Мемлекет кірістеріні мні
Мемлекет аржысыны іс-рекеті кезінде зара тыыз бай-ланысты екі деріс пайда болады: мемлекеттік рылымдарды арамаына аржылы ресурстарды жмылдыру жне ара-жаттарды мемлекетті р трлі ызметтеріне пайдалану. Бл дерістерді алашысы зіні крінісін мемлекетті кірістері ымында, екіншісі мемлекетті шыыстарында табады.
Мемлекетті кірістері деп экономикалы атынастарды жйесін айтады, бл атынастарды дерісінде мемлекетті ж-мыс істеуіні материалды базасын жасау шін мемлекетті меншігіне тсетін аражаттарды жиынтыы рылады.
Табыстар (кірістер) – аржылармен тыыз зара іс-рекет ететін крделі экономикалы категория. Табыс – бл аражаттар шыындарымен (оларды жзеге асыру уаты-сымен туелсіз трде) байланысты белгілі бір ызметті нтижесі. Табыстар ндірісті, коммерциялы, делдалды, зге нысаналы ызметті нтижесі болып табылады жне айта жасалан нім мен ызметтерді блу стадиясында пайда болады. Табыстарды аралы сипаты болуы ммкін, яни зіні алыптасуынан кейін бліністі жаа кезеіне кшеді немесе дайы ндірісті жаа стадиясына – айырбаса кше отырып, тпкілікті табыстар ретінде тпкілікті табыстар деп орланыма жне ттынуа тікелей пайдаланылатын табыстарды айтады ызмет атаруа ммкін.
Табыстарды аралы сипаты бір шаруашылы жргізуші субъектіні табыстары баса субъектіні шыыстары есебінен алыптасатындыында, мысалы, табыс салыын тлегенде ксіпкерлік секторды шыыстары мемлекетті табыстары (кірістері) болып табылатындыында немесе леуметтік масаттара жмсалан мемлекетті шыыстары халыты жекелеген топтарыны табыстары болып табылатындыына крініп білінеді.
Жиынты оамды німді блуді нтижесінде мемлекетті, жеке ксіпорындарды, шаруашылы йымдар-ды жне халыты бастапы табыстары жасалынады. Бастапы табыстар блу мен айта блуді дерістеріне шырайды, мнда маызды рлді аржы орындайды. Бл дерістерді нтижесінде ашалай орлар, е алдымен бюджеттік ор жасалынады.
Жалпымемлекеттік ажеттіліктерді анааттандыру шін ар-жы арылы халыты табысыны бір блігі алынады, ксіпорын-дарды жалпы табысы (пайдасы) блініске шырайды – оны бір блігі бюджетке тседі, баса блігі ксіпорындарда алады жне ішкі шаруашылыты мтаждара пайдаланылады.
Сонымен бірге ызметті ндірістік емес сферасыны мекемелері крсететін ызметтерді тлеу арылы халыты бастапы табыстары да айта блінеді. Бл тсімдер ызметтер крсету сферасы ксіпорындарыны (мысалы, халыа трмысты ызмет крсету, трын й-коммуналды шаруашылы жне т.б. ) табыстарын райды. Сйтіп, табыстар оамды німні нын шаруашылы жргізуші субъектілер бойынша блуге байланысты адамдарды арым-атынастарын білдіретін дербес экономикалы категория ретінде болады.
Мемлекетті кірістері мемлекеттік ксіпорындарды арамаына аржылы ресурстарды алыптастырумен байланысты болатын аржылы атынастарды блігі ретінде крінеді. Сонымен бірге жмылдырылатын мемлекетті аржылы ресурстары орталытандырылан категория ретінде болады. кірістер атарына, мемлекеттік ксіпорындарды арамаында аландары орталытандырылмаан кірістерге жатады.
Орталытандырылан аржы кірістері негізінен салы т-сімдері, сырты экономикалы ызметтен алынатын кірістер, ха-лы тлемдері есебінен алыптасады. Орталытандырылмаан кірістер ксіпорындарды здеріні ашалай табыстары мен орланымдарынан рылады.
Мемлекетті орталытандырылан кірістеріні рамында басты орынды бюджетті кірістері алады, оны есебінен оам-ды дамытуды экономикалы жне леуметтік міндеттерін шешу амтамасыз етіледі.
Мемлекет кірістеріні басым блігін трлі дегейдегі бюд-жеттерге орталытандыру бірттас аржылы саясатты жргі-зуге, аражаттарды лтты шаруашылыты басым салалары-ны пайдасына айта блуді амтамасыз етуге, ндірістік емес сфера ажеттіліктерін анааттандырып отыруа ммкіндік бе-реді. Бюджеттік аражаттардан баса мемлекетті орталытан-дырылан кірістеріне біратар мемлекеттік бюджеттен тыс ор-лар жатады.
