Коммерциялы емес йымдар мен мекемелердін шыыстары
Коммерциялык емес йымдар мен мекемелерді шыыстарыаидада, жарыда немесе зге бекітілген жатта арастырылан оларды функциялы ызметін амтамасыз етуге баытталан. Шыыстарды рамы мен рылымы йымны немесе мекеме атысушыларыны ызмет баыттарыны біріне тиістілігіне (атыстылыына), сондай-а бл ызметті жргізуде пайдаланылатын діске арай аныталады.
Шаруашылы есеп пен зін-зі теу негіздерінде жмыс істейтін йымдар мен мекемелер жмысты аржылы нтижелерін есепке алып жоспарлайды жне оларды кдулгі аржы жоспарыны немесе бизнес-жоспарды крсеткіштерінде ресімдейді (4 тарауды араыз). Бл жадайда ндіріс пен ызмет крсетуге жмсалатын шыындарды тізбесі материалды ндіріс сферасында жинаталатына сас болып келеді, біра рылымында материалды шыындарды лес салмаы едуір аз болып, ебекке аы тлеуге, леуметтік мтаждара аударылатын аударымдара (леуметтік салыты оса) жмсалатын шыындар басымыра болады. Баса крылымды ауытулар болуы ммкін, мысалы ымбат тратын жабды пен приборларды пайдаланатын ылыми мекемелерде амортизациялы аударымдарды лесі лкен болады.
Коммерциялы емес ызмет жргізетін йымдар мен мекеме-лер здеріні аржы жоспарларын здері жасайды. Мны сті-не тек бюджеттік аражаттар есебінен аржыланатын мемлекет-тік мекемелер шыындарды дара жоспарларын жасайды, онда мекеме ызметіні сипатты крсеткіштері жне аражаттарды сыныптаманы блімшелері бойынша блу бейнелеп крсеті-леді, ал здеріні ажеттіктерін бюджеттік аражаттармен ана емес, каржылы ресурстарды баса трлерімен амтамасыз ете-тін йымдар мен мекемелер шыындар мен табыстарды дара жоспарларын жасайды.
Коммерциялы негізде жмыс істейтін ксіпорындарды ар-жы жоспарларынан аржыландыруды дара жоспарыны басты айырмашылыы сол, дара жоспарда шыындар анарлым ег-жей-тегжейлі негізделсе, кірістер тек р трлі кздер трысынан бейнеленеді.
Жекелеген мекемелер мен йымдар бойынша тпелі кезені жоспарлы аржылы жат ретінде оларды бюджеттік емес кздері бола трса да шыындарды дара жоспары пайдаланыла беруі ммкін: бл жадайда крсетілген аылы ызметтер шы-ындарды дара жоспарында бюджеттен тыс аражаттар ретінде бейнеленуі, не арнайы аражаттарды ерекше дара жоспары бой-ынша жоспарлануы ммкін.
Экономикалы жіктеме бойынша аржыландыруды дара жоспарларында шыындар детте саната, сыныпа, ішкі сыныпа, згешелікке топтастырылады.
«Агымдаы шыгыстар» санаты мына сыныптарды кіріктіреді:
Ішкі сыныптарды рамында тауарлар мен ызметтерге жмсалатын шыыстар:
згешеліктері бар жалаы: негізгі жалаы, осымша ашалай тлемдер, темаы тлемдері, жинатаушы зейнетаы орларына тленетін міндетті зей-нетаы жарналары;
жмыс берушілерді жарналары, згешеліктері:леуметтік салы, авток-лік ралдары иелеріні ыты-азаматты жауапкершілігін міндетті сатандыруа, мемлекеттік мекемелерді жмыскерлерін мемлекеттік емес міндетті сатандыруа тленетін жарналар; скери ызметшілер мен ы орау органдары жмыскерлеріні жеке басын міндетті сатандыруа тленетін жарналар, сонымен бірге мемлекеттік ызметшілерді мемлекеттік сатандыру;
тауарларды сатып алу, згешеліктері: тама німдерін сатып алу; дрілік заттар мен медициналы арналымны зге ралдарын сатып алу; аымдаы шаруашылы масаттарына арналан заттар мен материалдарды сатып алу; жмса жабды пен дние-млікті сатып алу; айрыша жабды пен материалдарды сатып алу; ел ішінде іссапарлар мен ызмет бабындаы жріп-трулар; елден тыс жерлердегі іссапарлар мен ызмет бабындаы жріп-трулар; й-жай мен жер шін жалгерлік аы; тауарларды сатып алуа крсетілетін зге ызметтер;
ызметтерді сатып алу, згешеліктері: байланыс ызметіне аы тлеу; коммуналды ызметтерге аы тлеу;
клік ызметтеріне аы тлеу; электр уаты шін аы тлеу; жылу шін аы тлеу; ймереттерге ызмет рсету бойынша аы тлеу; азастан Республикасыны мемлекеттік органдарына клік ызметтерін крсету шін ызмет бабындаы жеіл автомобилдерді пайдалану; басадай ызметтер;
баса аымдаы шыыстар, згешеліктері: жабды пен рал-саймандарды стау; ймереттерді, й-жайлар мен имараттарды стау жне аымдаы жндеу; сот шешімін атару; ерекше шыыстар; кредиторлы берешекті теу; басадай аымдаы шыыстар;
мемлекеттік тапсырыс шегінде крсетілетін ызметтер, ерекшеліктері: заи тлалара крсетілетін ызметтер; аржы мекемелеріне крсетілетін ыз-меттер; жеке тлалара крсетілетін ызметтер;
Ішкі сыныптар мен біраттас згешеліктер рамындаы «сыйаылар (мдделер) тлеу» сыныбы:
ішкі арыздар бойынша сыйаылар (мдделер) тлеу; сырты арыздар бойынша сыйаылар (мдделер) тлеу.
