Салы ымы жне оны леуметтік-экономикалы мні

 

йымды-ыты жаынан салытар – бл мемлекет бір- жаты тртіппен за жзінде белгілеген, белгілі бір млшерде жне мерзімде бюджетке тленетін айтарусыз жне теусіз сипаттаы міндетті ашалай тлемдер.

Салытарды экономикалымні оларды зіні функцияла-ры мен міндеттерін жзеге асыру шін мемлекет жмылдыратын лтты табысты бір блігі болып табылатындыында.

Салытар аржыны бастапы категориясы болып табылады, олар мемлекетпен бірге пайда болды жне мемлекетті мір с-ріп, дамуыны негізі болып саналады.

Салытар барлы елдерде, оларды оамды-экономикалы рылысы мен саяси іс-баытына арамастан, лтты табысты айта блуді басты аржылы ралы, мемлекетті кірістерін жне бюджетті кірістерін алыптастыруды шешуші кзі болып табылады. Салытарда мемлекетті экономикалы мазмны наты трде крінеді, ал салытарды леуметтік-экономикалы мні, оларды трлері мен рлі оамны экономикалы рылысымен, мемлекетті табиатымен жне функцияларымен айындалады. Адамзат дамуыны бкіл тарихы бойына салы нысандары мен дістері згерді, жетілдірілді, мемлекетті кажеттіліктері мен срау салуына бейімделді. Салытар тауар-ашалай атынастарды ахуалына сер ете отырып, оларды дамыан жйесінде айтарлытай рбіді. Бл К.Маркске сол кездегі капиталистік оам салытарыны мнін былайша білдіруге негіздеме берді: «Салы – бл меншікпен, отбасымен, тртіппен жне дінмен атар бесінші дай»; одан ары: «Салытарда мемлекетті экономикалы трыдан айтылан мір сруі жзеге асады». Мемлекет рылымыны згеруі, ркендеуі рашан салы жйесіні айта рылуымен, жааруымен абаттаса жреді.

Салытар мемлекетті аржылы ресурстарын алыптасты-руда заи жне жеке тлаларды атысу міндеттілігін білдіре- ді. Белгілі философ Фрэнсис Бэкон салытарды тлеу – рбір азаматты асиетті борышы деген еді. азастан Республикасы Конституциясыны 35-інші бабында: зады трде белгіленген салытарды, алымдарды жне зге міндетті тлемдерді тлеу р-кімні борышы рі міндеті болып табылады, – деп жазылан.

айта блуді тетігі бола отырып, салытар блу жйесінде пайда болатын жаылыстарды «шіруді» жне экономикалы субъектілер ызметін ынталандыруды немесе тежеуді талап етеді.

Мемлекет аншама асыр мір срсе, салытар соншама а-сыр мір среді жне мемлекет соншама отайлы салы салуды аидаттары мен дістерін, яни салы тлеушілер салы тлеу шін, ал азына кптен-кп кіріс алу шін салы жинауды алай йымдастыру керектігін іздестірді.

Салытарда ежелден салы жктемесін (салы ауыртпалы-ын) блуді екі аидаты алыптасан:

1) пайда (алынан игіліктер) каидаты;

2) «айыр крсету» (тлем абілеттілігі) аидаты.

Бірінші жадайда салы субъектілері салытарды мемлекет- тен алатын пайдалара йлесімді трде тлеуі тиіс, яни кімде-кім едуір пайда алан болса, осы пайданы жасауды аржылан-дыруа ажетті салытар тлеуі тиіс деп топшыланады. Мысалы, кім жасы жолдарды пайдаланысы келсе, ол бл жолдарды ол-дап, стауа жмсалынан шыындарды тлеуі тиіс.

Сонымен бірге бл тжырымдаманы жалпылама колдану бел-гілі бір иыншылытармен байланысты: мемлекетті лтты ораныса, аысыз денсаулыа, білім беруге жне т.б. жмсаан шыындарынан рбір салы тлеуші іс жзінде кандай жеке пайда жне андай млшерде алатынын дл анытау ммкін емес. Оны стіне бл тжырымдамаа ілессек, онда трмысы тмендерге, жмыссыздара оларды жрдемаыларын тлеуді аржыландыру шін салы салу ажет болар еді, блай етуді маынасы болмайды.

