Коммерциялы емес йымдар мен мекемелер аржысыны мазмны жне оны йымдастыру

Коммерциялы емес ызмет ызметтер сферасыны кптеген салаларын кіріктіреді, оны рамында материалды ндіріске тн амтамасыз ететін рылымдар жмыс істеуі ммкін. Соны- мен бірге ндірістік емес сферада коммерциялы негізде жмыс істейтін трын й-коммуналды жне трмысты ызмет крсе-ту, сатандыру, банк жне баса ксіпорындарымен (йымдары-мен) атар, коммерциялы емес ызмет жргізетін йымдарды лкен блігі жмыс істейді.

Кіріс тсіру негізгі масаты болып табылмайтын жне алын-ан таза табысты атысушылар арасында блмейтін заи тла коммерциялы емес йым деп танылады.

Коммерциялы емес йымдар туралы азастан Республика-сыны заына сйкес коммерциялы емес йымдар леуметтік, мдени, ылыми, білім беру, айырымдылы, басару масаттарына ол жеткізу; азаматтарды жне йымдарды ытарын, зады мдделерін орау, даулар мен жанжалдарды шешу, азаматтарды рухани жне зге кажеттіліктерін анааттандыру; азаматтарды денсаулыын сатау, оршаан ортаны орау, дене шынытыру мен спортты дамыту: за кмегін крсету шін, сондай-а оамды игіліктерді жне з мшелеріні (атысушыларыны) игіліктерін амтамасыз етуге баытталан баса да масаттарда рылуы ммкін.

Коммерциялы емес йымдар ызметіні масаттары крыл-тай жаттарымен айындалады.

Коммерциялы емес йымдар мекеме, оамды бірлестік, акционерлік оам, ттыну кооперативі, ор, діни бірлестік, ауымдасты (ода) нысанындаы заи тлаларды бірлестігі нысанында жне занамалы актілерде кзделген зге нысанда рылуы ммкін. Бл йымдар ызметіні масаты пайда не-месе табыс табу емес, керісінше жеке меншік сектор жасаысы келмейтін немесе амтамасыз ете алмайтын оамды ажеттіліктерді анааттандыру болып табылады. Бдан баса стратегиялы оамды дамуды ажеттілігі бойынша ызметті белгілі бір трін орталытандырылан тртіппен мемлекетте шоырландыру ажет болады.

Коммерциялы емес ызмет негізінен оамды тауарлар, игі-ліктер мен ызметтерді ндіру жне олармен амтамасыз етуді ажеттігімен айындалады, оларды мазмны 10.1. параграфта баяндалан. оамды тауарлардын белгілі бір трлерін ндіруді едуір ауыс пайдасымен байланысты мемлекет зіне алады.

ызметті коммерциялы емес трлері (мемлекеттік секторды шыара отырып) жнге келтірілген рынокты экономикасы бар елдерде айтарлытай дамып отыр. Кітапханаларды, мражайларды, ауруханаларды, оу орындарын, театрларды, р трлі айырымдылы орларды, ксіби бірлестіктерді йымдастыруды коммерциялы емес нысаны жекеше бастаманы оамды-пайдалы ызметпен йлестіруге ммкіндік береді. Бл трізді даму оамды игіліктерді ндірушілер пайдаланатын салы жеілдіктерімен ана тсіндірілмейді. Жеілдік беру кезінде мемлекет р трлі йымдарды саралайды, мндаы басты критерий – крсетілетін ызметтерді оамды пайдалылыыны дрежесі. Мемлекет сонымен бірге халыа ызмет крсететін белгілі бір йымдарды аражаттандырады.

Коммерциялы емес йымдар арылы оамды ажеттіліктерді аржы-ландыру жніндегі мемлекетті іс-имылы халыа ызмет крсету жніндегі оларды лкен икемділігімен жне жеделдігімен тсіндіріледі. ызметті ком-мерциялы емес трлерінен алатын пайданы немесе табысты пайдалануды каржылы механизмі, мысалы, АШ-та оларды йым мшелеріні, не йым-ды баылауа атысты тлалар арасында блінбейтінін анытайды. Пайда не-месе табыс не йымны дамуына, не оларды ызметін пайдаланатын тлалара (аурулар, оушылар, ажетсінетін азаматтар жне т.б.) баытталады.

