Мемлекет аржысыны ымы жне рамы

Мемлекетті аржысы мемлекетті экономикалы, леумет-тік, саяси функцияларын орындау шін оны ажетті ашалай ресурстармен амтамасыз ететін елді аржы жйесіні маызды сферасы болып табылады жне олар экономика мен социумдаы[***] сан алуан зара байланыстарды амтитын мемлекеттік секторды ндірістік жне леуметтік атынастардаы іс-имылымен байланысты.

Экономикалы мні жаынан мемлекетті аржысы мемлекет-ті, оны ксіпорындарыны аржылы ресурстарын алыптастырып, алынан аражаттарды мемлекет пен оны ксіпорындарыны функцияларын орындауа пайдалану шін оамды німні ны мен лтты байлыты бір блігін жасаумен, блумен жне айта блумен байланысты болатын ашалай атынастарды білдіреді.

Мемлекет (зіні билік пен басару органдары арылы), бір жаынан, жне ксіпорындар, йымдар, мекемелер, азаматтар, баса жаынан, бл сферадаы ашалайатынастарды субъек-тілері болып табылады.

Ішкі лтты німні суімен салыстыранда мемлекетті шыыстары кле-міні озыы арынмен суі мемлекетті аржыларына тн сипат болып та-былады. Бл былыс ХІХ асырдаы неміс экономисі Вагнерді заы – «спелі мемлекеттік белсенділік заы» ретінде белгілі. Бл заа сйкес нерксіп саласы дамыан елдерде мемлекетті шыындары ндіріс клеміне араанда жылдамыра суі тиіс. А. Вагнер мемлекеттік белсенділікті суін ш фактормен байланыстырады:

1) экономика дамуыны нтижесінде экономикалы мірді крделенуімен жне ебек блінісіні тередеуімен; бл мемлекет тарапынан тиімді жне тымды экономиканы, ы тртібін, за ызметтерін кеейтуді олдауды ажеттігіне жеткізеді;

2) техника мен технология дамуы капиталды лкен млшеріне ажеттілікті ажет етеді, бл капиталды майда фирмаларды алдында артышылытары бар акционерлік компаниялар немесе мемлекттік корпорациялар амтамасыз ете алады; мемлекет монополияларды ызметін реттеу шін техникалы шарттар бойынша олар рылатын ндірістерге атысуы тиіс;

3) крсетілетін ызметтерден болатын пайда экономикалы баалауа тз-бейтін білім беру жне денсаулы сатау сфераларында мемлекет белсенділікті кшейтеді.

Сйтіп, Вагнерді заы рынокты шаруашылыты белгілі бір шектеулі-лігін жне экономикалы дерістерді мемлекеттік реттеуді ажеттігін длел-дейді.

Мемлекет аржысы шін кп дрежеде блгіштік тжырым-даманы іс-рекеті олайлы, сондытан ол блгіштік жне баылау функцияларын орындайды.

Сонымен бірге экономиканы мемлекеттік секторында на-тылы ндіріспен байланысты (мемлекеттік ксіпорындар, лтты холдингтер мен компаниялар) аржылы атынастар рекеті жа-дайларында мемлекет аржысыны дайындірістік функциясы іс-рекет етеді. Жалпы кеейтілген тсінікте бл буын оамды дайы ндіріске оны «адамны сіп-нуіне», оны материалды, леуметтік, табии жне моралды игіліктеріне жрдемдесу блігіне жмыс істейді. Бл маынада аржыда дайы ндірісітік функцияны аламды рекеті жне жарым-жартылай блгіштік туралы айтуа болады.

Алайда блгіштік фукциядаы мемлекетті аржысын нер-лым толы сипаттау шін мемлекетті реттеуші іс-имыл-дарыны ажеттігінен туындайтын ( 231 беттегі 3,4,5 тарматар) рамдас осалы функцияларды бліп крсеткен жн; бл: 1) орналастыру; 2) айта блгіштік; 3) тратандыру осалы функциялары.