Екінші аидата сйкес «айыр крсету» субъектілер шін олайлы болатындай етіп олара салы салынуы тиіс, яни са-лы ауыртпалыы наты табыс пен л-ауата байланысты бо-луы тиіс. Бл аидат мынаны білдіреді: жоары табыстары бар жекелеген адамдар, ксіпкерлер жне ксіпорындар табыстары аздара араанда абсолюттік, сондай-а салыстырмалы тла-лауда нерлым жоары салытар тлейді. Сйтіп, салытара шырататын табыстар алу кезіндегі нсанды тегеру шін алынатын табыстарды млшеріне сйкес салытарды беліну ммкіндігі арастырылады, яни бл тжырымдамаа сйкес за-и жне жеке тлалар алынан табысты тура млшеріне арай салытар тлеулері тиіс. Сн-салтанат заттарына жмсалатын а-жетті шыыстардан тленетін салы пен е кажетті заттара жмсалатын болжамды шыыстардан сталатын салыты арасында айырма болатындытан, рине, бл тжырымдама лкен тымдылыымен жне ділдігімен ерекшеленеді.

Алайда бл тжырымдаманы да енгізгенде іс жзінде е ал-дымен тланы салытарды тлеу ммкіндігін лшеуге ата ылыми тсілдемені жотыына байланысты белгілі бір про-блемалар пайда болады. Тек орташа ттынушы ана рашан тымды іс-рекет ететіндігі аны, яни бірінші кезекте зіні та-быстарын е ажетті тауарлар мен ызметтерге, тек сонан кейін онша маызды емес игіліктерге жмсайды.

Сонымен бірге табыс салыыны жоары млшерлемесі ке-зінде (50%-дан жоары) жалпы фирмалар мен халыты іскерлік белсенділігі шыл тмендейтіндігі белгілі. Мны профессор А.Лаффер бас болып америкалы экономистер теория жзінде длелдеуге тырысып баты. А.Лаффер бюджетке тсетін салытар сомасыны табыс салыыны млшерлемелеріне туелділігін анытады («Лаффер нтижесі» деп аталады).

Алынан игіліктерге жне тлем абілеттілігіне салы салу-ды каидаттарын пайдалану салык млшерлемелерін белгілеуге жне табысты суіне арай оларды згеруіне саяды.

Шотланд экономисі жне философы А.Смит кез келген эконо-микалы жйеге ажет салы салуды трт негіз алаушы (клас-сикалы болан) аидаттарын тжырымдаан еді, олар мыналар: 1) салы салу тлеушіні райсысыны табысына сйкес алынуы тиіс (ділеттілік аидаты); 2) салыты млшері мен оны тлеу мерзімі алдын ала жне дл аныталуы керек (анытылы аидаты); 3) рбір салы салы тлеуші шін нерлым олайлы уаытта жне діспен алынуы тиіс (олайлылы аидаты); 4) салыты алуды шыындары те аз болуы тиіс (нем аидаты).

Бдан баса, салыты тлеуді тсілі салы тлеушіні уы шін тсінікті болуы тиіс, ал салы объектіні ос салык салудан оранышы болуы тиіс.

Бл аидаттарды пайдалану салы салудаы зорлы-зом-былыты жо етті, бл деріске ретгламенттеуді енгізді жне А.Смитке «...салытар оларды тлейтіндерге лшылыты ны-шаны емес, бостандыты нышаны» деп орытынды жасауа ммкіндік берді. Салы салуды кейінгі даму барысында аи-даттарды тжырымдамалары натыланды, толытырылды.

Салы салуды азіргі аидаттары мыналара саяды.

1. Салы салудаы ділдік аидаты екі аспектіде арастыры-лады: а) «дегейлес тедікке» жету салы тлеушілерді табыс-тарына те жадайда біркелкі салы салуды талап етеді. ) «сатылас тедікті» сатау жеке тлаларды табыстарына салы салу табыстарды бір блігін айта блу шін прогрессив-ті шкіл бойынша сараланан млшерлемелерді колдана отырып жргізілуі тиіс.

2. арапайымдылы аидаты. Салыты механизм салы тлеушіге тсінікті болуы тиіс, ол рабайсыз рі крделі болмауы керек.

