бір мезгілі ішінде тіркелген межелдемелер арылы тленетін немесе алынатын инвестиция, табыс.
Капиталды бюджеттеу (капиталды бюджеттеу) – теуді арастырылан мезгілінде аражаттарды кейінгі дркін-дркін айтарулармен жабылатын ашалай аражаттарды бір жолы жылыстауы. Бюджеттеу тжырымдамасы негізгі активтер бойынша шыыстарды жоспарлау кезінде пайдаланылады, бл жобаларды талдау жне ашалай аражаттарды за мерзімді жне ірі жмсалымы жнінде шешімдер абылдауды дерісі.
Табыстылыты ішкі млшерлемесіні есеп-исаптары жобаларды салыстыру жне пайдалылыты пайыздары бойынша инвестициялы шешімдерді тадау шін жне жобаны есепті табыстылыы мен пайызды олданыстаы рынокты млшерлемесін салыстыру жне жобаны жзеге асыру мезгіліне оны болжамы шін жргізіледі.
аржылы менеджментте фирманы ны (параметрі бойынша кбейеді), меншікті жне арыз капиталы мен оларды алыптастыруа жмсалатын шыындарды ара атынасы блігіндегі фирма капиталыны ны (параметрі барынша азаяды), дивидендтік саясат, фирманы амортизациялы саясаты сияты компанияларды, фирмаларды жмыс істеуіні іргелі проблемалары арастырылады.
Фирмалар лизингтік операциялар жргізеді – кейін оны сатып алу ммкіндігімен негізгі ндірістік орларды (капиталды) за мерзімге жала алады. аржылы лизинг – орта немесе за мерзімді келісімшарт негізінде белгілі бір аыа жне белгілі бір шарттарда ксіпкерлік масаттар шін уаытша иеленуге лизинг предметі сатып алынатын лизинг нысаны. Лизингтік операциялар бизнеске бастапы шыындары біршама аз ндірісті тезірек жнге салып алуа жадай жасайды.
аржылы менеджментті маызды аспектісі ксіпорынны аржылы жай-кйін талдау болып табылады. Бл ксіпорынны аржылы орнытылыын (рентабелділікті, тлем абілеттілігін, кредитті теу абілеттілігін), оны рыноктаы жадайын (бсекеге жарамдылыын) сипаттау шін ажет. Талдауа ажетті апараттар бухгалтерлік баланста, аржылы-шаруашылы ызметті нтижелері туралы есепте (пайда жне зияндар туралы есепте), ашалай аражаттарды озалысы туралы есепте болады; сондай-а тым егжей-тегжейлі оперативтік апарат олданылады.
Бухгалтерлік балансты крсеткіштерінде шаруашылы жр-гізуші субъектіні активтері мен пассивтері туралы мліметтер болады, олар активтер тімділігіні* дрежесін, баалы ааздарды табыстылыын, шаруашылы жргізуші субъектіні аымдаы жне стратегиялы ммкіндіктерін сипаттайтын аржылы коэффициенттерді есептеп шыаруа жадай жасайды. Коэффициенттерді менеджерлер ішкі баылау шін, банк жмыскерлері мен баалы ааздар жніндегі мамандар шаруашылы жргізуші субъектіні рейтингін жне оны даму перспективаларын айындау шін пайдаланады.
Крсеткіштерді, коэффициенттерді, нормаларды – аржылы экономикалы механизмні элементтерін адаалап отыру ксіпорындарды жмысын оперативті басаруа жне баылауа, бизнес-жоспарда немесе дамыту жобасында берілген аржылы шаруашылы дерістерді, баыттарды дер кезінде тзетуге ммкіндік береді. Сонымен бірге бл крсеткіштер ксіпорынны «визиттік картечкесі» болып табылады, инвесторлара, ріптестерге жне кредиторлара оны міршедігі, аржылы орнытылыы туралы ойлауа ммкіндік береді.
Сйтіп, аржылы менеджмент ксіпорынны аржылы амтамасыз етілуіні тактикасы мен стратегиясы ретінде аржыны тиімді іс-рекет етуіні масаттары шін оны аындарын басаруа ммкіндік береді. Ксіпорынны жиынты аша айналысын басару бойынша аржылы менеджментті стратегиялы нсамасы дайы ндірістік дерісті амтамасыз етуге, берілген критерийлерде ашалай орларды алыптастыруа, оларды нысаналы арналым бойынша пайдалануа баытталан. аржылы менеджментті жалпы масатты нсамасы – экономикалы дамуды ішкі жне сырты факторларын есепке алу негізінде ксіпорынны тымды аржылы саясатын жзеге асыру.
*тімділік – зіні міндеттемелерін, берешегін (пассивтерін) мезгілінде теу шін ксіпорындар, банктер активтеріні ашаа тез айналу ммкіндігі; оларды ызметіні тратылыы мен тиімділігі туралы пайымдайтын аса маызды крсеткіші мен сипаттамасы.