азастан Республикасыны занамалы практикасы басаша іс-рекет ете-ді: мнда ксіпкерлік ызметтен алынан кез келген табыса, салы салуды з-ге объектілеріне (айналымдар, тауарлар, млік жне т.б. сияты) салы салына-ды. Коммерциялык емес йымны сыйаы, грант, кіру жне мшелік жарналар, айырымдылы кмек, теусіз берілген млік, теусіз негіздегі аударымдар мен айырымдылы трінде алан табысы салы салуа жатпайды.

азастанда «Мемлекеттік леуметтік тапсырыс туралы заа сйкес кі-меттік емес йымдар мемлекеттік леуметтік тапсырысты жзеге асыру кезінде мемлекеттік органдар з зыры шегінде олара апаратты, консультациялы, дістемелік, йымды-техникалы колдау крсетеді.

Мемлекеттік леуметтік тапсырыс – леуметтік бадарламаларды, жо-баларды, сонымен бірге мемлекеттік леуметтік тапсырысты жзеге асыруа келісімшарт жасасу арылы бюджеттік аражаттар есебінен амтамасыз етіл-ген республикалы, салалы жне ірлік дегейлерді леуметтік мселеле-рін шешуге баытталан жекелеген шараларды іске асыру нысаны. леуметтік бадарлама, жоба: білім беру, ылым, апарат, денсаулы сатау, спорт, ор-шаан ортаны орау; жастар, демографиялы, тендерлік саясат; леуметтік к-мек; кы орау ызметі; мдениет саласында жне зге леуметтік маызды сфераларда масаттара жетуге баытталан йымды, экономикалы жне тех-никалы іс-шараларды жиынтыы болып табылады.

Мемлекеттік леуметтік тапсырысты іске асыру мына баыттар бойынша жзеге асырылады:

1) білім беру, ылым, апарат, дене шынытыру жне спорт саласында ма-саттара жету;

2) азаматтарды денсаулыын корау, салауатты трмыс салтын насихаттау;

3) оршаан ортаны орау;

4) жастар саясаты мен балалар бастамасын олдау;

5) демография проблемаларын шешу;

6) тендерлік проблемаларды шешу;

7) халыты леуметтік осал жіктерін олдау;

8) жетім балалара, толы емес жне кп балалы отбасыларыны балалары-на кмек;

9) азаматтарды жмыса орналастыруа жрдемдесу;

10) ытарды, азаматтар мен йымдарды зады мдделерін орау;

11) мдениет пен нерді дамыту;

12) тарихи-мдени мраларды орау;

13) оамды келісімді ныайту;

14) азастан заамасына айшы келмейтін зге леуметтік маызды

баыттар.

Мемлекеттік леуметтік тапсырысты аржыландыру бюджет аражаттары есебінен жзеге асырылады. Мемлекеттік леуметтік тапсырысты іске асыру шін арастырылан бюджет аражаттары азастан Республикасы занамасымен, нормативтік кыты актілерімен, сонымен бірге Мемлекеттік леуметтік тапсырысты жзеге асыруа арналан келісімшартпен белгіленген масаттара жне тртіпен пайдаланылады.

Коммерциялы емес йымдарды аржысы деп материалды емес игіліктермен ызметтерді жасау масатында материалды ндіріс салаларында жасалан лтты табысты айта блу нтижесінде рылатын ашалай орларды озалысын ортатандыратын ашалай атынастарды жиынтыын тсінеді.

