Сызба. азастанны мемлекет аржысыны рамы

 

Мемлекет аржысыны рамында республикалы жне жергілікті дегейлерде алыптасатын бюджеттік атынастар маызды рл атарады. Бюджеттік зара байланыстар кмегімен мемлекеттік рылымдарды арамаына аржылы діспен айта блінетін лтты табысты едуір блігі жмыл-дырылады. Трлі дегейді бюджеттері – республикалы, жер-гілікті бюджеттер тиісінше кімет пен басаруды республи-калы жне жергілікті органдары шін тірлікті аржы базасы болып табылады.

азастан Республикасы аумаында жалпы функцияларды орындау шін республикалы (орталы) бюджет алыптасты-рылады. Оны ресурстары мемлекеттік масатты кешенді ба-дарламаларды аржыландыруа, республикалы функцияларды орындауа, сондай-а арулы кштер мен басару органдарын стауа байланысты мемлекетті шыыстарын амтамасыз етуге арналан.

Бюджеттік атынастар жйесінде жергілікті бюджеттерге маызды орын беріледі. Жергілікті бюджеттер кбінесе эко-номикалы дерістерді реттеу шін пайдаланылады, ндіргіш кштерді орналастыруа ыпал етеді, жергілікті ксіпорындар шыаратын німіні бсекелестік абілетін арттыруа, ауматы инфрарылымды жасауа, ебек ресурстарыны дайы суі ж-ніндегі шыындарды аржыландыруа жрдемдеседі. Жергілікті бюджеттер леуметтік бадарламаларды жзеге асыруда зор рл атарады.

Бюджеттен тыс орларды[†††]арналымы – арнаулы масатты аударымдар мен баса кздер есебінен жеке нысаналы шаралар-ды аржыландыру. Бюджеттерде аражаттар иесізденеді, ал бюд-жеттен тыс орларды ыты мртебесі аражаттарды ата масатты арналым бойынша пайдалануа ммкіндік береді. ор-ларды дербестігі (автономдыы) кілетті жне атарушы ор-гандарды атысуысыз дербес басаруды ажет етеді, мны зі бюджеттен тыс орларды аражаттарын нерлым жедел пайда-лануа ммкіндік береді.

Мемлекеттік кредитті мазмнын райтын ашалай аты-настар мемлекет аржысыны згеше блігі болып табылады. Мемлекеттік кредиттік атынастар ксіпорындарды, йымдар мен халыты уаытша бос ашасын жмылдыруа жне оларды мемлекетті шыыстарын аржыландыруды амтамасыз ету шін билік органдарына уаытша беруге байланысты пайда болады.

Заи жне жеке тлаларды уаытша бос ашаларын мемле-кетті жмылдыруы аржы рыногында облигацияларды, азына-шылы міндеттемелерді жне мемлекеттік баалы ааздарды баса трлерін сату арылы жзеге асады. Халыаралы кредитте арым-атынастара шетелдік мемлекеттер, оларды компаниялары, фирмалар, сонымен атар халыаралы жне мемлекетаралы аржы мекемелері кіріседі.

Мемлекеттік секторды жмыс істеуі мемлекеттік меншікті болуына негізделген. Меншікті жіктеу трысынан мемлекеттік заи йымдарды млкі жне мемлекеттік азына болып ажыратылады.

Мемлекеттік заи тлаларды млкі замен блектелген жне мемлекеттік ксіпорындар мен йымдар аржысыны ж-мыс істеуіні негізін райды. Оларды ызметіні ерекшелікте-рі «Шаруашылы жргізуші субъектілерді аржысы» блімінде баяндалан, йткені мемлекеттік сектор ксіпорындарыны зін-дік аржы жйесіні бл буыныны барлы субъектілері шін сас жне басаруды бірттас аидаттарына баынады.

азастан Республикасы Азаматты кодексінде «мемлекеттік азына» ы-мы бліп крсетіледі.

Мемлекеттік азына республикалы жне жергілікті азына болып бліне-ді. Республикалы азына мыналарды кіріктіреді:

1) республикалы бюджетті аражаттары;

2) мемлекетті алтын-валюталы аражаттары;

3) мемлекеттік меншікті айрыша ыыны млкі (жер, оны ойнауы, сімдік жне жануар лемі, баса табии ресурстар);

4) республикалы меншікке жататын ошауландырылмаан млік. Млік иесі талап етпеген иесіз млік, тркіленген, мралану ыы бойынша мемле-кетке берілген лген адамнан алан млік (иесіз млік), мемлекетке – азынаа ткізуге немесе беруге жататын кмбелер, олжалар азыналы бола бастайды.

Жергілікті азына мыналарды кіріктіреді:

1) жергілікті бюджетті аражаттары;

2) коммуналды меншікке жататын ошауландырылмаан млік.

Меншікті пайдалануды сас сан алуан нысандары мемлекетке икемді жне атаулы экономикалы жне аржылы саясатты жргізуге, экономикалы жне леуметтік дерістерге, оларды керекті арнаа баыттай отырып, ыпал етуді аржылы механизмін белсенді олдануа ммкіндік береді. Сонымен бірге кіметті экономикалы функцияларын орындауды, оамны мір сруіні р кезеінде оны масаттары мен міндеттерін жзеге асыруды негіздері ретінде «мемлекетті аржысы» категориясыны рлі мен маызы білінеді.

БАЫЛАУ СРАТАРЫ

1. Мемлекетті оамдаы экономикалы ызметі оны андай функцияларында крінеді?

2. Экономикалы ресурстарды айта блуді ажеттігі неден туады?

3. «Жанама нтижелерді» іс-рекеті неде жне оларды реттеу шін андай шаралар абылданады?

4. «оамды тауар» ымы дегеніміз не?

5. оамды тауарларды ндіруде жне олармен амтамасыз етуде аржыны рлі андай?

6. Мемлекет аржысыны экономикалы мні неде?

7. Мемлекет аржысыны негізгі буындарын атап шыыдар жне олара ысаша сипаттама берідер.