Ішкі сыныптарды рамындаы «субсидиялар* жне баса аымдагы трансферттік тлемдер» сыныбы:
субсидиялар (біраттас згешелігімен);
згешеліктері бар жеке тлалара берілетін аымдаы трансферттер: міндетті леуметтік амсыздандыруа беру; зейнетаылар, стипендиялар, бас-адай аымдаы трансферттер;
згешеліктері бар мемлекеттік басаруды баса дегейлеріне берілетін аымдаы трансферттер: субвенциялар**; мемлекеттік басаруды баса дегейлеріне берілетін басадай аымдаы трансферттер; жоары дегейге берілетін басадай аымдаы трансферттер;
згешелігі бар шет жаа берілетін аымдаы трансферттер – шет жатаы йымдара берілетін аымдаы трансферттер; згешелігі бар басадай аымдаы трансферттер – р трлі басадай аымдаы трансферттер.
«Крделі шыыстар» санаты жалыз ана сыныпты – ішкі сыныптарды рамындаы негізгі капиталды сатып алуды кіріктіреді: згешеліктері бар негізгі капиталды сатып алу: негізгі рал-жабдыты сатып алу; ймереттер мен имараттарды сатып алу; басадай активтерді сатып алу;
негізгі капиталды жасау, соны ішінде згешеліктері: ймереттер мен и-мараттарды, жолдарды салу, басадай крделі активтерді жасау;
згешеліктері бар крделі жндеу: имараттарды, ймереттерді жне негізгі жабдыты крделі жндеу, жолдарды крделі жндеу, басадай крделі жндеу;
згешелігі бар босалы орлар жасау шін тауарлар сатып алу: мемлекет-тік босалы орларды жасау шін тауарларды сатып алу;
згешеліктері бар жерді жне материалды емес босалы орларды сатып алу жерді сатып алу; материалды емес активтерді сатып алу;
ел ішіндегі крделі трансферттер, соны ішінде (згешелігі): мемлекеттік ксіпорындара берілетін трансферттер; аржы мекемелеріне берілетін крделі трансферттер; мемлекеттік басаруды баса дегейлеріне берілетін крделі трансферттер; басадай крделі трансфеттер;
шет жаа берілетін крделі трансфеттер, соны ішінде згешеліктері бар: халыаралы йымдара берілетін крделі трансферттер; шет жаа бері-летін басадай крделі трансферттер.
«Кредит беру, лестік атысу» санаты мына сыныптарды кіріктіреді:
згешелігі бар ішкі несиелендіру: мемлекеттік басаруды баса дегейлерін несиелендіру; мемлекеттік ксіпорындарды несиелендіру; аржы мекемелерін несиелендіру, жеке тлаларды несиелендіру; басадай ішкі несиелендіру;
згешелігі бар сырты несиелендіру: р трлі сырты несиелендіру;
згешеліктері бар шетелдік акционерлік капитала лестік атысу: халы-аралы йымдарды акцияларын сатып алу; басадай халыаралы йымдар-ды акцияларын сатып алу;
згешеліктері бар ішкі акционерлік капитала лестік атысу:
мемлекеттік емес мекемелерді акцияларын сатып алу; аржы мекемелері-ні акцияларын сатып алу; басадай мекемелерді акцияларын сатып алу.