Коммерциялы емес ызмет трлері мен салаларында мына-дай аржылы атынастар алыптасады:

йым мен бюджет арасында аржыландыру ретінде аражат-тарды алумен жне кейбір жадайларда бюджет алдындаы ар-жылы міндеттемелерді орындаумен байланысты атынастар;

аржылы ресурстарды блумен жне орталытандырумен байланысты жоары жне тменгі органдар арасындаы ішкіса-лалы атынастар;

йымдарды ішінде, яни оларды блімшелері арасындаы аржылы атынастар;

салааралы – трлі салаларды йымдары арасындаы а-шалай атынастар;

йымдар мен оларды жмыскерлері арасындаы ебекке аы тлеу жніндегі атынастар;

йымдар, мекемелер жне оларды ттынушылары арасын-даы (крсетілген ызметтерге аы тлеу жніндегі) атынастар жне т.б.

ызметті айрышалыты трлеріндегі зара байланыстар-ды тым ыса анытыты сипаттайтын атынастарды алып-тасуы ммкін, мысалы:

оамды йымдар мен оларды мшелері арасында жарна-ларды – кіру жне мшелік жарналарды тлеу, сондай-а осы йымдарды мшелеріне белгілі бір жетістіктер мен ызмет н-тижелері шін ктермелеулік сипаттаы тлемдер бойынша;

коммерциялы йымдар мен оларды демеушілері арасында йымны ызметін олдап отыру шін материалды жне а-шалай нысандарда аражаттар беру жнінде;

саты компанияларында йымдарды белгілі бір континген-тін (скери ызметшілерді, кш ведомстволары мен салы службалары ызметкерлеріні жне т.б.) міндетті сатандыру арым-атынастары;

сондай-а белгілі бір шарттарда кредиттік атынастарды бо-луы ммкін.

Аталан аржылы атынастар ашалай орларды алыптастыру, блу жне пайдалануды білдіреді, оларды мынадай негізгі топтара біріктіруге болады:

йымдар мен мекемелерді пайдалану ызметін амтамасыз ететін орлар;

крделі жмсалымдарды орлары;

ктермелеу жне ынталандыру сипатындаы орлар;

жмыскерлер мен контингенттерге (мысалы, оу орындарын-даы оушылара, емдеу мекемелеріндегі аурулара) кызмет кр-сетушілерді материалды, леуметтік-мдени жне трмысты мтаждарын анааттандырумен байланысты орлар;

негізгі кызметті дамыту орлары.

Коммерциялы емес йымдарды аржысын йымдастыру-

а негізінен оларды йымды ыты нысандары сер етеді. Сондытан коммерциялы емес йымдар аржысыны ерек-шеліктерін анытау шін оны рамына кіретін мекемелерді, йымдарды, оларды ызметіні сипатын, баскаруды йымдас-тыруды жне каржыландыруды дістерін ескере отырып зер-делеген жн.

Коммерциялы емес йымдарды шаруашылы ызметін жргізуді дістері бюджеттік аржыландыру (крсетілген ыз-меттер мен игіліктерді теусіздігі кезінде) жне шаруашылы-коммерциялык есеп пен зін-зі теу негіздері (теулігі кезінде) болып табылады. Рынок жадайларында йымдарды кбісі коммерциялы есеп негізіне кшуде – крсетілетін ызметтерді сраным баасы бойынша сатады, здігінен даму шін жеткілікті орланым жасайды.

Бюджеттік аржыландыру – меншікті табыстары жо йым-дар мен мекемелерді шыыстарын жабу шін мемлекеттік бюд-жеттен ашалай аражаттар беру. ндірістік емес мекемелерді стауа жмсалатын бюджеттен аржы блуді клемі, масат-ты баыты жне оны блу шыыстарды аржыландыруды дара жоспарымен аныталады. Мндай тртіппен білім беру, денсау-лы сатау, леуметтік амсыздандыру мекемелері, мемлекеттік билікті, мемлекеттік басару мен оранысты органдары, ы-лыми, шыармашылы, мдениет мекемелеріні бір блігі ар-жыландырылады. Біратар мекемелерді бюджеттік аржылан-дыру кезінде шыындарды амтамасыз етуді косымша кздері пайдаланылуы, ызметтерді ттынушыларды жарналары мен тлемдері баытталуы ммкін. Ашалай аражаттар бюджеттен каржы блуге сйкес беріледі жне мекемені аржы жоспарын-да – аржыландыруды дара жоспарында бейнелеп крсетіледі, негізгі капиталдарды, материалды босалы орларды сатып алуа, ызметтерді тлеуге, жалаы беруге, баса шаруашылы мтаждара жмсалынады. Мекемеде шаруашылы немесе ком-мерциялы ызметтен алынатын табыстар болса, олар дербес кі-ріс-шыыс жатында жоспарланады жне айрыша тртіппен пайдаланылады.