Кірістер ымыны материалды-заттай жаы мемлекетте, шаруашылы жргізуші субъектілерде, халыта жинаталатын «ашалай аражаттарды» анытамасы болып табылады.
Мемлекет кірістеріні экономикалы табиаты жне оларды йымдастыру шаруашылы жргізуді жйесіне, мемлекетті саяси жне экономикалы рліне байланысты болып келеді.
рбір оамды экономикалы формация шін тауар-ашалай атынастарды даму дрежесімен, ндіріс дісімен , мемлекетті табиатымен жне функцияларымен байланысты болатын оан тн мемлекет табыстарыны жйесі сипатты болады.
Мемлекет табыстарыны алыптасуы мемлекетті тікелей белсенді атысуымен жзеге асырылады: ол бюджетке орталы-тандырылатын жне шаруашылы жргізуші субъектілерге ал-дырылатын оамны таза табысыны лесін белгілейді, сон-дай-а халыты жеке табыстарыны бір блігін жне оамны баса аражатарын шоырландырады.
Мемлекет ндіріс ралдырыны жне тиісінше, осымша німні иесі болып отыран жадайда мемлекет меншігінен алынатын табыстар мемлекет кірістеріні айтарлытай кзі болып табылады. Мемлекет кірістеріні бір блігі жалпымемле-кеттік ажеттіліктерді анааттандыру шін мемлекетті салы жйесі жмылдыратын ксіпкерлік секторды жне халыты табысыны бір блігі есебінен ралады. Табыстарды белгілі бір блігін мемлекет зіне арасты аржылы активтерді (акцияларды жне т.с.с.), жылжымайтын млікті сатудан алуы ммкін.
Мемлекеттік меншіктен алынатын табыстара мыналар жа-тады:
1) жалпы табыс (пайда), осылан н салыы, акциздер, кеден табыстары тріндегі мемлекеттік ксіпорындар мен йым-дарды табысы;
2) мемлекеттік мліктен алынатын табыс (мемлекеттік тр-ын й орынан, жерден, ормандардан, жер-судан, баса табии ресурстардан, мемлекеттік меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруден тсетін аражаттар);
3) мемлекеттік мекемелер мен йымдар крсететін аылы ызметтерден алынатын табыстар (тіркеу алымдары, лшемдер мен лшеуіш приборларды тексеру, табалау жне сараптау, ымбат металдан жасалынан бймдарды талдау жне табалау шін тлем) мен шаруашылы емес ызметтер шін тлем (мемлекеттік баж, жол полициясыны алымы, тауар белгілері шін тінімдік алым);
4) й-жай шін жалгерлік тлемді, осалы шаруашылы та-быстарын жне басаларды кіріктіретін бюджеттік мекемелерді арнаулы аражаттары.
«Мемлекетті кірістері» мен «Мемлекетті аржылы ресурстары» ымдарын ажырата білген жн. оамны аржылы ресурстары – уаытты бір мезетіндегі мемлекетті, ксіпорындар немесе шаруашылы йымдарыны меншігіндегі аша орларыны жиынтыы.
«аржылы ресурстар» ымы мазмны жаынан «мемлекетті кірістері» ымынан ке. Мемлекетті кірістерінен баса аржылы ресурстарды -рамына кірістерге жатпайтын, біра оамды ажеттіліктерге пайдаланылуы ммкін аражаттар кіреді. Мысалы, негізгі рал-жабдытарды (капиталдарды) алпына келтіруді амортизациялы аударымдары, айналымдаы аражаттар-ды артыы, уыным мерзімі ткен кредиттік жне депоненттік берешекті сомалары, істен шыан, иесіз млікті (лген адамнан алан млікті), тркілен-ген, мрагерлік ы бойынша мемлекетке ткен, талап етілмеген (кліктегі талап етілмеген жк, талап етілмеген депозит сомалары, таратылмаан пош-талы жнелтім) млікті ткізуден тскен тсімдер. Бл ашалай аражаттар (сондай-а млікті ткізуден тскен тсімдер де) тура маынада табыс, яни аражаттарды жмсаумен байланысты белгілі бір ызметті нтижесі болып табылмайды. Осындай себептерге байланысты р трлі айыпплдар, бересілер, сімплдар кіріс болып есептелмейді. Мемлекеттік арыздардан тсетін тсімдер де мемлекетті аржылы ресурстары (арыздарды тегенге дейін) боланымен мемлекетті кірістері болып саналынбайды, йткені блар – арызды аражаттар. аржылы ресурстара сондай-а мемлекеттік саты органдарыны арамаындаы аражаттарды барлы сомалары жатады. Мемлекеттік ксіпорындарды траты пассивтері сіміні сомалары ретіндегі ішкішаруашылыты ресурстар да мемлекетті кірістері болып саналмайды. Сйтіп, мемлекетті аржылы ресурстары негізінен мемлекетті кірістері мен баса кздер есебінен ралады (11.1 сызбаны араыз).