3. Салытарды анытылыы – алдын ала белгіленген шарттар мен талаптарды мызымас тедігі елді барлы аумаында жне барлы шаруашылы жргізуші субъектілер шін тсіндіру мен олдануды біркелкілігі.

4. Жеілдіктерді е аз саны. Жеілдіктер нды йлесімдерді брмалайды жне салы салу субъектілерін те емес жадайлара дейі ояды. Белгілі бір німдерді, ызметтерді, тіршілікті немесе леуметтік топтарды салытан беталды босатудан ашатау ажет. леуметтік саясатты, денсаулы пен мдениетті дамытуды аржыландыруа ажетті аражаттарды салытарды млшерлемелерімен айла-шары жасау жолымен алуа болмайды. Салы тлеушілерді жекелеген топтары тарапынан ысыма саяси билік берілмеуі тиіс. Бл аидат сондай-а рынокты экономика трысынан да маызды. Наыз бааларсыз рынок болмайды. Беталды салыты жеілдіктер баалар жйесінде крінеді жне рбір німні натылы баасы туралы аны тсінік бермейді.

5. Салы салуды экономикалы олайлылыы. Салытар эко-номиканы жмыс істеуін жасартуа жне инвестицияларды суіне кедергі жасамауы тиіс. Жмысты кп істейтіндерге прог-рессивті салы салуа болмайды. німділікке, ндіріске жне крделі жмсалымдара салытарды нтижесі алай болатынын есепке алан жн. Егер нтиже бл жадайларды біреуінде теріс болан жадайда мндай салыты олданбаан дрыс.

6. Экономикалы атынастар бойынша осы елді баса ріп-тес елдермен салытарды негізгі трлері бойынша салы млшерлемелеріні салыстырмалыы.

азастанны салы занамасында сонымен бірге салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдерді тлеуді міндеттілігі, салы салуды айындыы, салы жйесіні бірттастыы жне салы занамасыны жариялыы аидаттарына негізделеді.

Салы салу міндеттілігі салы тлеуші салы занамасына сйкес салыты міндеттемені, салы агенті салытарды есептеу, стау жне аудару бойынша міндетті толы клемінде жне белгіленген мерзімдерде орындау міндеттілігін айындайды. Еліміздегі салы салу жалпыа бірдей жне міндетті болып табылады. Жеке сипаттаы салы жеілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салы жне бюджетке тленетін баса міндетті тлемдер ай-ын болуа тиіс. Салы салуды айындыы салы тлеушіні салыты міндеттемесі туындауыны, орындалуыны жне то-татылуыны барлы негіздері мен тртібін, салы агентіні са-лытарды есептеу, стау жне аудару бойынша міндетін салы занамасында белгілеуді білдіреді.

азастанны салы жйесі оны бкіл аумаында барлы са-лы тлеушілерге (салы агенттеріне) атысты бірыай болып табылады.

Салы салу мселелерін реттейтін нормативтік ыты ак-тілерресми басылымдарда міндетті трде жариялануа жатады.

Мемлекетке тсетін салыты тсімдерді сипатты ерекшелігі оларды сан алуан оамды ажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салытарды мемлекет, сондай-а баса жергілікті органдар белгілейтін трлі міндетті масатты жарналардан, тлем аударымдарынан айырмашылыы болады; бан леуметтік сатандыруа аударылатын ата масатты аударымдар, арнаулы орлара тленетін жарналар мен аударымдар, соны ішінде німні, жмыстарды жне ызметтерді зіндік нынан, пайдадан (табыстан), ебекке аы тлеу орынан, амортизациядан жне баса кздерден есептелетін бюджеттен тыс орлар жатады.

Салытарды мні оларды функцияларында крінеді. Жал-пы аржылар категориясы трысынан салы осалы категория болып табылады, сондытан аржылара атысты салытарды функцияларын аржыларды блгіштік функциясыны рамдас осалы функциялары ретінде арастыруды ескерген жн.

Осылара сйкес азіргі кезде салытар фискалды, реттеуші жне айта блу сияты негізгі ш функция орындайды. Бларды райсысы осы аржылы категорияны ішкі белгілері мен зіндік ерекшеліктерін білдіреді.