Орналастыру осалы функциясы оамдытауарлар, игілік-тер жне ызметтер крсету рынокты жйе арылы амтамасыз етілуі ммкін еместігінде, мемлекетті оларды ндіру жне ха-лыты амтамасыз ету шін ресурстарды блуі жне орналасты-руы ажет екендігінде крінеді. Мселе шектеулі экономикалы ресурстарды «жекеше» жне «оамды» тауарлар арасында о-тайлы блуде жне оларды рылымы мен млшерін тадауда болып отыр. оамды тауарларды ресурстары кбінесе салы-тарды есебінен алыптасатындытан, жекеше, рынокты тауар-ларды ндіруді ммкіндіктері шектелінеді, отайландыру проб-лемалары фискалды саясат шін иын болып крінуі ммкін.

Трлі фискалды ралдар арасында айта блгіштік осалы функция кбінесе тікелей мыналар арылы орындалады:

1) табысы тмен й шаруашылыын аражаттандыруды жоа-ры табыстара демелі салы салумен йлестіретін салыты трансферттік тсім арылы;

2) баламалы трде айта блу жалдаушылардан тмен табыс болатын трын й сыылды оамды шаруашылыты аржы-ландыру шін пайдаланылатын прогрессивті салытар арылы орындалуы ммкін;

3) аырында, айта блуге табысы тмен ттынушылар пай-даланатын баса тауарларды аражаттандыруды кбінесе жоары табысты ттынушылар сатып алатын тауарлара салынатын са-лытармен йлестіру арылы жету ммкін.

Саясатты баламалы ралдарын тадауда ттынушыларды немесе ндірушілерді тадауа араласуы боланда ктерілетін толы нтижеленетін ысыраптар немесе тиімділік шыындары есепке алынуы тиіс. Салыты-трансферттік механизм арылы айта блуді жеке ттыну немесе ндірістік тадауа кедергі жасамайтын артышылыы болады. Алайда тіпті бл механизм де «тиімділік шыындарысыз» емес, сондытан жанжалды тедік пен тиімді масаттарды тегеруді табу ажет. Жргізілетін отайлы саясат мдделерді екеуіне олданылуы тиіс.

Тратандыруды осалы жйесіні іс-рекеті сырты сауда мен тлем балансыны жай-кйіні нтижелерін ескере отырып, жоары жмыспен амтуа, бааны тратандыру мен экономи-калы суді олайлы дрежесін амтамасыз етуге саяды. Соны-мен бірге мемлекеттік бюджетті шыыстары жне салы салу-даы згерістер бойынша ата не шектеулі шараларды олдана отырып, мемлекет жиынты сраныма ыпал жасайды. Осыан байланысты бл осалы функция аржыны дайындірістік функциясына барып тіреледі жне мемлекет жмылдыран ар-жылы ресурстарды лаймалы дайы ндіріске инвестициялау масатына баыттау кезінде оан трленуі ммкін.

Мемлекетті аржысы бл буына имманенттік трде тн ретінде брын баяндалан тсініктердегі баылау функциясын орындайды (1.5 параграфты араыз).

Мемлекет аржысыны экономикалы мазмны бірыай емес: оны рамында жеке ошауланан буындар блінеді, оларды райсысы згеше функцияларды орындайды.

Мемлекетті аржысы республикалы жне жергілікті дегейлерде іс-рекет етеді жне мемлекеттік бюджетті, бюджеттен тыс орларды, мемлекеттік кредитті, мемлекеттік жне муниципалды ксіпорындар мен йымдарды аржыларын кіріктіреді. Аталан буындарды трлі функциялы арналымыны арасында мемлекет экономикалы, леуметтік, саяси дерістерді лкен спектріне, салалы жне ауматы проблемаларды шешуге ыпал етеді. Экономикалы жне леуметтік сфераа мемлекеттік басшылыты дегейіне арай мемлекетті аржысы жалпы мемлекеттік (республикалы) жне жергілікті (муниципалды) аржылар болып блінеді.

Функциялы арналымы бойынша мндай сан алуан аржылы байланыстарды арасында мемлекет ауматы, сондай-а сала-лы аспектілерде кптеген экономикалы жне леуметтік де-рістерге ыпал жасай алады.

Егер аржылы атынастарды топтастыру кезінде мемле-кетті экономика мен леуметтік дерістерге басшылы жасау дегейіне сйенетін болса, онда азастан Республикасындаы мемлекет аржысыны рылымын шамамен мынадай трде крсетуге болады (10.5 сызба).