Бюджеттік аржыландыру бюджетті аражаттарын пайдала-нуды ата адаалайды, тек баптарды белгілі бір шебері тр-ысында ана оларды айта блуге шамалы ммкіндіктер береді. Бюджеттік аражаттарды жмсауа мекемелерді аржыландыру-ды жзеге асыратын аржы органдары тарапынан баылау кой-ылан.

Шаруашылы жргізуді шаруашылы-коммерциялы есебі шыындарды материалды емес ызметтер крсету мен игі-ліктерді сатудан тскен тсім-ашадан телетін мекемелер мен йымдарда олданылады. Бл йымдарды ызметтері аыа крсетіледі. Блара аылы негізде жмыс істейтін білім беру мен денсаулы сатау мекемелері, салалы ылыми-зерттеу инс-титуттары, біратар шыармашылы мекемелері, ойын-сауы орындары жатады. Бл дісті коммерциялы емес йымдар мен мекемелерді ксіпорындары пайдаланады. Олар ызметпен байланысты р трлі ашалай шыындар жасайды: игіліктер мен ызметтерді ткізе отырып, тсім-аша алады; кірістерді шы-ыстардан асып тсуі орланымды райды. Бл ксіпорындарда аржы материалды ндіріс ксіпорындарындаыдай йымдас-тырылады.

Шыындарды зін-зі теу дісі аылы ызмет негізінде шаруашылы ызметін йымдастыруды арастырады, бл ыз-меттерді баасы орланымсыз шыыстарды клеміне атысты аныталады. Бл діс мдени-аарту ызметі, бос уаытты йым-дастыру саласында аылы ызметтер крсететін йымдарда (тр-мысты, ксіби машытар мен білім алу жніндегі, шет тілдерді, мдделер жніндегі лтты клубтарда зерделеуді курстары мен мектептері) олданылады.

Коммерциялы емес мекемелер, йымдар ызметіні материалды негізі ндірістік емес арналымдаы капиталдар болып табылады, оларды натуралды жне ашалай нысандары болады.

Натуралды нысандаы орларды йымдар мен мекемелер сатып алу-сату ретінде тауарлар сыылды белгілі бір бааа са-тып алады жне олар ттыну дерісінде зіні нын жоалтады. Осылай жасалан игілік пен ызметтерді тек ттыну ны болады, біра на ие болмайды*, ол ттыну кезінде жойылады, сйтіп коммерциялы емес йымдар мен мекемелер жасайтын лтты німні бір блігін пайдалану аяталады. Материалды емес нім мен ызметтерді жасау дерісінде жзеге асырылатын ндірістік емес орларды озалысы нысандарыны, сондай-а оларды дайы жаыртылуыны салалы ерекшеліктері болады. ызметті бл трінде кбінесе жоары біліктілікті ой ебегі олданылады, сондытан шыындарда деттегідей басты орынды ебекке аы тлеу алады. Материалды емес нім ордаландырылуа жатпайды, оны босалы ора айналдыруа болмайды, біра оны мекеме, йым шыындарыны сомасына те ашалай баалауы болады.

Коммерциялы емес сфера мекемелеріндегі ызметтер крсету (жасау) ашалай орларды алыптастырумен, блумен жне пайдаланумен, згеше аржылы атынастармен осарланып отырады.

Бл атынастарды бастапы табыстар мен орларды алашы блу мен ру дерісінде болмауы олара орта сипат. Сонымен бірге оларды негізінде ызметтер сферасы саласыны мекемелері мен йымдарыны аржы кздері алыптасады.