«аржыландыру» санатымына ішкі сыныпты кіріктіреді:
згешеліктері бар ішкі борышты теу: мемлекеттік басаруды баса де-гейлеріне арыз борышты теу, ішкі рынока орналастырылан мемлекеттік ба-алы ааздар бойынша борышты теу, басадай ішкі борышты теу;
бір аттас згешелігі бар сырты борышты теу ішкі сыныбы.
Коммерциялы емес ызметті жеке баыттары мен трлері шін зіндік сипаты бар шыындарды райтындарды басым болып келуі оан тн асиет. Мысалы, халыты леуметтік орау йымдарында, сіресе й шаруашылытарына берілетін трансферттерді зіндік салмаы жоары. Бан балалары бар отбасына берілетін жрдемаылар, трмыс кныны ымбаттауына байланысты табысы аз азаматтара темаылар, соыс ардагерлеріне, экологиялы апаттарды нтижесінде азап шеккен азаматтара берілетін р трлі темаылар жне т.б. жатады.
Денсаулы сатауды емдеу мекемелерінде сипатты шыыс-тар дрілік заттар мен тау ралдарына, таамды азытара, жмса жабдыа жмсалатын шыыстар болып табылады.
ораныс жйесінде скери арналымдаы тауарлар мен скери техниканы сатып алуа, азы-тлікпен амтамасыз етуге, скери ызметшілерді ашалай жабдыталымын тлеуге жмсалатын шыындар маызды орын алады.
Ксіпода, партия, оамды озалыстар сияты оамды йымдар шыыстарыны рамында съездерге, конференция-лара, митингіге дайындалу жне оларды ткізуге, гіт-насихат жмысын жргізуге жмсалатын шыыстар сипатты шыыстар болып табылады. Ардагерлерді оамды йымдарында олар-ды атысушыларына материалды ызмет крсету шыыстары басым болады.
Мдени-аартушылы мекемелерде (кітапханаларда, мражайларда, траты крмелерде) едуір аражаттар кітап орларын, экспонаттарды, коллекцияларды толытыруа жмсалады.
«Крделі шыыстар» санаттарына жмсалатын шыыстар крделі крылыс, негізгі ндірістік емес орларды жасау мен мо-лайтуды жргізетін, сондай-а оларды крделі жндеу туралы жмыс абілеттілігінде стауды жзеге асыратын ызметті ком-мерциялы емес трлеріні барлы йымдары мен мекемелері шін сипатты болады. Бл санат бойынша сондай-а материал-ды активтерге, жерге кыты сатып алуа жмсалатын шыыс-тар, аржы мекемелеріні жарылы орына тленетін жарналар тіркеледі.
«Кредит беру, лестік атысу» санаты бойынша шыыстар баса экономикалы бірліктерді несиелендіруді, оларды айна-лыса шыарылан баалы ааздарын сатып алуды, мемлекеттік ксіпорындара, аржы мекемелеріне, жекеше ксіпорындара трлі кредиттер беруді жзеге асыратын йымдар мен мекемелер шін арастырылады.
«аржыландыру» санаты бойынша шыыстарды ішкі жне сырты берешектерді тейтін йымдар мен мекемелер, негізінен мемлекеттік жне кіметтік рылымдар жзеге асырады.
ндірістік емес сфера салаларына баытталан аражат-тарды клемі оларды ызметіні нтижелеріне оамны ажеттіліктерімен, сондай-а ндірілген лтты табыспен аныталады. Алайда азіргі кезде ол кбінесе мемлекеттік бюджетті ахуалына, жргізіліп отыран аржылы саясата байланысты болып отыр.
леуметтік-мдени шараларды аржыландыруды ондаан жылдар бойы стем болан «алды аидаты» зіні шамасыз-дыын лдеашан длелдегеніне арамастан лі де орын алуда. Сонымен бірге ндірістік емес салаларды материалды ндіріс-ке дайы ндірісті жмыс кшімен амтамасыз ете отырып, бел-сенді ыпал жасап отыратынын мытуа болмайды.
Бюджеттен аржыландыру шін е жоары тиімділікті (олар-ды сапасы, ассортименті, орындау уаыты, абылдауа болатын н жне т.б.) амтамасыз ететін мекемені немесе йымны ызметтер крсету бадарламасы тадап алынанда бюджеттік йымдар деп аталынатындарды аржыландыру оларды ызмет-терін беру бадарламаларын конкурсты іріктеу негізінде йым-дастырылуы тиіс екенін ескеру ажет. Отайлылыты бл а-идаты рынокты орта жадайларында кез келген рылымны іс-имыныны нтижелігіне арай шекті пайдалылы теориясы-ны «шекті шыындар-пайда» талаптарына сай келеді.