Фискалды функция – барлы мемлекеттерге тн тарихи жне негізгі функция. Оны кмегімен бюджеттік ор алыптасады, мны зі салытарды оамды міндеттерін арттыра тседі. йткені салытар мемлекеттік бюджетті кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, леуметтік-мдени шараларды жзеге асыруды амтамасыз етеді. Тауар-ашалай атынастарды, нді-рісті дамуына арай бл функция мемлекетке ашалай табыс-тарды рдайым кбейіп отыран тсімдерін айындайды.

Салытарды реттеушілік функциясы мемлекетті экономи-калы ызметіні аюымен байланысты пайда болады. Ол лт-ты шаруашылыты дамуына абылданатын бадарламалара сйкес ыпал етеді. Бл ретте салытарды нысандарын тадау, оларды млшерлемелеріні, алу дістеріні згеруі, жеілдік-тер мен шегерімдер пайдаланылады. Бл реттеуіштер коамды дайы ндірісті рылымы мен йлесіміне, орлану мен тты-ну клеміне ыпал етеді. Сйтіп, соы жылдары азастан шін салыты жне олара теестірілген тлемдерді тмен лес сал-маы сипатты болып отыр, бл оларды жеткіліксіз жиналымды-ымен – салы салудан жалтарынумен тсіндіріледі.

айта блгіштік функция арылы трлі субъектілер табысы-ны бір блігі мемлекетті арамаына теді. Бл функцияны іс-рекетіні ауымы жалпы лтты німде салытарды алатын лесі арылы аныталады; ол лтты табысты мемлекеттендірі-лу дрежесін крсетеді: бл лес 1998 жылы – 16,6% - дан 2008 жылы 22,0% - а дейін болды (ал лтты орды есепке аланда

– 26,4%).

Жалпы аржылара сияты салытара да баылау функциясы тн, ол аржылы крсеткіштерді санды бейнелеу арылы бюд-жетке салы тлеушіні салыты тлемдерді тлеуді дрыстыы мен уаыттылыын тексеруді амтамасыз етуге жадай жасайды.

Салытарды аталан функциялары оларды леуметтік-эко-номикалы мні мен мазмнын толы аша тседі. Жалпы аржы-лы категория трысынан салытар осалы категория болып табылатындыын есте стаан жн, сондытан аржыа атысты салытарды функцияларын каржыны блгіштік функциясы-ны рамдас осалы функциясы ретінде арастыран жн.

Мемлекет салыты саясатты – салы саласындаы шара-лар жйесін оамны оны натылы кезеіндегі леуметтік-экономикалы жне баса масаттар мен міндеттеріне арай зірленген экономикалы саясатка сйкес жргізеді.

2007 жылдан бастап салыты саясат экономиканы жекелеген секторларыны луетін іске асыруа жне жекеше ксіпкерлік-ті еркін дамуына кедергі келтіретін кімшілік рсімдеуді оайлатуа баытталан. Сонымен бірге осылан н салыыны млшерлемесі 14%-а, 2008 жылы 13%-а, 2009 жылы 12%-а дейін тмендетілді; е аз жалаыны шегерімге жатыза отырып барлы жеке тлалар шін 10% дегейінде жеке табыс салыыны тіркелген млшерлемесі енгізілді; шаын бизнес субъектілері шін патент негізінде 2%-а дейін арнаулы салы режімінде салы млшерлемесі тмендетілді, оайлатылан малмдама негізінде 3% -ды бірыай млшерлеме енгізілді.

Бдан баса дивидендтерге, жинатаушы сатандыру сала-сында ызметін жзеге асыратын саты йымдарыны инвес-тициялы кірістеріне ос салы салу жойылды, корпоративтік табыс салыы бойынша авансты тлемдерді есептеу механизмі жетілдірілді.

Рынокты атынастарды алыптасуы жадайларында салы-ты саясат ты негізгі баыты ттынуды орталытандырылан оамды орлары арылы халыты наты табыстарыны едуір белігін алыптастыруды зін атамаан аидатынан шегіну болып табылады. Бл ебек белсенділігін кшейтуде экономикалы мдделілікті уждемелік механизмі арылы халыты ебекке жарамды блігіні табыстарын айтарлытай кбейтуге ммкіндік жасайды. Салы жйесі арылы оамны ебекке жарамсыз мшелерін нерлым тиімді рі сенімді орау амтамасыз етіледі.